متن درس
ذکر الهی: تحلیلی بر سلوک معنوی در پرتو شریعت و طریقت
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، جلسه 59
مقدمه
سلوک معنوی، به مثابه سفری باطنی به سوی قرب الهی، همواره در کانون توجه عالمان دینی و جویندگان معرفت قرار داشته است. این مسیر، که در تعالیم اسلامی با محوریت ذکر الهی و التزام به شریعت و طریقت معنا می‌یابد، در طول تاریخ شاهد دو جریان متمایز بوده است: عالمان شرعی با تأکید بر ظواهر دین و دراویش با تمرکز بر باطن و ریاضت. این دو رویکرد، هرچند در نگاه نخست متضاد به نظر می‌رسند، اما در حقیقت مکمل یکدیگرند و تعادل میان آن‌ها می‌تواند به سلوکی متعادل و جامع منتهی شود. در این بخش، با تکیه بر درس‌گفتارهای استاد، به تحلیل تاریخی و معنوی این دو جریان و نقش ذکر الهی در ایجاد تعادل میان شریعت و طریقت پرداخته می‌شود. هدف، ارائه نگاهی جامع و علمی به این موضوع برای پژوهشگران علوم دینی و مخاطبان با سطح علمی بالا است.
بخش اول: تقابل تاریخی عالمان و دراویش
ریشه‌های تاریخی جدایی
از سده‌های گذشته، دو جریان متمایز در میان عالمان دینی و دراویش شکل گرفته است. عالمان، که به اهل ظاهر شهره بودند، بر رعایت احکام شرعی و دانش ظاهری تأکید داشتند، در حالی که دراویش، معروف به اهل باطن، به ریاضت، خلوت و انزوا گرایش داشتند. این تقابل، نه تنها ریشه در تفاوت‌های روش‌شناختی داشت، بلکه به جدایی ساختاری این دو گروه منجر شد. عالمان، با تکیه بر شریعت، زندگی اجتماعی و خانوادگی را ترویج می‌کردند، در حالی که دراویش، با دوری از تعلقات دنیوی، به دنبال تهذیب نفس و قرب الهی بودند.
درنگ: تقابل تاریخی میان عالمان (اهل ظاهر) و دراویش (اهل باطن) ریشه در تفاوت دیدگاه‌های آن‌ها نسبت به شریعت و طریقت دارد.
يَٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُوا۟ ٱتَّقُوا۟ ٱللَّهَ وَكُونُوا۟ مَعَ ٱلصَّٰدِقِينَ
قرآن کریم، سوره توبه، آیه 119: ای کسانی که ایمان آورده‌اید، از خدا پروا کنید و با صادقان باشید.
دیدگاه دراویش درباره علم
دراویش درس‌خواندن را مذموم می‌دانستند و معتقد بودند که علم، انسان را به سواد و سیاهی گرفتار کرده و از ذکر و توجه به خدا بازمی‌دارد. این دیدگاه، علم را مانعی برای سلوک باطنی قلمداد می‌کرد و بر ریاضت و انزوا تأکید داشت.
درنگ: دراویش علم را به دلیل غفلت‌زا بودن نفی می‌کردند و آن را مانعی برای سلوک باطنی می‌دانستند.
قُلْ هَلْ يَسْتَوِى ٱلَّذِينَ يَعْلَمُونَ وَٱلَّذِينَ لَا يَعْلَمُونَ
قرآن کریم، سوره زمر، آیه 9: بگو آیا کسانی که می‌دانند با کسانی که نمی‌دانند یکسانند؟
زهد دراویش در غذا و لباس
دراویش به غذا و لباس وابسته نبودند و با کمترین امکانات، مانند خام‌خواری و استفاده از یک جامه ساده، زندگی می‌کردند. این زهد، نشانه‌ای از بریدن از دنیا و تمرکز بر باطن بود.
درنگ: زهد دراویش در غذا و لباس، نمایانگر تلاش آن‌ها برای رهایی از تعلقات دنیوی بود.
