متن درس

ذکر الهی: تحلیل تفسیری بسمله

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، جلسه 131

مقدمه

ذکر «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ»، چونان دری گران‌بها در گنجینه معارف الهی، نه‌تنها سرآغاز سوره‌های قرآن کریم است، بلکه چونان کلیدی معنوی، راهگشای سالکان در مسیر قرب الهی و معرفت‌زایی است. این ذکر، با ویژگی‌های بی‌مانند خود، توانایی تقویت حافظه، رفع موانع سلوک و اتصال به عوالم غیبی را در خود نهفته دارد.هدف، ارائه نگاهی عمیق به بسمله است که هم جنبه‌های معنوی و هم ابعاد علمی آن را در بر گیرد، گویی که این ذکر، پلی است میان جان آدمی و آسمان‌های معرفت.

بخش اول: بسمله، کلید تقویت حافظه و معرفت

تقویت حافظه با مداومت بر بسمله

ذکر «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ»، چونان نوری که تاریکی‌های ذهن را می‌زداید، توانایی شگرفی در تقویت حافظه و تسهیل حفظ متون دارد. این ذکر، که در قرآن کریم به‌عنوان سرآغاز سوره الفاتحه آمده است، با مداومت، فرایند حفظ و یادآوری را آسان و خودکار می‌سازد. گویی بسمله، با نفوذ در لایه‌های عمیق نفس، توان شناختی را بیدار کرده و ذهن را برای پذیرش معارف آماده می‌سازد.

این ویژگی، بسمله را به ابزاری بی‌مانند برای دانش‌پژوهان و سالکان تبدیل می‌کند که در پی حفظ متون و معارف الهی‌اند. تأثیر این ذکر بر ذهن، مانند جویباری است که خاک خشک را سیراب کرده و آن را برای رویش آماده می‌سازد.

بخش دوم: بسمله به‌عنوان ذکر لفظی و دائمی

نهادینه‌سازی بسمله در نفس

نخستین گام در بهره‌مندی از بسمله، تبدیل آن به ذکری لفظی و ثابت است که چونان جریانی مدام، در زندگی روزمره جاری شود. این فرایند، نیازمند تمرین مستمر و آگاهی از معنای مستقل بسمله است. معنای این ذکر، که در جلد دوم «تفسیر هدی» و کتاب «چهره‌ی عشق» تبیین شده، باید به‌گونه‌ای در دل ذاکر نشیند که قصد انشا در گفتن آن محقق گردد. بسمله، ذکری کامل و تمام است که نباید با دیگر اذکار ترکیب شود تا کمال ذاتی آن حفظ گردد.

این ذکر، چونان بذری است که با آبیاری مداوم تمرین، در خاک وجود ریشه می‌دواند و به درختی تنومند بدل می‌شود که سایه‌اش، جان ذاکر را در بر می‌گیرد.

بخش سوم: شرایط مداومت بر بسمله

شادابی نفس و طمأنینه در ذکرگویی

مداومت بر بسمله، نیازمند شرایطی است که نفس را برای پذیرش این ذکر آماده سازد. بهتر است این ذکر در هوای آزاد و زیر آسمان، به‌صورت تربیعی تکرار شود تا جان ذاکر با طبیعت و آسمان هم‌نوا گردد. بسمله، هدیه‌ای الهی است که ارزش آن کمتر درک شده، اما با اهتمام والا و جدیت در ذکرگویی، می‌توان به عمق این گوهر راه یافت. نفس ذاکر باید شاداب و با نشاط باشد تا عنصر استجماع، که شرطی اساسی در استجابت ذکر است، حفظ شود. همچنین، بسمله باید با طمأنینه، وقار و آرامش ادا گردد تا در جان ذاکر نشیند.

این شرایط، چونان خاک حاصلخیزی است که بذر بسمله را در خود می‌پروراند و آن را به درختی بارور تبدیل می‌کند که میوه‌های معرفت و قرب الهی به بار می‌آورد.

