متن درس

ذکر الهی: تبیین ذکر یا حیّ و یا قیّوم

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، جلسه شماره ۹۲، تاریخ ۱/۷/۱۳۹۱

مقدمه

در سنت عرفانی و دینی، ذکر اسماء الهی چونان کلیدی است که دروازه‌های معرفت و کمال را به روی سالک می‌گشاید. ذکر «یا حیّ و یا قیّوم»، به مثابه نگینی درخشان در میان اسماء حسنی، از جایگاهی بی‌مانند برخوردار است. این ذکر، که ریشه در صفات ذاتی و قدرتی پروردگار دارد، نه تنها در تعالی روحی و باطنی سالک نقشی بی‌بدیل ایفا می‌کند، بلکه در امور ظاهری و مادی نیز کارکردهایی گسترده دارد. این نوشتار، با تکیه بر سخنان استاد فرزانه، به تبیین و تحلیل این ذکر پرداخته و ابعاد مختلف آن را در قالبی علمی و نظام‌مند برای مخاطبان فرهیخته ارائه می‌دهد. ذکر «یا حیّ و یا قیّوم» چونان چشمه‌ای زلال، حیات‌بخش و نگه‌دارنده است که سالک را در مسیر سلوک به سوی قله‌های حکمت و اقتدار رهنمون می‌سازد.

بخش اول: ماهیت و جایگاه ذکر یا حیّ و یا قیّوم

۱.۱. ذات و قدرت الهی در اسماء حیّ و قیّوم

ذکر «یا حیّ و یا قیّوم» از اسماء ذاتی خداوند است که به صفات حیات بی‌انتها و قیومیت مطلق اشاره دارد. «حیّ» به معنای زنده ابدی و حیات‌بخش است که سرچشمه حیات تمامی موجودات را در ذات الهی متجلی می‌سازد. «قیّوم» نیز به معنای قائم بالذات و نگه‌دارنده کائنات است که نظم و پایداری عالم را تضمین می‌کند. این دو اسم، به دلیل پیوند مستقیم با ذات باری‌تعالی، در زمره اسماء قدرتی قرار گرفته و از جایگاهی والا برخوردارند. از منظر عرفانی، این اسماء چونان دو بال‌اند که سالک را به سوی معرفت ربوبی و علوم لدنی پرواز می‌دهند.

۱.۲. جامعیت و دائمی بودن ذکر

ذکر «یا حیّ و یا قیّوم» به دلیل ماهیت دائمی‌اش، در همه حالات و شرایط برای سالک توصیه شده است. این ذکر، که از اولین اسماء الهی شمرده می‌شود، چونان نوری است که در هر زمان و مکان، راه سالک را روشن می‌سازد. این جامعیت، امکان بهره‌مندی از آن را در تمامی نیازهای معنوی و مادی فراهم می‌آورد، از کسب معرفت گرفته تا رفع نیازهای روزمره.

۱.۳. ابعاد اسمی و فعلی قیّوم

اسم «قیّوم» به‌صورت هم اسمی (مانند قائم، مقوّم، قوّام) و هم فعلی (مانند محیی) به کار می‌رود و از این‌رو، کاربردهایی متنوع دارد. «قائم» به معنای برپادارنده، «مقوّم» به معنای استوارکننده، و «قوّام» به معنای نگه‌دارنده، هر یک جنبه‌ای از قیومیت الهی را نمایان می‌سازند. این تنوع، ذکر «یا قیّوم» را به ابزاری چندوجهی برای سالک تبدیل کرده که می‌تواند در موقعیت‌های گوناگون، از امور معنوی تا نیازهای مادی، به کار آید.

بخش دوم: کارکردهای معنوی و مادی ذکر

۲.۱. رفع ضعف و کسب اقتدار

ذکر «یا حیّ و یا قیّوم» برای سالکانی که با ضعف جسمانی یا معنوی مواجه‌اند یا در پی کسب قدرت، همت، دولت، و علم هستند، توصیه شده است. این ذکر، چونان نیرویی الهی، ضعف‌های درونی و بیرونی را مرتفع ساخته و سالک را به سوی اقتدار رهنمون می‌سازد. برای نمونه، فردی که در مسیر کسب معرفت یا توانمندی‌های مادی گام برمی‌دارد، می‌تواند با مداومت بر این ذکر، به قوت و صلابت دست یابد.

