متن درس
ذکر الهی
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره جلسه 112
مقدمه
ذکر الهی، چونان چراغی فروزان در مسیر سلوک معنوی، راه جویندگان حقیقت را روشن می‌سازد. این دانش، که ریشه در سنت‌های عمیق اسلامی دارد، نه‌تنها عملی عبادی، بلکه دانشی عملیاتی است که با روش‌ها و سبک‌های خاص خود، قلب و روح سالک را به سوی وحدت و کمال رهنمون می‌شود. در این کتاب، با رویکردی علمی و نظام‌مند، به بررسی سبک‌های اختصاصی ذکر درمانی و نقش مربیان در این مسیر پرداخته‌ایم. این نوشتار، با تکیه بر محتوای درس‌گفتارهای جلسه 112، به تبیین سبک‌های ذکر، نقش اذکار بنیادین و آثار معنوی آنها می‌پردازد.
بخش اول: سبک‌های اختصاصی در ذکر درمانی
تقسیم‌بندی مربیان ذکر درمانی
جهان ذکر درمانی، چونان دریایی ژرف، مربیانی را در خود جای داده که به دو گروه عمده تقسیم می‌شوند: مربیان تابع و مربیان ممتاز. مربیان تابع، چون شاگردانی وفادار، از دانش استاد خود بهره می‌جویند و فاقد نوآوری و سبک خاص‌اند. در مقابل، مربیان ممتاز، چون ستارگانی در آسمان دانش، با خلاقیت و اقتدار معنوی، سبک‌هایی منحصربه‌فرد خلق می‌کنند که راهگشای سالکان است.
درنگ: مربیان تابع، وابسته به دانش استاد خویش‌اند، اما مربیان ممتاز با نوآوری، مسیرهای جدیدی در سلوک معنوی می‌گشایند.
این تقسیم‌بندی با آیات قرآنی هم‌خوانی دارد. قرآن کریم می‌فرماید:
﴿وَالَّذِينَ جَاهَدُوا فِينَا لَنَهْدِيَنَّهُمْ سُبُلَنَا﴾
«و کسانی که در راه ما کوشیدند، به‌یقین آنها را به راه‌های خود هدایت می‌کنیم» (سوره عنکبوت، آیه 69).
مربیان تابع و فقدان سبک اختصاصی
مربیان تابع، چون پرندگانی که در سایه بال‌های استاد خود پرواز می‌کنند، از معلومات فراگرفته بهره می‌برند و فاقد اختراع یا سبک خاص در ذکر درمانی‌اند. این گروه، به دلیل وابستگی به استاد، از استقلال در روش‌شناسی محروم‌اند. این ویژگی با ضرورت تقلید در امور شرعی هم‌راستاست، اما در سلوک معنوی، خلاقیت و اقتدار باطنی اهمیت بیشتری می‌یابد.
قرآن کریم بر اهمیت ابتکار در راه خدا تأکید دارد:
﴿وَمَنْ أَحْسَنُ قَوْلًا مِمَّنْ دَعَا إِلَى اللَّهِ وَعَمِلَ صَالِحًا﴾
«و کیست خوش‌گفتارتر از کسی که به سوی خدا دعوت کند و کار شایسته انجام دهد» (سوره فصلت، آیه 33).
مربیان ممتاز و صاحب سبک
مربیان ممتاز، چون نوابغی نادر در عرصه ذکر درمانی، با سبک و روش خاص خود، راهگشا و پیشرو در این دانش‌اند. آنان، چون چشمه‌هایی جوشان، دانش را با روشی منحصربه‌فرد تعلیم می‌دهند که تنها در اختیارشان است و دیگران، جز از طریق شاگردی طولانی و انس با استاد، به رمز و راز آن دست نمی‌یابند.
قرآن کریم بر نقش اولیای الهی در هدایت تأکید دارد:
﴿أَلَا إِنَّ أَوْلِيَاءَ اللَّهِ لَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ﴾
«آگاه باشید که اولیای خدا نه ترسی دارند و نه اندوهگین می‌شوند» (سوره یونس، آیه 62).
