متن درس
ذکر الهی: تبیین عرفانی و علمی ذکر سبحان الله
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، جلسه 88
مقدمه
ذکر الهی، به‌ویژه ذکر «سبحان الله»، چونان جویباری زلال، روح آدمی را سیراب کرده و او را به سوی تقدیس پروردگار و تنزیه از نقص‌های خلقی رهنمون می‌سازد. این کتاب، با تکیه بر درس‌گفتارهای عمیق و عرفانی، به تبیین جایگاه ذکر «سبحان الله» در سیر و سلوک معنوی می‌پردازد. این اثر، با رویکردی علمی و فاخر، به تحلیل چندلایه این ذکر پرداخته و آن را به‌مثابه رزقی معنوی معرفی می‌کند که انسان را با نظام هستی هم‌نوا کرده و از هوس‌های نفسانی دور می‌سازد. ساختار این کتاب، با بخش‌هایی نظام‌مند، به بررسی اقسام ذکر، ختومات، و تأثیرات آن بر نفس سالک اختصاص یافته است. هدف، ارائه متنی است که هم برای پژوهشگران علوم دینی و هم برای سالکان طریق معرفت، راهگشا و الهام‌بخش باشد.
بخش نخست: ذکر سبحان الله، رزق معنوی و ابزار تقدیس
ماهیت ذکر سبحان الله
ذکر «سبحان الله»، چونان کلیدی آسمانی، درهای تقدیس و تنزیه پروردگار را به روی سالک می‌گشاید. این ذکر، در دو ساحت حقی و خلقی، انسان را به سوی معرفت الهی سوق می‌دهد. در ساحت حقی، خداوند را از هر نقص و کاستی منزه می‌داند، و در ساحت خلقی، نقص‌های مخلوق را نمایان ساخته و سالک را به سوی طهارت نفسانی هدایت می‌کند. این دوگانگی، ذکر را به پلی میان وجود و ظهور تبدیل کرده و انسان را با نظام خلقت هم‌آهنگ می‌سازد.
قرآن کریم:
سَبَّحَ لِلَّهِ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الْأَرْضِ ۖ وَهُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ
آنچه در آسمان‌ها و آنچه در زمین است برای خدا تسبیح می‌گویند و او عزیز و حکیم است (سوره صف، آیه 1).
ذکر نفسی: هم‌نوایی با تسبح موجودات
ذکر نفسی، حالتی است که «سبحان الله» در قلب مؤمن جای گرفته و به بخشی از وجود او تبدیل می‌شود، چنان‌که نفس کشیدن، بی‌اراده و طبیعی است. این حالت، انسان را به تسبح موجودات دیگر، از سنگ و گیاه تا حیوان و آسمان، پیوند می‌دهد. سالک با تمرین مستمر، این ذکر را از حالت ارادی به غیرارادی تبدیل کرده و آن را چون جریانی مدام در وجود خویش جاری می‌سازد.
قرآن کریم:
وَإِنْ مِنْ شَيْءٍ إِلَّا يُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ وَلَٰكِنْ لَا تَفْقَهُونَ تَسْبِيحَهُمْ
هیچ چیز نیست مگر اینکه با ستایش او تسبیح می‌گوید، ولی شما تسبیحشان را درنمی‌یابید (سوره اسراء، آیه 44).
| درنگ: ذکر نفسی «سبحان الله»، سالک را به هم‌نوایی با تسبح موجودات رهنمون ساخته و او را در نظام خلقت هماهنگ می‌کند. |
فرآیند تبدیل ذکر ارادی به غیرارادی
ذکر «سبحان الله» در آغاز، ارادی و اختیاری است، اما با ممارست و صفا، به حالتی غیرارادی و طبیعی بدل می‌شود. این تحول، نیازمند زمان، توان، و خلوص باطن است. سالک باید آن‌قدر این ذکر را تکرار کند تا چون تنفس، بی‌نیاز از اراده آگاهانه در وجودش جاری شود. این فرآیند، مانند کیمیایی است که نفس را از تعلقات مادی آزاد کرده و به سوی قداست رهنمون می‌شود.