بخش چهارم: نهادینه شدن بسمله در جان ذاکر

بسمله، عضوی جدایی‌ناپذیر از نفس

با مداومت بر بسمله، این ذکر به عضوی ثابت و جدایی‌ناپذیر از نفس ذاکر تبدیل می‌شود، گویی که همراهی همیشگی است که در هر لحظه با اوست. این فرایند، نتیجه رعایت شرایط ذکرگویی و تمرین مداوم است که بسمله را در عمق جان ذاکر جای می‌دهد.

این نهادینه شدن، مانند ریشه‌ای است که در خاک جان نفوذ کرده و درخت وجود را استوار می‌سازد، چنان‌که هیچ طوفانی نمی‌تواند آن را از جای برکند.

بخش پنجم: اتصال به فرشتگان علم‌آور

الهام الهی از طریق بسمله

مداومت بر بسمله، ذاکر را به مرتبه‌ای والا می‌رساند که فرشتگان علم‌آور به دل او وارد شده و معارف الهی را به او الهام می‌کنند. این ذکر، باطن ذاکر را می‌شکافد و نقبی به عالم غیب و فرشتگان علم‌آور می‌زند، چنان‌که معرفتی فراوان به او اعطا می‌شود که گاه به خستگی می‌انجامد.

این اتصال، چونان دریچه‌ای است که به سوی آسمان‌های معرفت گشوده می‌شود و جان ذاکر را از نور الهی سیراب می‌سازد.

بخش ششم: رفع موانع سلوک با بسمله

بسمله، راهگشای ملکوت

بسمله، با قدرت معنوی خود، بسیاری از موانع سلوک را مرتفع ساخته و راه یافتن به اسم اعظم الهی را ممکن می‌سازد. این ذکر، ذاکر را به سوی ملکوت آسمان‌ها سوق داده و او را در مسیر تعالی روحانی یاری می‌کند.

بسمله، مانند کلیدی است که قفل‌های مسیر سلوک را می‌گشاید و سالک را به سوی قله‌های معرفت هدایت می‌کند.

بخش هفتم: کمال و جامعیت بسمله

بی‌نیازی بسمله از دیگر اذکار

بسمله، ذکری کامل و تمام است که به دلیل کمال ذاتی خود، نیازی به ترکیب با دیگر اذکار ندارد. این ذکر، چنان جامع است که تمام معارف قرآن کریم، تنزیل آن دانسته شده و ذاکر بسمله از قرآن بی‌نیاز می‌شود. تفصیل این موضوع در کتاب «چهره‌ی عشق» ارائه شده است.

این کمال، بسمله را به گوهری بی‌مانند تبدیل کرده که چونان خورشیدی، تمام معارف الهی را در خود جای داده و راه را برای سالک روشن می‌سازد.

بخش هشتم: شیوه ادای بسمله

وقف و یکتایی در ذکرگویی

بسمله باید به‌صورت منفصل و با وقف بر «الرَّحِيمِ» ادا شود تا اعتبار آن حفظ گردد. اتصال دو بسمله، اثر معنوی آن را زایل می‌کند، زیرا یکتایی و فرد بودن، از ویژگی‌های ذاتی این ذکر است.

این شیوه ادا، مانند تنظیم دقیق سازی است که نغمه‌ای آسمانی را در جان ذاکر طنین‌انداز می‌کند.

بخش نهم: کاربرد عام بسمله

بسمله، یاری‌گر در همه امور

بسمله، به دلیل جامعیت خود، برای مقاصد گوناگونی چون حرز، قوت قلب، معرفت‌زایی و دفع بدخواهی خصم به کار می‌رود. این ذکر، مانند مین‌یابی خودکار، موانع و مشکلات را پاکسازی کرده و ذاکر را در مسیر خود یاری می‌دهد. بسمله نباید به‌صورت مقطعی، بلکه باید به ذکری دائمی تبدیل شود.

این جامعیت، بسمله را به سپری معنوی تبدیل کرده که ذاکر را در برابر طوفان‌های زندگی محافظت می‌کند.