ویژگی‌های سبک اختصاصی
سبک اختصاصی مربیان ممتاز، چون کلیدی منحصربه‌فرد، تنها با شاگردی طولانی و کسب تجربه عملی نزد استاد آموخته می‌شود. این سبک، نتیجه انس و تجربه‌ای است که از همراهی با استاد به دست می‌آید و چون رازی در دل سالک شکوفا می‌شود.
قرآن کریم بر اهمیت یادگیری از هدایتگران تأکید دارد:
﴿وَاتَّبِعْ سَبِيلَ مَنْ أَنَابَ إِلَيَّ﴾
«و راه کسی را که به سوی من بازگردد، دنبال کن» (سوره لقمان، آیه 15).
ضرورت مربی در ذکر درمانی
برای گفتن ذکر، وجود مربی، چون راهنمایی در مسیری پرپیچ‌وخم، ضروری است. مربیان کارآزموده و صاحب عنایت، سبک‌های خاص خود را در ذکر دارند و با هدایت و امداد باطنی، ذکرپرداز را به مسیر صحیح سوق می‌دهند.
قرآن کریم بر نقش اولیا در هدایت تأکید دارد:
﴿إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِينَ آمَنُوا﴾
«سرپرست شما تنها خدا و رسول او و کسانی هستند که ایمان آورده‌اند» (سوره مائده، آیه 55).
روش‌های ورود به ذکر
مربیان، چون باغبانانی که باغ سلوک را می‌پرورانند، روش‌های مختلفی برای ورود به ذکر دارند. برخی از محاسبه و مراقبه آغاز می‌کنند، برخی ذکر «سبحان‌الله» را برگزیده و عده‌ای «استغفرالله» را پایه کار خود قرار می‌دهند. این تنوع، چون رنگ‌های گوناگون در یک تابلوی نقاشی، بر اساس نیازها و حالات ذکرپرداز انتخاب می‌شود.
درنگ: روش‌های ورود به ذکر، از محاسبه و مراقبه تا اذکار سبحان‌الله و استغفرالله، بر اساس حالات ذکرپرداز انتخاب می‌شوند.
قرآن کریم بر تنوع در عبادت تأکید دارد:
﴿الَّذِينَ يَذْكُرُونَ اللَّهَ قِيَامًا وَقُعُودًا وَعَلَى جُنُوبِهِمْ﴾
«کسانی که خدا را ایستاده و نشسته و بر پهلوهایشان یاد می‌کنند» (سوره آل‌عمران، آیه 191).
بخش دوم: سبک موهبتی ذکر درمانی
سبک موهبتی و عنایی
سبک موهبتی ذکر درمانی، که بیش از نیم‌قرن تجربه عملی را در خود نهفته دارد، چونان گوهری درخشان، با صلوات برای محبان و بسمله برای محبوبان آغاز می‌شود. این سبک، نتیجه عنایت الهی و تجربه‌ای طولانی است که بر اساس مراتب سلوک تنظیم شده است.
درنگ: سبک موهبتی، با صلوات برای محبان و بسمله برای محبوبان، راهنمایی عملی برای سلوک معنوی ارائه می‌دهد.
قرآن کریم بر اهمیت صلوات بر پیامبر تأکید دارد:
﴿إِنَّ اللَّهَ وَمَلَائِكَتَهُ يُصَلُّونَ عَلَى النَّبِيِّ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَيْهِ وَسَلِّمُوا تَسْلِيمًا﴾
«خدا و فرشتگانش بر پیامبر درود می‌فرستند، ای کسانی که ایمان آورده‌اید، بر او درود فرستید و سلام کنید» (سوره احزاب، آیه 56).