قرآن کریم:
الَّذِينَ يَذْكُرُونَ اللَّهَ قِيَامًا وَقُعُودًا وَعَلَىٰ جُنُوبِهِمْ
کسانی که خدا را ایستاده و نشسته و به پهلو یاد می‌کنند (سوره آل‌عمران، آیه 191).
| درنگ: تبدیل ذکر ارادی به غیرارادی، با تمرین مداوم و خلوص، انسان را به مقام تسبح طبیعی رهنمون می‌سازد. |
هماهنگی ذکر با تنفس
یکی از روش‌های نهادینه‌سازی ذکر، هماهنگی آن با تنفس است. سالک می‌تواند «سبحان» را با دم و «الله» را با بازدم ادا کند، یا هر «سبحان الله» را با یک چرخه تنفس هم‌نوا سازد. این روش، ذکر را به بخشی از طبیعت وجودی انسان تبدیل کرده و آن را به حالتی نفسی و غیرارادی می‌رساند، مانند تسبح سنگ‌ها و گیاهان که بی‌اراده جاری است.
قرآن کریم:
وَمَا مِنْ دَابَّةٍ فِي الْأَرْضِ وَلَا طَائِرٍ يَطِيرُ بِجَنَاحَيْهِ إِلَّا أُمَمٌ أَمْثَالُكُمْ
هیچ جنبنده‌ای در زمین و هیچ پرنده‌ای که با دو بال خود پرواز می‌کند نیست مگر امت‌هایی مانند شما (سوره انعام، آیه 38).
| درنگ: هماهنگی ذکر با تنفس، تسبح را به طبیعت وجودی انسان پیوند داده و آن را غیرارادی می‌سازد. |
بخش دوم: ختومات و اقسام ذکر سبحان الله
ختومات ارادی و اعداد فرد
ختومات ارادی، با اعداد فرد مانند سه، پنج، و هفت، به دلیل ارتباط با وحدت و توحید، از اهمیت ویژه‌ای برخوردارند. این ختومات، مانند سه به سه (شش ذکر)، سه به هفت (ده ذکر)، یا هفت به پنج (دوازده ذکر)، همگی به اعداد جفت منجر می‌شوند، اما ریشه در وحدت دارند. این اذکار، نظم و استمرار را در زندگی معنوی سالک تضمین کرده و او را به سوی قرب الهی هدایت می‌کنند.
قرآن کریم:
وَاذْكُرُوا اللَّهَ فِي أَيَّامٍ مَعْدُودَاتٍ
خدا را در روزهای معین یاد کنید (سوره بقره، آیه 203).
| درنگ: ختومات ارادی با اعداد فرد، نظم و وحدت را در ذکر ایجاد کرده و سالک را به توحید نزدیک‌تر می‌کنند. |
زمان‌ها و مکان‌های مقدس برای ذکر
ذکر «سبحان الله» در زمان‌ها و مکان‌های مقدس، مانند صبح، عصر، شب عید، یا عصرهای پنج‌شنبه و جمعه، و در حالات عبادی نظیر سجده و رکوع، تأثیر عمیق‌تری دارد. این اوقات، چونان پنجره‌هایی به سوی عالم قدس، اثر ذکر را چندبرابر می‌کنند و سالک را به سوی صفا و طهارت رهنمون می‌سازند.
قرآن کریم:
فَسُبْحَانَ اللَّهِ حِينَ تُمْسُونَ وَحِينَ تُصْبِحُونَ
خدا را تسبیح گویید آن‌گاه که به شب درمی‌آیید و آن‌گاه که به صبح درمی‌آیید (سوره روم، آیه 17).
| درنگ: ذکر در زمان‌ها و مکان‌های مقدس، اثر معنوی آن را تقویت کرده و سالک را به تقدس نزدیک‌تر می‌کند. |
ذکر نفسی و قصدی
ذکر «سبحان الله» به دو صورت نفسی (بدون هدف خاص) و قصدی (با نیت خاص، مانند دفع گناه یا هوس) ادا می‌شود. ذکر نفسی، به دلیل خلوص و بی‌غرضی، سالک را به قرب الهی نزدیک‌تر می‌کند، درحالی‌که ذکر قصدی، چونان سلاحی معنوی، نفس را از هوس‌ها و گناهان محافظت می‌کند. این دوگانگی، ذکر را به ابزاری چندوجهی برای سیر و سلوک تبدیل می‌سازد.