۲.۲. کاربردهای باطنی اسم «حیّ»

اسم «حیّ» به‌تنهایی برای کسب معرفت ربوبی، علوم لدنی، و صفات غیبی مناسب است، اما به دلیل سنگینی، نیازمند آمادگی‌های معنوی است. این اسم، چونان دریچه‌ای به سوی عالم غیب، سالک را به سوی ادراکات باطنی هدایت می‌کند، اما ممکن است چالش‌هایی را نیز به همراه آورد. سالک باید از دنیا‌زدگی دوری گزیند، صبور باشد، و توانایی تحمل سختی‌ها را داشته باشد تا از برکات این اسم بهره‌مند شود.

۲.۳. هدیه ذکر به اولیای الهی

ذکر «یا حیّ و یا قیّوم» می‌تواند به نیت هدیه به عالمان، مؤمنان برجسته، یا انبیا انجام شود. این عمل، به‌ویژه برای کسب رزق، علم، و قدرت، برکت‌آفرین است. هدیه ذکر به اولیای الهی، چونان پلی است که سالک را به عالم غیب متصل می‌سازد و برکات معنوی و مادی را به سوی او سرازیر می‌کند.

۲.۴. کارکرد در امور مادی و معنوی

این ذکر برای وسعت رزق، تفوق بر دشمن، و کسب قدرت و صلابت بسیار مؤثر است، مشروط بر آن‌که سالک از گناه و ستم دور باشد. «یا حیّ و یا قیّوم» چونان سپری است که سالک را در برابر دشمنان و موانع حفظ کرده و او را به سوی پیروزی و توانمندی هدایت می‌کند. شرط پاکی و تقوا، این ذکر را از آسیب‌های احتمالی مصون می‌دارد.

۲.۵. خطر سوءاستفاده از ذکر

چنانچه سالک گرفتار گناه، ستم، یا خودکامگی باشد، استفاده از این ذکر ممکن است به فاجعه منجر شود. این هشدار، چونان زنگ خطری است که سالک را به رعایت طهارت باطنی و دوری از صفات منفی فرا می‌خواند. ذکر قدرتی مانند «یا حیّ و یا قیّوم» در صورت سوءاستفاده، ممکن است به‌جای برکت، آسیب‌های معنوی یا مادی به همراه آورد.

۲.۶. کاربرد در ابطال طلسمات و مقابله با ظلم

این ذکر در ابطال طلسمات، مقابله با ظالمان، و ایجاد تزلزل در دشمنان مؤثر است. به دلیل صلابت و قدرت ذاتی این اسماء، استفاده از آنها در موقعیت‌های معنوی حساس، مانند ابطال سحر یا مقابله با ظلم، کارکردی بی‌مانند دارد. این ذکر، چونان شمشیری بران، ظلم و ستم را درهم می‌شکند.

بخش سوم: روش‌ها و شرایط ادای ذکر

۳.۱. امکان جداسازی یا ترکیب اسماء

ذکر «یا حیّ» و «یا قیّوم» می‌تواند به‌صورت جداگانه یا ترکیبی به کار رود. ترکیب این دو اسم به‌صورت «یا حیّ و یا قیّوم» بهترین ظرف برای بهره‌مندی از برکات آنهاست. جداسازی این اسماء به نیازهای خاص سالک بستگی دارد؛ برای مثال، «یا حیّ» به‌تنهایی برای امور باطنی سنگین است، درحالی‌که ترکیب این دو اسم، تعادل و جامعیت بیشتری به ذکر می‌بخشد.

۳.۲. زمان‌های مناسب برای ذکر

ذکر «یا حیّ و یا قیّوم» در زمان‌های خاصی مانند عصر و شب جمعه، سپیده‌دم، و روزهای زوج (دوشنبه و چهارشنبه) از اثرگذاری بیشتری برخوردار است. این زمان‌ها، چونان لحظاتی ازلی، با ریتم‌های معنوی عالم هم‌نوا شده و تأثیر ذکر را دوچندان می‌کنند.

۳.۳. ادای ذکر به‌صورت زوج

این ذکر باید به‌صورت زوج (مانند دو، چهار، یا بیشتر) ادا شود و از تعداد فرد پرهیز گردد. این روش، چونان نظمی کیهانی، به حفظ تعادل و تمرکز در سلوک کمک می‌کند.

۳.۴. ذکر خفی و صامت

ذکر «یا حیّ و یا قیّوم» می‌تواند به‌صورت خفی (در دل) یا صامت (بدون صدا) ادا شود و نیازی به تلفظ بلند ندارد. این روش، چونان نسیمی آرام، به تمرکز باطنی و ارتباط عمیق‌تر با خداوند یاری می‌رساند.