اذکار بنیادین
سه ذکر کلیدی «اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَآلِ مُحَمَّدٍ»، ﴿بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ﴾ و ﴿لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ﴾ چون ستون‌های استوار ذکر درمانی، از اهمیت ویژه‌ای برخوردارند. این اذکار در دعاها و مأثورات، به‌ویژه صحیفه سجادیه، حضوری پررنگ دارند و پایه‌های سلوک معنوی را تشکیل می‌دهند.
قرآن کریم بسمله را به‌عنوان آغازگر خود معرفی می‌کند:
﴿بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ﴾
«به نام خداوند بخشنده مهربان» (سوره فاتحه، آیه 1).
پرهیز از افراط در اذکار
در گفتن این سه ذکر، چونان راه‌رفتن بر طنابی باریک، نباید افراط کرد. برای نمونه، گفتن دوازده‌هزار تهلیل یا ده‌هزار صلوات در یک جلسه، جز با نیت خالص و در مجالس جمعی، اثرگذاری لازم را ندارد. کم‌تر کسی می‌تواند با این تعداد ذکر، نیاز و ناز لازم آن را به جا آورد.
درنگ: افراط در اذکار، بدون رعایت نیت و نیاز، اثرگذاری آنها را کاهش می‌دهد و اعتدال در ذکر ضروری است.
قرآن کریم بر اعتدال در عبادت تأکید دارد:
﴿وَكَذَلِكَ جَعَلْنَاكُمْ أُمَّةً وَسَطًا﴾
«و این‌گونه شما را امتی میانه قرار دادیم» (سوره بقره، آیه 143).
تناسب اذکار با حالات ذکرپرداز
این سه ذکر، چون داروهایی شفابخش، باید با هم و با توجه به زمان، مکان و حال ذکرپرداز انجام شوند. تنظیم اذکار بر اساس نوسان حالات سالک، اثرگذاری آنها را بهینه می‌کند.
قرآن کریم بر توجه به حالات در عبادت تأکید دارد:
﴿وَاذْكُرْ رَبَّكَ فِي نَفْسِكَ تَضَرُّعًا وَخِيفَةً﴾
«و پروردگارت را در دل خود با تضرع و ترس یاد کن» (سوره اعراف، آیه 205).
نقش تهلیل در رفع کثرت
ذکر ﴿لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ﴾، چون شمشیری برنده، برای ذکرپرداز مبتلا به کثرت، وحدت‌آفرین است. این ذکر، تعلقات مادی و قلبی را از بین برده و قلب را به حقیقت توحید رهنمون می‌سازد.
قرآن کریم بر توحید تأکید دارد:
﴿وَإِلَهُكُمْ إِلَهٌ وَاحِدٌ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ الرَّحْمَنُ الرَّحِيمُ﴾
«و معبود شما معبودی یگانه است، جز او که بخشنده مهربان است، معبودی نیست» (سوره بقره، آیه 163).
نقش صلوات در مهار نفس
ذکر صلوات، چون آبی زلال، برای ذکرپرداز مبتلا به کدورت، نفس و هوس، ریا و شک، کدورت‌ها را زایل کرده و قلب را صفا می‌بخشد. صلوات، با قدرت ولایی، نفاق و سالوس را از میان برمی‌دارد.
درنگ: صلوات، با قدرت ولایی، قلب را از آلودگی‌های نفسانی پاک کرده و صفا می‌بخشد.
قرآن کریم بر اهمیت صلوات تأکید دارد:
﴿إِنَّ اللَّهَ وَمَلَائِكَتَهُ يُصَلُّونَ عَلَى النَّبِيِّ﴾
«خدا و فرشتگانش بر پیامبر درود می‌فرستند» (سوره احزاب، آیه 56).
نقش بسمله در ایجاد قدرت
ذکر ﴿بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ﴾، چون کلیدی برای گشودن درهای قدرت، برای کارهای مهم، انرژی و قوت می‌آورد. گفتن بسمله در طبیعت، مانند زیر باران یا در باغ، طبیعت را با ذکرپرداز همدل کرده و قدرت او را افزایش می‌دهد.
