متن درس

ذکر الهی: جایگاه صلوات و سلام در سلوک عرفانی

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، جلسه ۱۲۵

مقدمه

در عرفان اسلامی، صلوات و سلام به‌سان دو بال معنوی، سالک را در مسیر تقرب به حق‌تعالی یاری می‌رسانند. صلوات، با ایجاد حرارت ولایی و پیوند با اولیای الهی، و سلام، با خنکای رفاقت و طمأنینه، به‌صورت مکمل عمل کرده و سالک را به سوی توحید و قرب رهنمون می‌سازند. این دو ذکر، که ریشه در آیات قرآنی و روایات معصومان دارند، نه‌تنها ابزارهای سلوک‌اند، بلکه جوهره‌ای برای استحکام باطن و تعادل معنوی به‌شمار می‌روند. این نوشتار، با تکیه بر محتوای درس‌گفتارهای عرفانی، جایگاه این دو ذکر را در سلوک ولایی بررسی کرده و با زبانی علمی و نظام‌مند، ویژگی‌ها و کارکردهای آن‌ها را تبیین می‌نماید.

بخش نخست: ماهیت و کارکرد صلوات و سلام در سلوک

۱. معنای صلوات و سلام

سلام، از ریشه «سَلَمَ»، به معنای توجه عملی و نمود دل‌سپردگی عاشقانه و محبانه است که از اختیار و محبت سرچشمه گرفته و با سرسپردگی اجباری بیگانه است. این معنا، سلام را به عملی آگاهانه و عاشقانه تبدیل می‌کند که سالک را به وحدت با اولیای الهی نزدیک می‌سازد. صلوات نیز، با ایجاد پیوند با معصومان (ع)، حرارت ولایی را در باطن سالک برمی‌افروزد و او را به سوی عشق الهی سوق می‌دهد.

۲. تقدم صلوات بر سلام در قرآن کریم

در قرآن کریم، صلوات بر سلام مقدم شده است، چنان‌که در آیه شریفه آمده:

إِنَّ اللَّهَ وَمَلَائِكَتَهُ يُصَلُّونَ عَلَى النَّبِيِّ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَيْهِ وَسَلِّمُوا تَسْلِيمًا

خدا و فرشتگانش بر پیامبر درود می‌فرستند. ای کسانی که ایمان آورده‌اید، بر او درود فرستید و به‌خوبی تسلیم شوید. (قرآن کریم، سوره الأحزاب، آیه ۵۶)

این تقدم، به ضرورت شناخت و معرفت پیش از عمل اشاره دارد. صلوات، معرفت به عظمت معصومان را نمایندگی کرده و سلام، عملی شدن این معرفت را در همراهی با اولیا نشان می‌دهد.

۳. قرب عملی و معنایی صلوات و سلام

سلام، تجلی قرب عملی به اولیای الهی است که از طریق پذیرش و همراهی با آن‌ها محقق می‌شود. از سوی دیگر، صلوات و سلام از نظر اشتقاقی قرب معنایی دارند؛ «صلو» (ناقص واوی) و «سلی» (ناقص یایی) هر دو حاوی حرارت و گرمی‌اند. این پیوند معنایی، صلوات و سلام را به ابزارهایی برای ایجاد محبت و عشق الهی تبدیل می‌کند.

۴. نقش اولیای محبوبی در صلوات و سلام

اولیای محبوبی، ابتدا عظمت و کمالات را رؤیت کرده و سپس همراه می‌شوند، درحالی‌که محبان باید ابتدا همراه شوند تا عظمت را درک کنند. این تفاوت، مراتب بالای اولیا را نشان می‌دهد، و صلوات و سلام ابزارهایی برای نیل به این مراتب‌اند.

بخش دوم: حرارت ولایی و خنکای رفاقت

۱. حرارت ولایت و نقش صلوات

ولایت، چون کوره‌ای سوزان، حاوی حرارت، آزادی، شجاعت و آتش محبت است و از رخوت، سستی و ترس به دور است. صلوات، مانند باروت آتش‌زا، نیروی انفجاری برای حرکت معنوی ایجاد می‌کند و سوخت لازم برای سیر باطنی را تأمین می‌نماید. حرارت محبت، با شدت گرفتن به عشق تبدیل شده و سالک را از بزدلی و محافظه‌کاری دور می‌سازد.

۲. نقش خنک‌کننده سلام

سلام، به‌سان نسیمی خنک، حرارت صلوات را متعادل می‌کند تا از سوختن باطن سالک جلوگیری شود. این خنکی، تعادل معنوی را حفظ کرده و از آسیب‌های ناشی از شدت حرارت محافظت می‌نماید. سلام، با صفا و حسن خلق، دل دیگران را شاد کرده و نشانه‌ای از تأثیر معنوی آن است.

۳. ضرورت تعادل صلوات و سلام

صلوات بدون سلام، به سوختن باطن منجر می‌شود، مانند نمازی که بدون سلام باطل است. این ترکیب، تعادل میان حرارت و خنکی را تضمین کرده و سلوک را پایدار می‌سازد. تناسب صلوات به سلام در قرآن کریم، ۱۳۰ به ۵ است، و «تصلیة» بدون سلام به دوزخ می‌انجامد، که بر ضرورت این تعادل تأکید دارد.

