متن درس

ذکر الهی

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، جلسه (89)

مقدمه

ذکر الهی، به‌مثابه پلی معنوی، انسان را به مراتب والای وجودی متصل می‌سازد و روح را در مسیر تقرب به حق تعالی هدایت می‌کند. این نوشتار، با تمرکز بر ذکر «سبوح قدوس ربنا و رب الملائكة والروح»، به تبیین عمیق و نظام‌مند این ذکر جامع و ایالتی می‌پردازد که در درس‌گفتارهای عارف فرزانه ارائه شده است. ذکر مزبور، به‌عنوان عروس اسماء الهی، انسان را از نقصان‌های مادی فراتر برده و به عوالم ملکوتی ملائکه و روح رهنمون می‌شود.

بخش نخست: ماهیت تسبح و تقدیس در ذکر الهی

تبیین مفهومی تسبح و تقدیس

تسبح، به معنای تنزیه خداوند از هرگونه نقص و کاستی، در اشکال گوناگونی چون «سبحان الله»، «الحمدلله» و «لا إله إلا الله» متجلی می‌شود. این تنزیه، در حقیقت، قلب سالک را از تعلقات مادی پاک کرده و او را به سوی معرفت الهی رهنمون می‌سازد. تقدیس، که مرتبه‌ای والاتر از تسبح است، به تنزیه ذات الهی از هرگونه صفت و اسم محدود اشاره دارد. ذکر «سبوح قدوس ربنا و رب الملائكة والروح» این دو مفهوم را در خود جمع کرده و به‌مثابه ذکری جامع، سالک را به مراتب والای وجودی متصل می‌کند.

قرآن کریم:
سَبَّحَ لِلَّهِ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الْأَرْضِ
«آنچه در آسمان‌ها و آنچه در زمین است برای خدا تسبیح می‌گویند» (سوره حشر، آیه ۱).

این آیه، جامعیت تسبح را در تمامی موجودات عالم نشان می‌دهد، که ذکر «سبوح قدوس» آن را در وجود سالک متبلور می‌سازد.

جامعیت ذکر سبوح قدوس

ذکر «سبوح قدوس ربنا و رب الملائكة والروح» به دلیل دربرگرفتن تسبح، تقدیس، و اتصال به خدا، ملائکه، و روح، ذکری جامع و ایالتی است. این ذکر، انسان را از محدودیت‌های نفسانی رها کرده و او را به ساحت قدس الهی و ملائکه متصل می‌کند. این جامعیت، سالک را تحت حمایت الهی و ملائکه قرار داده و او را از آفات و بلایا مصون می‌دارد.

قرآن کریم:
وَهُوَ الْقَاهِرُ فَوْقَ عِبَادِهِ وَيُرْسِلُ عَلَيْكُمْ حَفَظَةً
«و اوست که بر بندگانش چیره است و بر شما نگهبانانی می‌فرستد» (سوره انعام، آیه ۶۱).

ارتباط ذکر با شهادت اولی‌العلم

ذکر مزبور با آیه شهادت در قرآن کریم پیوند عمیقی دارد. این آیه، گواهی خدا، ملائکه، و اولی‌العلم را به توحید و عدالت متصل می‌کند:

قرآن کریم:
شَهِدَ اللَّهُ أَنَّهُ لَا إِلَٰهَ إِلَّا هُوَ وَالْمَلَائِكَةُ وَأُولُو الْعِلْمِ قَائِمًا بِالْقِسْطِ
«خدا گواهی داد که جز او هیچ معبودی نیست و فرشتگان و صاحبان دانش که به عدالت ایستاده‌اند» (سوره آل‌عمران، آیه ۱۸).

این آیه، شهادت اولی‌العلم را در کنار شهادت خدا و ملائکه قرار داده و عظمت ذکر «سبوح قدوس» را در اتصال به این مراتب نشان می‌دهد.

بخش دوم: مراتب و آثار ذکر سبوح قدوس

تقدم تقدیس بر تسبح

تقدیس، به دلیل تمرکز بر ذات الهی و تنزیه آن از هرگونه صفت، مرتبه‌ای والاتر از تسبح دارد. «سبوح» به تنزیه خدا از نقص اشاره دارد، در حالی که «قدوس» به تعالی ذات الهی از هرگونه محدودیت دلالت می‌کند. این تقدم، در ترتیب ذکر «سبوح قدوس» نیز نمود یافته و آن را به ذکری جامع و والا تبدیل کرده است.