قرآن کریم بسمله را به‌عنوان آغازگر معرفی می‌کند:
﴿بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ﴾
«به نام خداوند بخشنده مهربان» (سوره فاتحه، آیه 1).
کاربرد بسمله در دفع خصم
بسمله، چون سپری استوار، برای شکستن خصم و رفع کدورت به کار می‌رود. این ذکر، نیازهای وحدت، صفا و قدرت را تأمین می‌کند و چونان نیرویی معنوی، موانع را از سر راه برمی‌دارد.
قرآن کریم بر استمداد از خدا تأکید دارد:
﴿وَاسْتَعِينُوا بِالصَّبْرِ وَالصَّلَاةِ﴾
«از صبر و نماز یاری جویید» (سوره بقره، آیه 45).
بخش سوم: آثار اذکار و اقتدار معنوی
اسم موکل و ذکر مداوم
انس با سه ذکر کلیدی، چونان پلی به سوی اقتدار معنوی، ذکرپرداز را صاحب اسم موکل می‌سازد. این نیرو، چون همراهی وفادار، او را در کارهای بزرگ یاری می‌دهد.
درنگ: انس با اذکار کلیدی، ذکرپرداز را صاحب اسم موکل کرده و در کارهای بزرگ یاری می‌دهد.
قرآن کریم بر یاری الهی تأکید دارد:
﴿إِنَّا لَنَنْصُرُ رُسُلَنَا وَالَّذِينَ آمَنُوا فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا﴾
«ما پیامبرانمان و کسانی که ایمان آورده‌اند را در زندگی دنیا یاری می‌کنیم» (سوره غافر، آیه 51).
قدرت‌های معنوی ذکر
دوام ذکر، چونان چشمه‌ای جوشان، قدرت‌هایی مانند احضار جن را به ذکرپرداز اعطا می‌کند. این نیروها، چون اصحابی وفادار، کارهای او را سامان می‌دهند.
قرآن کریم بر نقش ذکر در هدایت تأکید دارد:
﴿وَمَنْ يُؤْمِنْ بِاللَّهِ يَهْدِ قَلْبَهُ﴾
«و هر کس به خدا ایمان آورد، قلبش را هدایت می‌کند» (سوره تغابن، آیه 11).
دست‌یابی به عشق و دل
با قلبی شدن سه ذکر کلیدی، ذکرپرداز به مقام دل و عشق می‌رسد. او، چون پرنده‌ای آزاد، از شرور و موانع مصون می‌ماند و همه عالم را جمال حق می‌بیند.
قرآن کریم بر اهمیت عشق الهی تأکید دارد:
﴿الَّذِينَ آمَنُوا أَشَدُّ حُبًّا لِلَّهِ﴾
«کسانی که ایمان آورده‌اند، به خدا عشق شدیدتری دارند» (سوره بقره، آیه 165).
اقتدار صاحب عشق
صاحب عشق، با اقتدار باطنی، چون خورشیدی درخشان، همه عالم را جمال حق می‌بیند و از خوشامدها و بدآینده‌های نفسانی آزاد است. او هر پدیده‌ای را به جمال حق می‌پرستد.
قرآن کریم بر فنا در خدا تأکید دارد:
﴿كُلُّ مَنْ عَلَيْهَا فَانٍ * وَيَبْقَى وَجْهُ رَبِّكَ ذُو الْجَلَالِ وَالْإِكْرَامِ﴾
«هر که بر [زمین] است فانی است و چهره پروردگارت که دارای جلال و اکرام است، باقی می‌ماند» (سوره الرحمن، آیات 26-27).
برتری صاحب دل بر صاحب معرفت
صاحب دل، چون قله‌ای رفیع، از صاحب معرفت بالاتر است، زیرا همه عالم را خود حق می‌بیند، نه از او. این مقام، وحدت کامل با حق را نشان می‌دهد.