وَٱلَّذِينَ كَفَرُوا۟ يَتَمَتَّعُونَ وَيَأْكُلُونَ كَمَا تَأْكُلُ ٱلْأَنْعَٰمُ
قرآن کریم، سوره محمد، آیه 12: و کسانی که کفر ورزیدند، بهره‌مند می‌شوند و می‌خورند همان‌گونه که چهارپایان می‌خورند.
انزوا و خلوت دراویش
دراویش به خلوت و انزوا روی می‌آوردند و حتی از تشکیل خانواده اجتناب می‌کردند تا از تعلقات دنیوی آزاد شوند. این انزوا، با هدف تمرکز بر ذکر و ریاضت، بخشی از سلوک آن‌ها بود.
درنگ: انزوای دراویش، به منظور تمرکز بر ذکر و رهایی از دنیا، بخشی از سلوک باطنی آن‌ها بود.
وَٱذْكُرِ ٱسْمَ رَبِّكَ بُكْرَةً وَأَصِيلًا
قرآن کریم، سوره انسان، آیه 25: و نام پروردگارت را بامداد و شامگاه یاد کن.
شباهت دراویش به راهبان
دراویش به راهبان تشبیه شده‌اند و زندگی آن‌ها در خانقاه‌ها یا اماکن ساده، مشابه دیرها و کنیسه‌های راهبان بود. این تشبیه، نشان‌دهنده سبک زندگی زاهدانه و متمرکز بر باطن دراویش است.
درنگ: سبک زندگی زاهدانه دراویش، مشابه راهبان، بر تمرکز بر باطن و دوری از دنیا استوار بود.
وَرَهْبَانِيَّةً ٱبْتَدَعُوهَا مَا كَتَبْنَٰهَا عَلَيْهِمْ
قرآن کریم، سوره حدید، آیه 27: و رهبانیت را که خود ابداع کرده بودند، بر آن‌ها مقرر نداشته بودیم.
بخش دوم: رویکرد عالمان به شریعت و علم
تأکید عالمان بر شریعت
عالمان، با استناد به حدیث «النِّكَاحُ سُنَّتِي فَمَنْ رَغِبَ عَنْ سُنَّتِي فَلَيْسَ مِنِّي» (ازدواج سنت من است و هر کس از سنت من روی‌گردان شود، از من نیست)، بر ازدواج و تشکیل خانواده تأکید داشتند و علم را محور فعالیت خود قرار می‌دادند.
درنگ: عالمان با تأکید بر شریعت و زندگی اجتماعی، علم را محور فعالیت خود قرار داده بودند.
وَمِنْ ءَايَٰتِهِۦٓ أَنْ خَلَقَ لَكُم مِّنْ أَنفُسِكُمْ أَزْوَٰجًا
قرآن کریم، سوره روم، آیه 21: و از نشانه‌های او این است که برای شما از جنس خودتان همسرانی آفرید.
علم به عنوان مانع ذکر
علم، به دلیل وقت‌گیر بودن، برای عالمان مانعی برای ذکر و ورد محسوب می‌شد و آن‌ها را از سلوک باطنی بازمی‌داشت.
درنگ: اشتغال به علم، به دلیل وقت‌گیر بودن، مانعی برای ذکر و سلوک باطنی عالمان بود.
وَٱتَّقُوا۟ ٱللَّهَ وَيُعَلِّمُكُمُ ٱللَّهُ
قرآن کریم، سوره بقره، آیه 282: و از خدا پروا کنید که خدا به شما می‌آموزد.
تقوای عالمان
عالمان، با وجود مشغولیت به علم، دارای تقوا بودند، اما این تقوا در سطح ایمان و پرهیز از گناه بود و به سلوک عرفانی منجر نمی‌شد.
درنگ: تقوای عالمان، در سطح پرهیز از گناه بود و به عمق سلوک عرفانی دراویش نمی‌رسید.
إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِندَ ٱللَّهِ أَتْقَىٰكُمْ
قرآن کریم، سوره حجرات، آیه 13: گرامی‌ترین شما نزد خدا پرهیزگارترین شماست.
بخش سوم: انحرافات و چالش‌های دو جریان
زهد دراویش و مرگ پیش از مرگ
دراویش، با شعار «ماتوا قبل أن تموتوا» (پیش از مرگ بمیرید)، از دنیا بریده و به زهد و ریاضت روی می‌آوردند.
درنگ: زهد دراویش با شعار مرگ پیش از مرگ، بر رهایی از تعلقات دنیوی برای قرب الهی تأکید داشت.
وَٱلْءَاخِرَةُ خَيْرٌ وَأَبْقَىٰ
قرآن کریم، سوره اعلی، آیه 17: و آخرت بهتر و پایدارتر است.
ریاضت‌های افراطی دراویش
برخی دراویش به ریاضت‌های افراطی، مانند نگاه طولانی به خورشید که به کوری منجر شد، روی آوردند که نشانه‌ای از انحراف بود.
درنگ: ریاضت‌های افراطی دراویش، مانند نگاه به خورشید، به نتایج منفی و انحراف از مسیر صحیح منجر شد.
وَلَا تُلْقُوا۟ بِأَيْدِيكُمْ إِلَى ٱلتَّهْلُكَةِ
قرآن کریم، سوره بقره، آیه 195: و خود را با دست خود به هلاکت نیفکنید.
تأثیر تمرکز بر یک جهت
تمرکز نفس انسان بر یک جهت، مانند ریاضت دراویش، آثار خاصی ایجاد می‌کند، حتی اگر نادرست باشد.
درنگ: تمرکز نفس بر یک جهت، حتی اگر نادرست باشد، آثار خاصی بر جای می‌گذارد.
وَٱلَّذِينَ جَٰهَدُوا۟ فِينَا لَنَهْدِيَنَّهُمْ سُبُلَنَا
قرآن کریم، سوره عنکبوت، آیه 69: و کسانی که در راه ما کوشیدند، به یقین راه‌های خود را به آنان می‌نمایانیم.
جدایی عالمان و دراویش
جدایی تاریخی عالمان و دراویش، به دلیل افراط در ظاهرگرایی یا باطن‌گرایی، به تضعیف هر دو جریان منجر شد.
درنگ: جدایی عالمان و دراویش، به دلیل افراط و تفریط، به انحراف هر دو جریان از مسیر اصلی منجر شد.
وَٱعْتَصِمُوا۟ بِحَبْلِ ٱللَّهِ جَمِيعًا وَلَا تَفَرَّقُوا۟
قرآن کریم، سوره آل عمران، آیه 103: و همگی به ریسمان خدا چنگ زنید و پراکنده نشوید.
انحراف دراویش به مریدگرایی
دراویش، به دلیل کاهش اصالت، به مریدگرایی و توجه به ظواهر خلوت و ذکر روی آوردند و از هدف اصلی سلوک دور شدند.
درنگ: انحراف دراویش به مریدگرایی، آن‌ها را از سلوک حقیقی به ظواهر محدود کرد.
وَلَا تَكُونُوا۟ كَٱلَّذِينَ تَفَرَّقُوا۟ وَٱخْتَلَفُوا۟
قرآن کریم، سوره آل عمران، آیه 105: و مانند کسانی نباشید که پراکنده شدند و اختلاف کردند.
انحراف عالمان به ظاهرگرایی
عالمان نیز به دلیل توجه بیش از حد به ظواهر و جلب رضایت مردم، از تقوای عمیق و سلوک باطنی دور شدند.
درنگ: ظاهرگرایی عالمان، آن‌ها را از سلوک معنوی و ذکر حقیقی بازداشت.
يَٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُوا۟ لِمَ تَقُولُونَ مَا لَا تَفْعَلُونَ
قرآن کریم، سوره صف، آیه 2: ای کسانی که ایمان آورده‌اید، چرا چیزی می‌گویید که انجام نمی‌دهید؟
بخش چهارم: تعادل در سلوک معنوی
ضرورت تعادل در سلوک
سلوک حقیقی نیازمند تلفیق شریعت و طریقت است تا از افراط و تفریط در هر دو جریان جلوگیری شود.
