متن درس

ذکر الهی: نقش زمان، مکان و حالات در سلوک معنوی

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، جلسه 63

مقدمه

درس‌گفتار شصت و سوم، با تمرکز بر کاربرد «بسم الله الرحمن الرحیم» و سایر اذکار در مسیر سلوک معنوی، به بررسی عمیق نقش زمان، مکان و حالات روحی در اثرگذاری ذکر می‌پردازد. این بحث، با رویکردی علمی و عرفانی، بر ضرورت قاعده‌مندی و هوشیاری در بهره‌گیری از اذکار تأکید دارد و شرایط زمانی و مکانی و حالات درونی را به مثابه ارکانی بنیادین در ارتقای کیفیت ذکر معرفی می‌کند. هدف این نوشتار، ارائه تحلیلی جامع و ساختارمند از این عوامل است که برای پژوهشگران علوم دینی و جویندگان معرفت معنوی، منبعی ارزشمند و قابل‌تأمل فراهم می‌آورد.

بخش اول: مبانی نظری ذکر و عوامل مؤثر بر آن

اهمیت زمان، مکان و حالات در اثرگذاری ذکر

زمان، مکان و حالات روحی، به عنوان سه رکن اساسی در سلوک معنوی، نقشی کلیدی در ارتقای کیفیت ذکر ایفا می‌کنند. این عوامل، با تأثیر بر استجماع (تمرکز درونی) و اخلاص، ذکر را از حالتی صوری به تجربه‌ای عمیق و تحول‌آفرین تبدیل می‌سازند. همان‌گونه که لقمه صبحگاهی برای جسم مثمر است یا ورزش در زمان مناسب اثربخشی بیشتری دارد، ذکر نیز در زمان‌ها و مکان‌های خاص، تأثیر عمیق‌تری بر جان آدمی می‌گذارد.

قرآن کریم: «وَٱذْكُر رَّبَّكَ فِى نَفْسِكَ تَضَرُّعًا وَخِيفَةً» (الأعراف: 205)

ترجمه: و پروردگارت را در دل خود با تضرع و ترس یاد کن.

این آیه، بر اهمیت ذکر در شرایط مناسب و با حالتی از تضرع و خشیت تأکید دارد، که نشان‌دهنده تأثیر حالات درونی بر کیفیت ذکر است.

تفاوت ذکر با سایر اعمال عبادی

ذکر، برخلاف برخی اعمال عبادی مانند نماز که در صورت تأخیر، ارزش خود را تا حدی از دست می‌دهند، در هر زمان قابل انجام است، اما اثرگذاری آن در زمان‌ها و مکان‌های خاص به مراتب بیشتر است. این ویژگی، ذکر را به ابزاری انعطاف‌پذیر و در عین حال قدرتمند در سلوک معنوی تبدیل می‌کند، مشروط بر آن‌که با هوشیاری و قاعده‌مندی انجام شود.

بخش دوم: نقش زمان در کیفیت ذکر

زمان‌های ممتاز برای ذکر

زمان‌های خاص، به دلیل ویژگی‌های معنوی و روحانی، برای ذکر و دعا از اهمیتی ویژه برخوردارند. این اوقات، به مثابه دروازه‌هایی به سوی تعالی معنوی، فرصتی برای تعمیق ارتباط با حق‌تعالی فراهم می‌کنند.

نیمه‌شب: خلوت و استجماع

نیمه‌شب، به‌ویژه پس از ساعت 12 تا پیش از سحر، به دلیل سکوت و خلوت، زمانی ایده‌آل برای ذکر و استجماع است. این زمان، که از هیاهوی روزمره به دور است، امکان تمرکز عمیق و حضور قلب را فراهم می‌سازد.

قرآن کریم: «وَهُوَ ٱلَّذِى جَعَلَ ٱلَّيْلَ وَٱلنَّهَارَ خِلْفَةً» (الفرقان: 62)

ترجمه: و او کسی است که شب و روز را جانشین یکدیگر قرار داد.

این آیه، بر اهمیت شب به عنوان زمانی برای عبادت و تأمل تأکید دارد.