قرآن کریم بر قلب سلیم تأکید دارد:
﴿إِلَّا مَنْ أَتَى اللَّهَ بِقَلْبٍ سَلِيمٍ﴾
«مگر کسی که با قلبی پاک به سوی خدا آید» (سوره شعراء، آیه 89).
صلوات به‌عنوان آنتی‌بیوتیک اذکار
صلوات، چون دارویی شفابخش، آنتی‌بیوتیک اذکار است. برای محبان، شروع هر ذکر بدون صلوات، چون سفری بی‌چراغ، آسیب‌زاست. صلوات، ذهن و باطن را صاف و روشن کرده و آلودگی‌ها را از بین می‌برد.
درنگ: صلوات، چون آنتی‌بیوتیک اذکار، قلب محبان را از آلودگی‌ها پاک کرده و پایه سلوک قرار می‌گیرد.
قرآن کریم بر اهمیت صلوات تأکید دارد:
﴿إِنَّ اللَّهَ وَمَلَائِكَتَهُ يُصَلُّونَ عَلَى النَّبِيِّ﴾
«خدا و فرشتگانش بر پیامبر درود می‌فرستند» (سوره احزاب، آیه 56).
اذکار لازم و ضروری
پس از سه ذکر کلیدی، اذکاری مانند استغفار، تسبیحات اربعه، سبحان‌الله، حوقله، یونسیه و «یا حی یا قیوم» چون شاخه‌های درختی تنومند، مکمل سلوک‌اند. هر یک از این اذکار، نقش خاصی در پرورش معنوی سالک دارند.
قرآن کریم بر تنوع در ذکر تأکید دارد:
﴿فَاذْكُرُونِي أَذْكُرْكُمْ﴾
«مرا یاد کنید تا شما را یاد کنم» (سوره بقره، آیه 152).
سبک ترکیبی ذکر
سبک ترکیبی، چون رودی جاری، اذکار را محدود به آیات قرآنی یا اسمای حسنی نمی‌کند، بلکه بر اساس نیازها و تجربه مربی تنظیم می‌شود. این سبک، ذکر را به ابزاری عملیاتی برای رشد ذکرپرداز تبدیل می‌کند.
درنگ: سبک ترکیبی، با انعطاف‌پذیری، ذکر را به دانشی پویا و عملیاتی برای رشد معنوی تبدیل می‌کند.
قرآن کریم بر اهمیت عمل صالح تأکید دارد:
﴿وَمَنْ أَحْسَنُ قَوْلًا مِمَّنْ دَعَا إِلَى اللَّهِ وَعَمِلَ صَالِحًا﴾
«و کیست خوش‌گفتارتر از کسی که به سوی خدا دعوت کند و کار شایسته انجام دهد» (سوره فصلت، آیه 33).
جمع‌بندی
کتاب ذکر الهی، چون چراغی در مسیر سلوک، به تبیین علمی و عمیق سبک‌های اختصاصی در ذکر درمانی می‌پردازد. مربیان ذکر درمانی، به دو گروه تابع و ممتاز تقسیم می‌شوند که گروه دوم، با نوآوری و اقتدار باطنی، مسیرهای جدیدی می‌گشایند. سبک موهبتی، با تأکید بر صلوات برای محبان و بسمله برای محبوبان، راهنمایی عملی برای سالکان ارائه می‌دهد. اذکار کلیدی، مانند صلوات، بسمله و تهلیل، نیازهای وحدت، صفا و قدرت را تأمین می‌کنند. سبک ترکیبی، با انعطاف‌پذیری و تمرکز بر نیازهای عملی، ذکر را به دانشی پویا تبدیل می‌کند. این اصول، با آیات قرآنی و تأکید بر اخلاص و توحید هم‌خوانی داشته و راهنمایی جامع برای سلوک معنوی ارائه می‌دهند. این نوشتار، چون گوهری در صدف، منبعی ارزشمند برای جویندگان حقیقت در مسیر تعالی معنوی و علمی است.
با نظارت صادق خادمی