بخش دهم: تأثیر استعداد بر بهره‌مندی از بسمله

تفاوت استعدادها و اسمای بسمله

استعداد ذاکر در بهره‌مندی از اسمای داخلی بسمله (اسْمِ، اللَّه، الرَّحْمَن، الرَّحِيم) تأثیر دارد. هر فرد، بسته به استعداد خود، به یکی از این اسما قرب بیشتری پیدا می‌کند و می‌تواند آن را با «الف و لام» یا «یا»ی ندا ادا نماید.

این انعطاف‌پذیری، مانند جویبارهایی است که هر یک به سوی مقصدی خاص روانند، اما همگی از سرچشمه بسمله سیراب می‌شوند.

بخش یازدهم: ترکیب بسمله با دیگر اذکار

وحدت بسمله در ترکیب‌ها

بسمله می‌تواند با اذکاری چون تهلیل («لا إله إلا الله»، «لا إله إلا أنت»، «لا إله إلا هو») و تحمید («الحمدلله»، «الحمد لله رب العالمین») ترکیب شود، اما اصل وحدت آن باید حفظ گردد. ترکیب‌هایی مانند «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ يا لا إله إلا أنت خلّصني» در گرفتاری‌ها و شدائد مناسب است. همچنین، ذکر «بِسْمِ اللَّهِ و بالله و في سبيل الله و من الله و إلى الله و في الله» از انواع بسمله است. در ترکیب، باید یک بسمله با تعداد بیشتری از اذکار دیگر (مانند ده تهلیل) آورده شود. ذاکر مجاز می‌تواند ترکیب‌هایی مانند «بِسْمِ اللَّهِ و بالله بِسْمِ اللَّهِ والحمدلله بِسْمِ اللَّهِ و بحق لا إله إلا الله نجّني و خلّصني اشفع لي» را به‌صورت تجربی به کار برد.

این ترکیب‌ها، مانند رنگ‌های گوناگونی است که بر بوم وحدت بسمله نقش می‌بندد و اثربخشی آن را در شرایط مختلف تقویت می‌کند.

بخش دوازدهم: محدودیت استفاده از اسمای الرَّحْمَن و الرَّحِيم

تخصیص کارکرد اسما

برای دستیابی به اسرار و گنج‌های معنوی، نباید از اسمای «الرَّحْمَن» و «الرَّحِيم» استفاده کرد، زیرا این اسما کارکردهای خاصی دارند و برای مقاصد عمیق‌تر، اسمای «اسْمِ» و «اللَّه» مناسب‌ترند.

این تخصیص، مانند تقسیم وظایف در یک منظومه است که هر بخش، کارکردی خاص را به انجام می‌رساند.

بخش سیزدهم: تربیع بسمله برای طلسم

کاربردهای غیبی بسمله

تربیع بسمله، برای بستن یا شکستن طلسم به کار می‌رود و بسته به توان ذاکر، به‌صورت ذهنی یا کتبی انجام می‌شود. ذاکر توانمند، این تربیع را در نفس خود انجام می‌دهد، اما برای نفوس ضعیف‌تر، بسمله باید روی کاغذ، سنگ، پارچه یا پوست نوشته شده، در پلاستیک قرار گرفته و با نخ بسته شود. این نوشته می‌تواند در خاک، آب روان یا چاه عمیق قرار گیرد تا به‌عنوان حرز، دفع بلا کرده و طول عمر ببخشد. قرار دادن نوشته در آب روان ممکن است توجه موجودات غیبی را جلب کند.

تربیع بسمله، مانند سپری است که در برابر نیروهای غیبی، ذاکر را محافظت کرده و راه را برای او هموار می‌سازد.