قرآن کریم:
وَاذْكُرْ رَبَّكَ إِذَا نَسِيتَ
پروردگارت را یاد کن هنگامی که فراموش کردی (سوره کهف، آیه 24).
| درنگ: ذکر نفسی و قصدی، سالک را از غفلت و هوس نجات داده و به سوی طهارت معنوی هدایت می‌کند. |
ذکر کثرتی و مهار نفس
ختومات کثرتی، مانند تکرار «سبحان الله» به تعداد 70، 100، 1000، یا حتی 14000 بار، نفس را تحت کنترل درآورده و هوس‌های نفسانی را کاهش می‌دهند. این اذکار، چونان جریانی نیرومند، نفس را از آلودگی‌ها شسته و سالک را به سوی طهارت و آرامش رهنمون می‌سازند.
قرآن کریم:
وَالذَّاكِرِينَ اللَّهَ كَثِيرًا وَالذَّاكِرَاتِ
مردان و زنانی که خدا را بسیار یاد می‌کنند (سوره احزاب، آیه 35).
| درنگ: ذکر کثرتی، با تکرار زیاد، نفس را مهار کرده و انسان را به طهارت معنوی رهنمون می‌سازد. |
ذکر غیری: تسبح به نیت دیگران
ذکر «سبحان الله» می‌تواند به نیت دیگران، مانند والدین، اولیا، یا مؤمنین، ادا شود، مانند «اللهم اغفر للمؤمنين والمؤمنات». این ذکر غیری، سالک را به خیر جمعی پیوند داده و ارزش معنوی او را افزایش می‌دهد، مانند درختی که شاخه‌هایش به دیگران سایه می‌افکند.
قرآن کریم:
رَبَّنَا اغْفِرْ لَنَا وَلِإِخْوَانِنَا الَّذِينَ سَبَقُونَا بِالْإِيمَانِ
پروردگارا، ما و برادرانمان را که در ایمان بر ما پیشی گرفتند بیامرز (سوره حشر، آیه 10).
| درنگ: ذکر غیری، با نیت خیر برای دیگران، سالک را به جامعه مؤمنین پیوند داده و ارزش معنوی او را افزایش می‌دهد. |
ذکر ترکیبی: پیوند با اسماء الهی
ترکیب «سبحان الله» با سایر اذکار یا اسماء الهی، مانند «سبحان الله والحمدلله» یا «سبحان الله الرحيم»، اثری عمیق و چندلایه بر نفس سالک دارد. این اذکار، چونان نغمه‌ای آسمانی، انسان را به ابعاد مختلف توحید متصل کرده و معرفت او را به اسماء الهی تعمیق می‌بخشند.
قرآن کریم:
سَبِّحِ اسْمَ رَبِّكَ الْأَعْلَى
نام پروردگار بلندمرتبه‌ات را تسبیح گوی (سوره اعلی، آیه 1).
| درنگ: ذکر ترکیبی، با پیوند «سبحان الله» به اسماء الهی، معرفت سالک را به توحید عمیق‌تر می‌کند. |
ذکر ذی‌مبادی: تسبح و استغفار
اذکار ذی‌مبادی، مانند «سبحان الله و لا إله إلا أنت إني كنت من الظالمين»، ترکیبی از تسبح و استغفار هستند که اثر عمیقی بر نفس دارند. این اذکار، سالک را از غم و گناه نجات داده و او را به سوی توبه و رهایی معنوی هدایت می‌کنند.
قرآن کریم:
فَسَبَّحَ بِاسْمِ رَبِّهِ الْعَظِيمِ
پس با نام پروردگار بزرگش تسبیح گفت (سوره واقعه، آیه 74).
| درنگ: اذکار ذی‌مبادی، با ترکیب تسبح و استغفار، سالک را به توبه و نجات معنوی هدایت می‌کنند. |
ذکر در شرایط دشوار
ذکر «سبحان الله» در شرایط تنهایی، غربت، یا سختی‌هایی مانند زندان، کاستی‌ها و سستی‌های انسان را جبران می‌کند. این اوقات، چونان فرصتی الهی، سالک را به تمرکز بر ذکر و تقویت ارتباط با پروردگار دعوت می‌کنند.