عصر و عصر جمعه: غربت زمانی

عصر، به‌ویژه پس از نماز عصر و به‌طور خاص عصر جمعه، به دلیل غربت زمانی، برای ذکر و دعا بسیار مؤثر است. این زمان، که با نوعی حس انتظار و معنویت همراه است، فرصتی برای تعمیق ارتباط با خدا فراهم می‌کند.

قرآن کریم: «وَٱذْكُرِ ٱسْمَ رَبِّكَ بُكْرَةً وَأَصِيلًا» (الإنسان: 25)

ترجمه: و نام پروردگارت را صبح و شام یاد کن.

این آیه، بر اهمیت ذکر در اوقات صبح و عصر تأکید دارد.

شب‌های خاص: شب‌های قدر و شب‌های تک

شب‌های جمعه، شب‌های قدر و شب‌های تک (یکشنبه، سه‌شنبه، پنج‌شنبه) به دلیل فضیلت معنوی، برای ذکر و دعا از ویژگی‌های خاصی برخوردارند. این شب‌ها، به مثابه لحظاتی نورانی در مسیر سلوک، فرصتی بی‌نظیر برای سالک فراهم می‌کنند.

قرآن کریم: «إِنَّآ أَنزَلْنَٰهُ فِى لَيْلَةِ ٱلْقَدْرِ» (القدر: 1)

ترجمه: ما آن [قرآن] را در شب قدر نازل کردیم.

این آیه، بر اهمیت شب قدر به عنوان زمانی برای عبادت و ذکر تأکید دارد.

جمع‌بندی بخش دوم

زمان‌های خاص، مانند نیمه‌شب، عصر و شب‌های ممتاز، با ویژگی‌های معنوی خود، بستری مناسب برای تعمیق ذکر و سلوک معنوی فراهم می‌کنند. سالک با آگاهی از این اوقات و بهره‌گیری قاعده‌مند از آن‌ها، می‌تواند تأثیر ذکر را در جان خود دوچندان سازد.

بخش سوم: نقش مکان در اثرگذاری ذکر

مکان‌های مناسب برای ذکر

مکان، به عنوان یکی از ارکان سلوک معنوی، نقشی تعیین‌کننده در کیفیت ذکر دارد. مکان‌های خلوت و تاریک، با کاهش عوامل مخل، به تمرکز و استجماع کمک می‌کنند.

مکان‌های تاریک و خلوت

مکان‌های تاریک، به‌ویژه در دل شب، به دلیل کاهش حواس‌پرتی و ایجاد فضایی برای تأمل درونی، برای ذکر و استجماع بسیار مناسب‌اند. تاریکی، به مثابه پوششی برای جان، امکان تمرکز عمیق را فراهم می‌سازد.

قرآن کریم: «وَهُوَ ٱلَّذِى جَعَلَ لَكُمُ ٱلَّيْلَ لِبَاسًا» (الفرقان: 47)

ترجمه: و او کسی است که شب را برای شما پوشش قرار داد.

این آیه، بر نقش شب به عنوان محیطی برای آرامش و تأمل تأکید دارد.

مضرات نور در سلوک

نور ظاهری، به دلیل پراکندگی ذهن و ایجاد کثرت، می‌تواند مانع استجماع در سلوک شود. نور، مانند ماسه‌ای که بر نفس آدمی می‌ریزد، تمرکز را مختل می‌کند و از این‌رو، تاریکی به عنوان محیطی برای تمرین‌های سلوکی ترجیح داده می‌شود.

قرآن کریم: «ٱللَّهُ نُورُ ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلْأَرْضِ» (النور: 35)

ترجمه: خداوند نور آسمان‌ها و زمین است.

این آیه، نور حقیقی الهی را از نور ظاهری متمایز می‌کند و بر اهمیت توجه به نور باطنی تأکید دارد.

دل شب و خلوت

دل شب، به معنای خلوت کامل و دوری از صداها و رفت‌وآمدها، محیطی ایده‌آل برای ذکر و استجماع است. این خلوت، مانند زورقی در دریای آرام، به سالک امکان می‌دهد تا با حضور قلب به ذکر بپردازد.