بخش سوم: پیوند صلوات و سلام با معصومان

۱. صلوات و پیوند با معصومان

صلوات، پیوندی ناگسستنی با معصومان (ع) ایجاد می‌کند، کسانی که ظهور پدیده‌ها به اذن آن‌ها وابسته است. بدون توجه به این حضرات، هیچ ذکری مستجاب نمی‌گردد. صلوات، کلیدی برای دریافت فیض الهی و استجابت دعاست.

۲. صلوات در سبک ذکردرمانی

در سبک ذکردرمانی، سلوک با صلوات آغاز می‌شود، زیرا این ذکر حرارت لازم برای حرکت باطنی را فراهم می‌کند. برخلاف استغفار که خنکی دارد، صلوات باطن را به حرکت وامی‌دارد و کوره تمام اذکار الهی است. محبان باید پیش از ذکر، مدتی صلوات بگویند تا باطن برای دریافت فیض آماده شود.

۳. نقش صلوات در تقویت قلب و روح

صلوات، به قلب و روح حرارت و نیرو بخشیده و مانند ورزش، آن‌ها را گرم و نرم می‌سازد. این تقویت، سالک را برای تحمل سختی‌های سلوک و دریافت فیض معنوی آماده می‌کند.

بخش چهارم: آثار عملی و معنوی صلوات و سلام

۱. شادی‌آفرینی و رفاقت در سلام

سلام حقیقی، با صفا و حسن خلق، دل دیگران را شاد کرده و روابط انسانی را تقویت می‌نماید. این شادی‌آفرینی، نشانه تأثیر معنوی سلام است که چهره را گوارا و محسن می‌سازد.

۲. سلام و رفع عصبانیت

سلام، برای افراد تندمزاج و عصبانی، خنک‌کننده‌ای مؤثر است که حرارت آن‌ها را فرو می‌نشاند. چنان‌که حضرت عیسی (ع) فرمود:

وَالسَّلَامُ عَلَيَّ يَوْمَ وُلِدْتُ وَيَوْمَ أَمُوتُ وَيَوْمَ أُبْعَثُ حَيًّا

و درود بر من، روزی که زاده شدم، و روزی که می‌میرم، و روزی که زنده برانگیخته می‌شوم. (قرآن کریم، سوره مریم، آیه ۳۳)

این سلام، نشانه طهارت و آرامش معنوی است که الگویی برای سالکان به‌شمار می‌رود.

۳. صلوات به‌عنوان آنتی‌بیوتیک اذکار

صلوات، آنتی‌بیوتیک اذکار است که مانع آسیب و آفات ذکر می‌شود. حضور گسترده آن در ادعیه، نقش محوری‌اش در تقویت اثر دعاها و پیوند با ولایت را نشان می‌دهد.

بخش پنجم: پیامدها و لوازم فقدان صلوات و سلام

۱. پیامد نبود صلوات و سلام

فقدان صلوات و سلام به «تصلیة» و مردودی می‌انجامد. افراد مردود، به دلیل دروغ، ریا و ناپاکی، فاقد خنکی سلام‌اند و در کوره دین سخت می‌شوند. این سختی، نتیجه انحراف از مسیر ولایت و فقدان صفا و طهارت است.

۲. ویژگی‌های افراد مردود

افراد مردود، به سبب نداشتن سلامت نفسانی، در کوره ولایت باطن ناپاکشان عیان شده و به عصبانیت و خشونت گرایش می‌یابند. سلام، با ایجاد لطافت و طهارت، از این سختی جلوگیری می‌کند.

بخش ششم: جایگاه صلوات و سلام در دیانت شیعه

۱. مرام شیعه در صلوات و سلام

شیعه، با مرام صلوات و سلام، دل بندگان را شاد و نرم کرده و با حرارت عشق و خنکای رفاقت، الگویی برای محبت و رفاقت الهی ارائه می‌دهد. این مرام، شیعه را به نمادی از سازگاری و بزرگی تبدیل می‌کند.

۲. برتری معنوی سلم و سازگاری

در عالم ناسوت، زور و قدرت پایدار نیست و سلم و سازگاری برتری می‌آورد. سلام، با ایجاد احترام و بزرگی، از انزوا و شکست جلوگیری کرده و چهره‌ای گوارا و محسن به سالک می‌بخشد.

جمع‌بندی

صلوات و سلام، چون دو بال مکمل، سالک را در مسیر سلوک عرفانی به سوی قرب الهی هدایت می‌کنند. صلوات، با ایجاد حرارت ولایی و پیوند با معصومان، و سلام، با خنکای رفاقت و طمأنینه، تعادل معنوی را تضمین کرده و از افراط و تفریط محافظت می‌نمایند. این دو ذکر، با تأیید آیات قرآنی و روایات، محور دیانت شیعه‌اند و نقش کلیدی در استجابت دعا و رفع آفات معنوی دارند. نقد رویکردهای سطحی در علم دینی، بر ضرورت تعمیق معرفت ولایی تأکید می‌ورزد. صلوات، کوره اذکار و سلام، خنک‌کننده آن است که سالک را به سوی کمال رهنمون می‌سازد.