قرآن کریم:
سَبِّحِ اسْمَ رَبِّكَ الْأَعْلَى
«نام پروردگار بلندمرتبه‌ات را تسبیح گوی» (سوره اعلی، آیه ۱).

ختومات پنج‌گانه و نظم معنوی

ذکر «سبوح قدوس ربنا و رب الملائكة والروح» باید در قالب ختومات پنج‌گانه، یعنی پنج بار تکرار هر بخش، انجام شود. این نظم، به‌مثابه کلیدی برای گشودن درهای معرفت و قرب الهی است. سالک ابتدا هر بخش را جداگانه تکرار کرده و سپس به‌صورت ترکیبی آن را ادا می‌کند تا به وحدت معنوی دست یابد.

قرآن کریم:
فَسُبْحَانَ اللَّهِ حِينَ تُمْسُونَ وَحِينَ تُصْبِحُونَ
«پس خدا را تسبیح گویید آن‌گاه که به شب درمی‌آیید و آن‌گاه که به صبح درمی‌آیید» (سوره روم، آیه ۱۷).

زمان‌ها و مکان‌های مناسب برای ذکر

این ذکر در زمان‌های خلوت، هنگام خواب، یا در آب (مانند حمام یا دریا) اثر عمیق‌تری دارد. این شرایط، به دلیل آرامش و طهارت، قلب سالک را برای دریافت برکات الهی آماده می‌سازد.

قرآن کریم:
وَاذْكُرْ رَبَّكَ فِي نَفْسِكَ تَضَرُّعًا وَخِيفَةً
«و پروردگارت را در دل خود با تضرع و ترس یاد کن» (سوره اعراف، آیه ۲۰۵).

موکل ذکر و حمایت معنوی

مداومت بر این ذکر، موکلی معنوی ایجاد می‌کند که سالک را در زبان، حال، یا رؤیت یاری می‌دهد. این موکل، به‌مثابه سپاهی از ملائکه، سالک را از خطرات حفظ کرده و او را در مسیر حق هدایت می‌کند.

قرآن کریم:
وَيُرْسِلُ عَلَيْكُمْ حَفَظَةً
«و بر شما نگهبانانی می‌فرستد» (سوره انعام، آیه ۶۱).

آثار معنوی ذکر

این ذکر، آرامش، قوت قلب، معرفت، و کرامت به ارمغان می‌آورد و سالک را به رؤیت و وحی متصل می‌کند. قلب سالک با این ذکر صیقل یافته و به نور معرفت الهی منور می‌شود.

قرآن کریم:
الَّذِينَ آمَنُوا وَتَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُمْ بِذِكْرِ اللَّهِ أَلَا بِذِكْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ
«کسانی که ایمان آورده‌اند و دل‌هایشان به یاد خدا آرام می‌گیرد، آگاه باشید که دل‌ها به یاد خدا آرام می‌گیرد» (سوره رعد، آیه ۲۸).

بخش سوم: شرایط و آداب ذکر سبوح قدوس

طهارت و نظافت

این ذکر، که به «عروس اسماء» تشبیه شده، نیازمند طهارت کامل، از جمله وضو، غسل، و لباس پاکیزه است. طهارت ظاهری و باطنی، شرط پذیرش این ذکر بوده و سالک را برای دریافت برکات آن آماده می‌سازد.

قرآن کریم:
إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ التَّوَّابِينَ وَيُحِبُّ الْمُتَطَهِّرِينَ
«خدا توبه‌کنندگان و پاکیزگان را دوست دارد» (سوره بقره، آیه ۲۲۲).

اعطای ذکر به دیگران

این ذکر می‌تواند به دیگران هدیه شود تا برای سالک ادا گردد، مشروط بر اینکه به فرد مناسب و در موقعیت مناسب اعطا شود. این عمل، خیر جمعی را به ارمغان آورده و اثر معنوی آن به سالک بازمی‌گردد.

قرآن کریم:
رَبَّنَا اغْفِرْ لَنَا وَلِإِخْوَانِنَا الَّذِينَ سَبَقُونَا بِالْإِيمَانِ
«پروردگارا، ما و برادرانمان را که در ایمان بر ما پیشی گرفتند بیامرز» (سوره حشر، آیه ۱۰).

ذکر ایالتی و اتصال به عوالم بالا

این ذکر، به‌عنوان ذکری ایالتی، انسان را به خدا، ملائکه، و روح متصل کرده و امکان سیر در عوالم معنوی را فراهم می‌سازد. سالک با این ذکر، هم‌خانه ملائکه شده و در دیار ملکوت سیر می‌کند.