قرآن کریم: «وَٱلَّذِينَ يَبِيتُونَ لِرَبِّهِمْ سُجَّدًا وَقِيَٰمًا» (الفرقان: 64)

ترجمه: و کسانی که شب را برای پروردگارشان در سجده و قیام می‌گذرانند.

این آیه، بر اهمیت عبادت در خلوت شب تأکید دارد.

مکان‌های خاص: قبرستان‌ها و مساجد متروک

مکان‌هایی مانند قبرستان‌های متروک (مانند قبرستان کهنه در قم یا وادی‌السلام) و مساجد خلوت، به دلیل دوری از حضور افراد و عوامل مخل، برای ذکر و سلوک مناسب‌اند. این مکان‌ها، مانند جزیره‌ای آرام در میان طوفان‌های روزمره، به سالک امکان تمرکز عمیق می‌دهند.

قرآن کریم: «فَٱذْكُرُوا۟ ٱللَّهَ عِندَ ٱلْمَشْعَرِ ٱلْحَرَامِ» (البقرة: 198)

ترجمه: پس خداوند را در مشعرالحرام یاد کنید.

این آیه، بر اهمیت مکان‌های خاص در ذکر تأکید دارد.

جمع‌بندی بخش سوم

مکان‌های خلوت و تاریک، مانند دل شب و قبرستان‌های متروک، با کاهش عوامل مخل، بستری مناسب برای استجماع و ذکر فراهم می‌کنند. سالک با انتخاب مکان‌های مناسب و پرهیز از نور ظاهری، می‌تواند تمرکز و حضور قلب خود را در ذکر تقویت کند.

بخش چهارم: نقش حالات روحی در ذکر

حالات روحی و تأثیر آن‌ها

حالات روحی، مانند اضطرار، طلب و توسل به شفیع، نقشی تعیین‌کننده در اثرگذاری ذکر دارند. این حالات، مانند بادبانی بر زورق جان، ذکر را به سوی مقصد معنوی هدایت می‌کنند.

حالت اضطرار

اضطرار، حالتی است که انسان در آن به نهایت درماندگی می‌رسد و جز به خدا پناهی نمی‌یابد. این حالت، ذکر را به اوج اخلاص می‌رساند.

قرآن کریم: «أَمَّن يُجِيبُ ٱلْمُضْطَرَّ إِذَا دَعَاهُ» (النمل: 62)

ترجمه: یا کیست که دعای مضطر را هنگامی که او را بخواند اجابت کند؟

این آیه، بر پاسخ خداوند به دعای مضطر تأکید دارد.

تفاوت استجماع و طلب

استجماع، به معنای تراکم قدرت درونی و تمرکز کامل، با طلب، که درخواست از بیرون (مانند «یا الله» یا «یا رب») است، متفاوت است. استجماع، مانند آماده‌سازی پهلوانی برای بلند کردن باری سنگین، به تقویت وجود درونی سالک می‌پردازد، در حالی که طلب، دست نیاز به سوی خدا یا اولیای او دراز کردن است.

قرآن کریم: «ٱدْعُونِىٓ أَسْتَجِبْ لَكُمْ» (غافر: 60)

ترجمه: مرا بخوانید تا شما را اجابت کنم.

این آیه، بر اهمیت دعا و طلب برای اجابت تأکید دارد.

توسل به شفیع

توسل به موجودات، از جمله معصومان، والدین، قرآن یا حتی یک سنگ، به عنوان شفیع در دعا مجاز و مؤثر است. این توسل، مانند واسطه‌ای میان سالک و حق‌تعالی، به تقویت نیت و اخلاص کمک می‌کند.

قرآن کریم: «وَٱبْتَغُوٓا۟ إِلَيْهِ ٱلْوَسِيلَةَ» (المائدة: 35)

ترجمه: و به سوی او وسیله‌ای بجویید.

این آیه، بر جستجوی وسیله برای تقرب به خدا تأکید دارد.