قرآن کریم:
وَاذْكُرْ عَبْدَنَا أَيُّوبَ إِذْ نَادَىٰ رَبَّهُ أَنِّي مَسَّنِيَ الشَّيْطَانُ بِنُصْبٍ وَعَذَابٍ
بنده ما ایوب را یاد کن، هنگامی که پروردگارش را ندا داد که شیطان به من رنج و عذاب رسانده است (سوره ص، آیه 41).
| درنگ: ذکر در شرایط دشوار، کاستی‌های سالک را جبران کرده و او را از غم و سختی نجات می‌دهد. |
ذکر دوری: تنوع در تسبح
ذکر دوری، با تغییر عبارات مانند «سبحانه، سبحانك، سبحان الله»، از یکنواختی جلوگیری کرده و توجه سالک را حفظ می‌کند. این روش، چونان نغمه‌ای متنوع، تسبح را در قلب سالک زنده نگه می‌دارد.
قرآن کریم:
سَبُّوحٌ قُدُّوسٌ رَبُّنَا وَرَبُّ الْمَلَائِكَةِ وَالرُّوحِ
او منزه و مقدس است، پروردگار ما و پروردگار فرشتگان و روح (سوره شوری، آیه 52 – برگرفته از روایات).
| درنگ: ذکر دوری، با تنوع عبارات، تسبح را زنده و پویا نگه داشته و توجه سالک را حفظ می‌کند. |
نقش علم و معرفت در ذکر
علم و معرفت، چونان نوری درخشان، اثر ذکر را تقویت کرده و آن را از حالت لفظی به قلبی و نفسی ارتقا می‌دهند. سالک با معرفت، به مقام قداست واصل شده و ذکر او به ابزاری برای قرب الهی تبدیل می‌شود.
قرآن کریم:
فَاعْلَمْ أَنَّهُ لَا إِلَٰهَ إِلَّا اللَّهُ
بدان که هیچ معبودی جز خدا نیست (سوره محمد، آیه 19).
| درنگ: علم و معرفت، ذکر را از حالت لفظی به قلبی تبدیل کرده و سالک را به قرب الهی هدایت می‌کنند. |
احتیاط در ختومات و تحمل امتحانات
ختومات ذکر، ممکن است با امتحانات الهی همراه باشند، مانند از دست دادن مال، مقام، یا حرمت. سالک باید با احتیاط و آمادگی، این مسیر را طی کند تا از عوارض و بلایای آن در امان بماند.
قرآن کریم:
أَحَسِبَ النَّاسُ أَنْ يُتْرَكُوا أَنْ يَقُولُوا آمَنَّا وَهُمْ لَا يُفْتَنُونَ
آیا مردم پنداشتند که چون گفتند ایمان آوردیم، رها می‌شوند و مورد آزمایش قرار نمی‌گیرند؟ (سوره عنکبوت، آیه 2).
| درنگ: احتیاط در ختومات و تحمل امتحانات، سالک را از عوارض ذکر محافظت کرده و به سوی کمال هدایت می‌کند. |
جمع‌بندی
ذکر «سبحان الله»، چونان گوهری درخشان، سالک را در مسیر سیر و سلوک معنوی هدایت می‌کند. این ذکر، با اقسام نفسی، قصدی، کثرتی، غیری، و ترکیبی، ابزاری چندوجهی برای تقدیس پروردگار و تنزیه نفس از هوس‌های نفسانی است. هماهنگی ذکر با تنفس، ختومات ارادی با اعداد فرد، و انجام ذکر در زمان‌ها و مکان‌های مقدس، اثر آن را عمیق‌تر می‌سازد. علم و معرفت، این ذکر را از حالت لفظی به قلبی ارتقا داده و سالک را به مقام ملائکه علّیّین رهنمون می‌کنند. با این حال، سالک باید با احتیاط و آمادگی، امتحانات الهی را تحمل کند تا به کمال معنوی دست یابد. این کتاب، با تبیینی علمی و فاخر، راهنمایی برای پژوهشگران و سالکان طریق معرفت ارائه می‌دهد.
| با نظارت صادق خادمی |