درنگ: سلوک متعادل، با تلفیق شریعت و طریقت، از افراط و تفریط جلوگیری می‌کند.
كَذَٰلِكَ جَعَلْنَٰكُمْ أُمَّةً وَسَطًا
قرآن کریم، سوره بقره، آیه 143: و این‌گونه شما را امتی میانه‌رو قرار دادیم.
اخلاص در نیت
اخلاص در نیت، عاملی کلیدی در حفظ ایمان و تقوا در برابر موانع اجتماعی و علمی است.
درنگ: اخلاص در نیت، انسان را از تأثیرات منفی علم و دنیا مصون نگه می‌دارد.
وَمَآ أُمِرُوٓا۟ إِلَّا لِيَعْبُدُوا۟ ٱللَّهَ مُخْلِصِينَ لَهُ ٱلدِّينَ
قرآن کریم، سوره بینه، آیه 5: و به آن‌ها جز این فرمان داده نشده بود که خدا را بپرستند و دین را برای او خالص کنند.
نقش ماه رمضان در سلوک
ماه رمضان، با فضای معنوی خود، فرصتی برای تقویت ذکر و سلوک است و انجام روزه با نیت خالص، به خودسازی کمک می‌کند.
درنگ: ماه رمضان، فرصتی بی‌نظیر برای تقویت ذکر و سلوک معنوی است.
يَٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُوا۟ كُتِبَ عَلَيْكُمُ ٱلصِّيَامُ كَمَا كُتِبَ عَلَى ٱلَّذِينَ مِن قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ
قرآن کریم، سوره بقره، آیه 183: ای کسانی که ایمان آورده‌اید، روزه بر شما مقرر شده است، چنان‌که بر کسانی که پیش از شما بودند مقرر شده بود، تا پرهیزگار شوید.
اهمیت نماز و افطار
انجام سریع نماز قبل از افطار، افراد را به عبادت تشویق کرده و به تربیت معنوی کمک می‌کند.
درنگ: اولویت دادن به نماز پیش از افطار، به تربیت معنوی و تشویق به عبادت کمک می‌کند.
وَأَقِمِ ٱلصَّلَوٰةَ لِذِكْرِى
قرآن کریم، سوره طه، آیه 14: و نماز را برای یاد من برپا دار.
پرهیز از جنجال در سلوک
سلوک و ذکر باید بی‌سر و صدا و بدون جنجال انجام شود تا از آسیب‌های احتمالی مصون بماند.
درنگ: سلوک و ذکر بی‌جنجال، حریم معنوی را حفظ کرده و از ریا جلوگیری می‌کند.
وَٱذْكُر رَّبَّكَ فِى نَفْسِكَ تَضَرُّعًا وَخِيفَةً
قرآن کریم، سوره اعراف، آیه 205: و پروردگارت را در دل خود با تضرع و ترس یاد کن.
اعتقاد راسخ به دین
اعتقاد راسخ به دین، حتی در برابر موانع، نشانه‌ای از ایمان حقیقی است و انسان را از تأثیرات منفی علم و دنیا حفظ می‌کند.
درنگ: ایمان خالص و راسخ، انسان را از تأثیرات منفی علم و دنیا مصون می‌دارد.
إِنَّ ٱلَّذِينَ ءَامَنُوا۟ وَعَمِلُوا۟ ٱلصَّٰلِحَٰتِ سَيَجْعَلُ لَهُمُ ٱلرَّحْمَٰنُ وُدًّا
قرآن کریم، سوره مریم، آیه 96: کسانی که ایمان آوردند و کارهای شایسته انجام دادند، به زودی خدای رحمان برایشان محبت قرار می‌دهد.