۳.۵. حالت‌های مناسب برای ذکر

ذکر در حالت تربیع (چهارزانو)، رو به قبله، یا در مقابل آفتاب توصیه شده است. حالت تربیع و رو به قبله، چونان نشانه‌ای از خضوع و تمرکز، اثر ذکر را تقویت می‌کند. قرار گرفتن در مقابل آفتاب نیز، به مثابه بهره‌مندی از نور الهی، برکت ذکر را افزون می‌سازد.

۳.۶. نیاز به طهارت و غسل

برای نیت‌های خاص یا چله‌نشینی، ذکر باید با طهارت (وضو یا غسل) همراه باشد. طهارت ظاهری و باطنی، چونان آیینه‌ای صاف، سالک را برای دریافت فیض الهی آماده می‌سازد.

۳.۷. ترکیب ذکر با عبادات

ذکر «یا حیّ و یا قیّوم» می‌تواند با نماز حاجت، سجده، رکوع، یا آیات قرآنی مانند سوره حمد، آیة‌الکرسی، و چهار قل همراه شود. ترکیب ذکر با عبادات، چونان افزودن نوری بر نور، تأثیر آن را مضاعف می‌کند. آیات پیشنهادی عبارت‌اند از:

• بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَٰنِ الرَّحِيمِ ۝ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ ۝ الرَّحْمَٰنِ الرَّحِيمِ ۝ مَالِكِ يَوْمِ الدِّينِ ۝ إِيَّاكَ نَعْبُدُ وَإِيَّاكَ نَسْتَعِينُ ۝ اهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِيمَ ۝ صِرَاطَ الَّذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ وَلَا الضَّالِّينَ
  ترجمه (قرآن کریم، سوره حمد، ۱:۱-۷): به نام خداوند بخشاینده مهربان. ستایش خدایی را که پروردگار جهانیان است، بخشاینده و مهربان، صاحب روز جزا. تنها تو را می‌پرستیم و تنها از تو یاری می‌جوییم. ما را به راه راست هدایت کن، راه کسانی که به آنان نعمت داده‌ای، نه راه کسانی که بر آنان خشم گرفته‌ای و نه گمراهان.
• اللَّهُ لَا إِلَٰهَ إِلَّا هُوَ الْحَيُّ الْقَيُّومُ ۚ لَا تَأْخُذُهُ سِنَةٌ وَلَا نَوْمٌ ۚ لَهُ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الْأَرْضِ ۗ مَنْ ذَا الَّذِي يَشْفَعُ عِنْدَهُ إِلَّا بِإِذْنِهِ ۚ يَعْلَمُ مَا بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَمَا خَلْفَهُمْ ۖ وَلَا يُحِيطُونَ بِشَيْءٍ مِنْ عِلْمِهِ إِلَّا بِمَا شَاءَ ۚ وَسِعَ كُرْسِيُّهُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ ۖ وَلَا يَئُودُهُ حِفْظُهُمَا ۚ وَهُوَ الْعَلِيُّ الْعَظِيمُ
  ترجمه (قرآن کریم، سوره بقره، ۲:۲۵۵): خداوند، جز او خدایی نیست، زنده و پاینده است. نه چرت او را فرا می‌گیرد و نه خواب. آنچه در آسمان‌ها و زمین است از آن اوست. کیست که جز به اذن او در پیشگاهش شفاعت کند؟ آنچه پیش روی آنان و آنچه پشت سرشان است می‌داند و به چیزی از علم او احاطه ندارند، مگر به آنچه او بخواهد. کرسی او آسمان‌ها و زمین را دربرگرفته و نگه‌داری آنها بر او دشوار نیست و او والا و بزرگ است.
• قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ ۝ اللَّهُ الصَّمَدُ ۝ لَمْ يَلِدْ وَلَمْ يُولَدْ ۝ وَلَمْ يَكُنْ لَهُ كُفُوًا أَحَدٌ
  ترجمه (قرآن کریم، سوره اخلاص، ۱۱۲:۱-۴): بگو او خدایی یگانه است. خدا بی‌نیاز است. نه زاده و نه زاییده شده و هیچ‌کس برای او همتا نیست.
• قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ الْفَلَقِ ۝ مِنْ شَرِّ مَا خَلَقَ ۝ وَمِنْ شَرِّ غَاسِقٍ إِذَا وَقَبَ ۝ وَمِنْ شَرِّ النَّفَّاثَاتِ فِي الْعُقَدِ ۝ وَمِنْ شَرِّ حَاسِدٍ إِذَا حَسَدَ
  ترجمه (قرآن کریم، سوره فلق، ۱۱۳:۱-۵): بگو پناه می‌برم به پروردگار سپیده‌دم، از شر آنچه آفریده، و از شر تاریکی چون فرا گیرد، و از شر افسون‌گران که در گره‌ها می‌دمند، و از شر حسود چون حسد ورزد.
• قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ النَّاسِ ۝ مَلِكِ النَّاسِ ۝ إِلَٰهِ النَّاسِ ۝ مِنْ شَرِّ الْوَسْوَاسِ الْخَنَّاسِ ۝ الَّذِي يُوَسْوِسُ فِي صُدُورِ النَّاسِ ۝ مِنَ الْجِنَّةِ وَالنَّاسِ
  ترجمه (قرآن کریم، سوره ناس، ۱۱۴:۱-۶): بگو پناه می‌برم به پروردگار مردم، پادشاه مردم، خدای مردم، از شر وسوسه‌گر نهان، که در سینه‌های مردم وسوسه می‌کند، از جن و آدمیان.
• لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسَانَ فِي أَحْسَنِ تَقْوِيمٍ ۝ ثُمَّ رَدَدْنَاهُ أَسْفَلَ سَافِلِينَ
  ترجمه (قرآن کریم، سوره تین، ۹۵:۴-۵): همانا انسان را در بهترین ساختار آفریدیم، سپس او را به پایین‌ترین مرتبه بازگرداندیم.