قرآن کریم:
وَكَذَٰلِكَ نُرِي إِبْرَاهِيمَ مَلَكُوتَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ
«و این‌گونه ملکوت آسمان‌ها و زمین را به ابراهیم نشان دادیم» (سوره انعام، آیه ۷۵).

ختومات و اهداف معنوی

این ذکر برای دفع بلا، قرب به ملائکه، و رؤیت شبانه مؤثر است. ختومات منظم، اثر آن را تقویت کرده و سالک را از مشکلات حفظ می‌کند.

قرآن کریم:
وَاذْكُرُوا اللَّهَ كَثِيرًا لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ
«و خدا را بسیار یاد کنید تا رستگار شوید» (سوره انفال، آیه ۴۵).

ذکر در سجده و رکوع

ادای این ذکر در سجده و رکوع، به‌ویژه پس از دو رکعت نماز، اثر آن را چندبرابر می‌کند. این حالت‌های عبادی، سالک را به خدا نزدیک‌تر ساخته و ذکر را در قلب او نهادینه می‌کند.

قرآن کریم:
وَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ وَقَبْلَ غُرُوبِهَا
«و پیش از طلوع آفتاب و پیش از غروب آن، پروردگارت را با ستایش تسبیح گوی» (سوره طه، آیه ۱۳۰).

اتصال به روح و ملائکه

این ذکر، سالک را به روح و ملائکه متصل کرده و او را صاحب روح و متحد با حق می‌سازد. این اتصال، مرتبه‌ای است که تنها انبیا و مخلصین به آن دست یافته‌اند.

قرآن کریم:
وَأَيَّدْنَاهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ
«و او را با روح القدس تأیید کردیم» (سوره بقره، آیه ۸۷).

مجوز و آمادگی معنوی

این ذکر نیازمند مجوز و آمادگی معنوی است. بدون طهارت و زمینه مناسب، ممکن است به جای خیر، آسیب‌رسان باشد. سالک باید با وضو، غسل، و قلب پاک به این ذکر روی آورد.

قرآن کریم:
أَحَسِبَ النَّاسُ أَنْ يُتْرَكُوا أَنْ يَقُولُوا آمَنَّا وَهُمْ لَا يُفْتَنُونَ
«آیا مردم پنداشتند که چون گفتند ایمان آوردیم، رها می‌شوند و مورد آزمایش قرار نمی‌گیرند؟» (سوره عنکبوت، آیه ۲).

تنظیم ختومات با هوش معنوی

با تمرین مداوم، هوش معنوی سالک ختومات را خودکار تنظیم می‌کند و نیازی به شمارش باقی نمی‌ماند. این هوش، ذکر را به بخشی از وجود سالک تبدیل می‌کند.

قرآن کریم:
وَمَا يَذَّكَّرُ إِلَّا أُولُو الْأَلْبَابِ
«و جز صاحبان خرد پند نمی‌گیرند» (سوره آل‌عمران، آیه ۷).

تمایز سبوح قدوس از سبحان الله

ذکر «سبوح قدوس» به دلیل تمرکز بر ذات الهی و اتصال به ملائکه و روح، از «سبحان الله» سنگین‌تر و والاتر است. این ذکر، سالک را به مراتب عالی تقدیس هدایت می‌کند.

روایت:
سَبُّوحٌ قُدُّوسٌ رَبُّنَا وَرَبُّ الْمَلَائِكَةِ وَالرُّوحِ
«او منزه و مقدس است، پروردگار ما و پروردگار فرشتگان و روح» (برگرفته از روایات).

جمع‌بندی نهایی

ذکر «سبوح قدوس ربنا و رب الملائكة والروح»، به‌مثابه نگینی در میان اسماء الهی، سالک را از محدودیت‌های نفسانی رها کرده و به ساحت قدس الهی، ملائکه، و روح متصل می‌سازد. این ذکر ایالتی، با ختومات پنج‌گانه و آداب خاص خود، قلب را به نور معرفت و آرامش الهی منور می‌کند. طهارت، نظافت، و آمادگی معنوی، شرط پذیرش این ذکر است که به «عروس اسماء» تشبیه شده است. مداومت بر این ذکر، موکلی معنوی ایجاد کرده و سالک را تحت حمایت الهی قرار می‌دهد. این کتاب، با تبیینی علمی و نظام‌مند، تمامی ابعاد این ذکر را برای پژوهشگران علوم دینی و مخاطبان تحصیل‌کرده تشریح کرده و راهنمایی برای سیر در مسیر تقرب به حق ارائه می‌دهد. امید است که این اثر، چراغی فرا راه سالکان طریق معرفت باشد.