جمع‌بندی بخش چهارم

حالات روحی، مانند اضطرار، طلب و توسل، با تأثیر بر اخلاص و تمرکز، کیفیت ذکر را ارتقا می‌دهند. سالک با بهره‌گیری از این حالات، می‌تواند ذکر را به ابزاری برای تعالی معنوی تبدیل کند.

بخش پنجم: قاعده‌مندی و تمرین در ذکر

ضرورت قاعده‌مندی

قاعده‌مندی در استفاده از اذکار، با توجه به زمان، مکان و حالات، به انسجام و اثرگذاری سلوک کمک می‌کند. این قاعده‌مندی، مانند نقشه‌ای برای سالک، مسیر را روشن و هدفمند می‌سازد.

قرآن کریم: «وَٱذْكُرُوا۟ ٱللَّهَ كَثِيرًا لَّعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ» (الجمعة: 10)

ترجمه: و خداوند را بسیار یاد کنید، باشد که رستگار شوید.

این آیه، بر ضرورت ذکر مداوم و قاعده‌مند تأکید دارد.

تناسب اذکار همجوار

اذکار همجوار، مانند «لا إله إلا الله»، باید با تناسب و کثرت نسبت به «بسم الله» استفاده شوند. این تناسب، مانند ترازویی برای حفظ تعادل در سلوک، از افراط و تفریط جلوگیری می‌کند.

قرآن کریم: «وَلِلَّهِ ٱلْأَسْمَآءُ ٱلْحُسْنَىٰ فَٱدْعُوهُ بِهَا» (الأعراف: 180)

ترجمه: و نیکوترین نام‌ها از آن خداوند است، پس او را با آن‌ها بخوانید.

این آیه، بر دعا با اسماء حسنی و تناسب در ذکر تأکید دارد.

کثرت اذکار همجوار

اذکار همجوار می‌توانند به تعداد بیشتر (مانند 10 یا 100 بار) نسبت به «بسم الله» تکرار شوند. این کثرت، مانند جریانی پرقدرت، اثرگذاری ذکر را تقویت می‌کند.

قرآن کریم: «فَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ وَٱسْتَغْفِرْهُ» (النصر: 3)

ترجمه: پس با ستایش پروردگارت تسبیح گوی و از او آمرزش بخواه.

این آیه، بر تکرار ذکر و استغفار تأکید دارد.

عدم تأثیر زوج یا فرد بودن اذکار

زوج یا فرد بودن تعداد اذکار، تأثیری بر اثرگذاری آن‌ها ندارد. این اصل، مانند کلیدی برای انعطاف در سلوک، به سالک آزادی عمل می‌دهد.

قرآن کریم: «وَٱذْكُرُوا۟ ٱللَّهَ كَثِيرًا» (الجمعة: 10)

ترجمه: و خداوند را بسیار یاد کنید.

این آیه، بر کثرت ذکر بدون محدودیت عددی تأکید دارد.

تربیع و تثلیث در ذکر

تربیع و تثلیث ذکر، مانند نوشتن «هو» روی کاغذ، باید با ذهن و تمرکز انجام شود. این روش‌ها، مانند تمرینی برای تقویت استجماع، به سالک کمک می‌کنند تا حضور قلب خود را ارتقا دهد.

قرآن کریم: «وَٱلَّذِينَ يَذْكُرُونَ ٱللَّهَ قِيَٰمًا وَقُعُودًا» (آل عمران: 191)

ترجمه: و کسانی که خداوند را ایستاده و نشسته یاد می‌کنند.

این آیه، بر ذکر در حالات مختلف تأکید دارد.

تمرین و تجربه در سلوک

تمرین ذکر در زمان‌ها، مکان‌ها و حالات خاص، فرآیندی زمان‌بر است که نیازمند صبر و مداومت است. این فرآیند، مانند کاشتن بذری در خاک حاصلخیز، به تدریج میوه‌های معنوی به بار می‌آورد.

قرآن کریم: «وَٱصْبِرْ فَإِنَّ ٱللَّهَ لَا يُضِيعُ أَجْرَ ٱلْمُحْسِنِينَ» (هود: 115)

ترجمه: و شکیبایی کن که خداوند پاداش نیکوکاران را ضایع نمی‌کند.