بخش چهارم: ملاحظات و توصیه‌های سلوکی

۴.۱. نیاز به آمادگی و شرایط خاص

برای بهره‌مندی از برکات اسم «حیّ»، سالک باید از دنیا‌زدگی دوری گزیند، صبور باشد، و توانایی تحمل سختی‌ها را داشته باشد. این شرط، چونان پایه‌ای استوار، سالک را برای دریافت فیض الهی آماده می‌سازد. رعایت تقوا و دوری از معاصی، از پیش‌نیازهای اساسی برای استفاده از این ذکر است.

۴.۲. نقش مدبرات و ملائکه

مداومت بر این ذکر می‌تواند مدبرات الهی و ملائکه را در خدمت سالک قرار دهد و اقتدار او را افزایش دهد. این امر، چونان سپاهی از نور، سالک را در مسیر سلوک یاری می‌رساند و او را به سوی اقتدار معنوی هدایت می‌کند.

۴.۳. تخلق به اسماء الهی

مداومت بر این ذکر منجر به تخلق به صفات الهی و کسب موهبت‌های معنوی می‌شود. این فرآیند، چونان سفری است که سالک را به سوی شباهت با صفات الهی رهنمون می‌سازد. تخلق به اسماء الهی، نیازمند تمرین، تجربه، و عنایت پروردگار است.

۴.۴. دوری از سخنان بیهوده

برای تأثیرگذاری ذکر، سالک باید از سخنان دنیوی و بیهوده پرهیز کند و گفتارش برای خدا باشد. این امر، چونان پاک‌سازی آیینه دل، گفتار سالک را به ذکر تبدیل کرده و ارزش معنوی آن را دوچندان می‌سازد.

بخش پنجم: جمع‌بندی

ذکر «یا حیّ و یا قیّوم»، به مثابه گوهری گران‌بها در سنت عرفانی، از جایگاهی بی‌مانند برخوردار است. این ذکر، با پیوند به صفات ذاتی و قدرتی خداوند، هم در امور معنوی مانند کسب معرفت ربوبی و علوم لدنی و هم در امور مادی مانند وسعت رزق و غلبه بر دشمنان، کارکردهایی گسترده دارد. بااین‌حال، بهره‌مندی از برکات این ذکر نیازمند طهارت باطنی، صبر، و دوری از گناه است. ترکیب این ذکر با عبادات دیگر، مانند نماز و تلاوت قرآن، و رعایت زمان‌ها و حالت‌های خاص، تأثیر آن را مضاعف می‌کند. مداومت بر این ذکر، سالک را به تخلق به صفات الهی و کسب اقتدار معنوی رهنمون می‌سازد. این نوشتار کوشید تا با تبیین دقیق و نظام‌مند این ذکر، راهنمایی جامع برای سالکان و پژوهشگران ارائه دهد.