بخش پنجم: چالش‌های علم دینی و انحرافات اجتماعی
انحرافات علم دینی
علم دینی، در مواردی به دلیل توجه بیش از حد به ظواهر و جلب رضایت مردم، از عمق معنوی و سلوک باطنی دور شد. برخی از عالمان، به جای تمرکز بر تقوا و اخلاص، به ظواهر و جلب توجه عمومی روی آوردند که به انحراف از مسیر اصلی منجر شد.
درنگ: توجه بیش از حد به ظواهر در علم دینی، به انحراف از سلوک معنوی منجر شد.
مریدگرایی و انحرافات اجتماعی
دراویش نیز، در برخی موارد، به دلیل کاهش اصالت و گرایش به مریدگرایی، از سلوک حقیقی فاصله گرفتند. این انحراف، به جای تمرکز بر ذکر و خودسازی، به ظواهر و جلب مرید محدود شد.
درنگ: مریدگرایی در میان دراویش، به جای سلوک حقیقی، به ظواهر و جلب مرید محدود شد.
کاسبی با دین
برخی افراد، با سوءاستفاده از دین و معنویت، به کاسبی و کسب مال روی آوردند که این امر به انحراف معنوی و اجتماعی منجر شد. این کاسبی، چه در قالب علوم غریبه و چه در قالب فعالیت‌های ظاهری دینی، از اخلاص و سلوک حقیقی دور بود.
درنگ: کاسبی با دین، به انحراف معنوی و اجتماعی منجر شده و از اخلاص دور است.
بخش ششم: راهکارهای سلوک متعادل
نقش ایمان خالص در سلوک
ایمان خالص، که از کودکی در وجود انسان ریشه می‌دارد، می‌تواند به عنوان سپری در برابر انحرافات و موانع عمل کند. این ایمان، که در سادگی و اخلاص مادر راوی درس‌گفتار متجلی است، انسان را به سوی سلوک حقیقی هدایت می‌کند.
درنگ: ایمان خالص و ساده، انسان را در برابر انحرافات و موانع سلوک حفظ می‌کند.
تأکید بر ذکر و عبادت بی‌ریا
ذکر و عبادت بی‌ریا، به دور از جنجال و نمایش، راهی برای حفظ حریم معنوی و دستیابی به قرب الهی است. این اصل، بر ضرورت تمرکز بر باطن و پرهیز از ظواهر تأکید دارد.
درنگ: ذکر و عبادت بی‌ریا، راهی برای حفظ حریم معنوی و قرب الهی است.
اهمیت ماه رمضان و نماز
ماه رمضان و عباداتی مانند نماز، به ویژه نماز پیش از افطار، فرصتی برای تقویت ذکر و خودسازی است. این عبادات، با نیت خالص، به تربیت معنوی و سبک شدن روح کمک می‌کنند.
درنگ: ماه رمضان و نماز پیش از افطار، به تقویت ذکر و خودسازی کمک می‌کند.
جمع‌بندی نهایی
سلوک معنوی، به مثابه پلی میان شریعت و طریقت، نیازمند تعادل و اخلاص است. تقابل تاریخی عالمان و دراویش، که هر یک به ترتیب بر ظواهر شریعت و باطن طریقت تأکید داشتند، نشان‌دهنده ضرورت تلفیق این دو رویکرد است. عالمان، با تمرکز بر علم و شریعت، و دراویش، با تأکید بر ریاضت و انزوا، هر یک از مسیر اصلی منحرف شدند. ذکر الهی، به عنوان محور سلوک، می‌تواند این دو جریان را به هم پیوند دهد و به خودسازی و قرب الهی منجر شود. ماه رمضان، با فضای معنوی خود، و عباداتی مانند نماز، فرصتی بی‌نظیر برای تقویت این مسیر است. این تحلیل، برای پژوهشگران علوم دینی و جویندگان معرفت، منبعی ارزشمند برای درک عمیق‌تر از نقش ذکر در ایجاد تعادل معنوی و اجتماعی ارائه می‌دهد.
با نظارت صادق خادمی