این آیه، بر ضرورت صبر در عمل صالح تأکید دارد.

جمع‌بندی بخش پنجم

قاعده‌مندی، تناسب و تمرین در ذکر، به سالک کمک می‌کند تا با بهره‌گیری از زمان‌ها، مکان‌ها و حالات مناسب، سلوک خود را به سوی تعالی هدایت کند. این فرآیند، نیازمند هوشیاری و تجربه شخصی است.

بخش ششم: توسل و نقش آن در ذکر

شفیع در دعا و ذکر

توسل به شفیع، مانند معصومان، والدین، قرآن یا حتی موجودات دیگر، در دعا و ذکر مجاز و مؤثر است. این توسل، مانند پلی میان سالک و حق‌تعالی، اخلاص و اثرگذاری دعا را تقویت می‌کند.

قرآن کریم: «وَٱبْتَغُوٓا۟ إِلَيْهِ ٱلْوَسِيلَةَ» (المائدة: 35)

ترجمه: و به سوی او وسیله‌ای بجویید.

این آیه، بر جستجوی وسیله برای تقرب به خدا تأکید دارد.

جامعیت توسل

هر مخلوقی، از جمله معصومان، والدین، قرآن یا حتی یک سنگ، می‌تواند به عنوان شفیع در دعا قرار گیرد. این جامعیت، مانند دریای بی‌کرانی که همه موجودات را در بر می‌گیرد، به سالک امکان می‌دهد تا از تمام هستی برای تقرب به خدا بهره جوید.

قرآن کریم: «وَٱلَّذِينَ إِذَا فَعَلُوا۟ فَٰحِشَةً أَوْ ظَلَمُوٓا۟ أَنفُسَهُمْ ذَكَرُوا۟ ٱللَّهَ» (آل عمران: 135)

ترجمه: و کسانی که چون کار زشتی کنند یا بر خود ستم روا دارند، خدا را یاد می‌کنند.

این آیه، بر ذکر در حال نیاز و توسل به خدا تأکید دارد.

تجربه شخصی در توسل

تجربه شخصی در درک زمان، مکان و حالات ذکر، به سالک کمک می‌کند تا حس عمیقی نسبت به این عوامل پیدا کند. این تجربه، مانند سفری درونی، سلوک را تعمیق می‌بخشد.

قرآن کریم: «وَٱلَّذِينَ جَٰهَدُوا۟ فِينَا لَنَهْدِيَنَّهُمْ سُبُلَنَا» (العنكبوت: 69)

ترجمه: و کسانی که در راه ما کوشیدند، به یقین راه‌های خود را به آنان نشان خواهیم داد.

این آیه، بر نقش تلاش و تجربه در هدایت تأکید دارد.

جمع‌بندی بخش ششم

توسل به شفیع، با جامعیت و تنوع خود، به سالک امکان می‌دهد تا با بهره‌گیری از مخلوقات الهی، اخلاص و اثرگذاری ذکر را تقویت کند. تجربه شخصی، این فرآیند را به سفری عمیق و تحول‌آفرین تبدیل می‌سازد.

جمع‌بندی نهایی

درس‌گفتار شصت و سوم، با تبیین نقش زمان، مکان و حالات در اثرگذاری ذکر «بسم الله الرحمن الرحیم» و سایر اذکار، بر ضرورت قاعده‌مندی و هوشیاری در سلوک معنوی تأکید دارد. نیمه‌شب، عصر جمعه، مکان‌های تاریک و خلوت، و حالات اضطرار و طلب، به مثابه ارکانی برای تقویت استجماع و اخلاص، ذکر را به ابزاری برای تعالی معنوی تبدیل می‌کنند. توسل به شفیع، مانند معصومان و والدین، و تجربه شخصی، سلوک را تعمیق می‌بخشد. این تحلیل، برای پژوهشگران علوم دینی و جویندگان معرفت، منبعی ارزشمند برای درک عمیق‌تر از نقش ذکر در خودسازی و تعالی معنوی ارائه می‌دهد.