بخش چهاردهم: انواع تربیع بسمله

تربیع سیری و دوري

تربیع بسمله به دو نوع سیری و دوري تقسیم می‌شود. تربیع سیری، نوشتن اجزای چهارگانه بسمله در یک مرتبه است، در حالی که تربیع دوري، نوشتن هر جزء در چهار مرتبه یا بسمله کامل به‌صورت دو به دو است. همچنین، ذکر «هو» می‌تواند به‌صورت فرد (سه به سه، هفت، نه یا یازده‌تایی) به کار رود و نباید زوج باشد. در تربیع، «هو» به اضلاع و مرکز بسمله نسبت داده می‌شود.

این تقسیم‌بندی، مانند نقشه‌ای است که مسیرهای مختلف بهره‌مندی از بسمله را برای سالک روشن می‌سازد.

بخش پانزدهم: تربیع بسمله برای بستن طلسم

حدود شرعی و کاربردهای خاص

تربیع بسمله می‌تواند برای بستن یا پراکنده ساختن افراد به کار رود، اما این عمل جز در برابر دشمنان خدا و اولیای او حرام است. تنها اولیای کامل الهی برای چنین تصرفی اذن دارند. نمونه این عمل در داستان حضرت خضر علیه‌السلام در قرآن کریم گزارش شده است:

قرآن کریم: «وَأَمَّا الْجِدَارُ فَكَانَ لِغُلَامَيْنِ يَتِيمَيْنِ فِي الْمَدِينَةِ وَكَانَ تَحْتَهُ كَنْزٌ لَهُمَا وَكَانَ أَبُوهُمَا صَالِحًا فَأَرَادَ رَبُّكَ أَنْ يَبْلُغَا أَشُدَّهُمَا وَيَسْتَخْرِجَا كَنْزَهُمَا رَحْمَةً مِنْ رَبِّكَ ۚ وَمَا فَعَلْتُهُ عَنْ أَمْرِي ۚ ذَلِكَ تَأْوِيلُ مَا لَمْ تَسْطِعْ عَلَيْهِ صَبْرًا» (سوره الکهف، آیه 82)
و اما آن دیوار از آن دو پسر یتیم در آن شهر بود و زیر آن گنجی متعلق به آن دو قرار داشت و پدرشان مردی شایسته بود، پس پروردگارت خواست که آن دو به حد رشد برسند و گنج خود را به درآرند، و این رحمتی از جانب پروردگارت بود، و من آن را به فرمان خود نکردم. این است تأویل آنچه که نتوانستی بر آن صبر کنی.

این محدودیت، مانند حصاری است که استفاده از این ذکر را در مسیر مشروع و الهی نگه می‌دارد.

بخش شانزدهم: تعداد حروف و بسته‌های عددی بسمله

کاربرد عددی برای استجابت حاجات

بسمله، با نوزده حرف خود، می‌تواند در بسته‌های عددی 9، 19، 91 یا 991 تایی برای استجابت حاجات به کار رود. پس از ذکر، خواندن دو رکعت نماز حاجت توصیه می‌شود.

این بسته‌های عددی، مانند نردبانی است که سالک را به سوی استجابت دعا و قرب الهی بالا می‌برد.

بخش هفدهم: بسمله در نماز

کاربرد در عبادت رسمی

بسمله و دیگر اذکار توصیه‌شده می‌توانند در بخش‌های خاصی از نماز، مانند قنوت یا سجده، به کار روند، به شرطی که موالات نماز مختل نشود و ذکر، فرع عبادت قرار نگیرد.

این کاربرد، مانند گنجاندن گوهری در تاج عبادت است که ارزش آن را دوچندان می‌کند.

بخش هجدهم: ارجاع به منابع دیگر

تبیین اسمای بسمله

ویژگی‌های اسمای داخلی بسمله در کتاب‌های «چهره‌ی عشق» و «دانش اسماءالحسنی» تبیین شده است. این نوشتار از تکرار تفصیلات این منابع خودداری کرده و مخاطب را به مطالعه آن‌ها دعوت می‌کند.

این ارجاع، مانند راهنمایی است که سالک را به سوی گنجینه‌های معرفت هدایت می‌کند.

جمع‌بندی نهایی

ذکر «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ»، چونان گوهری درخشان در گنجینه اذکار الهی، راهگشای سالکان در مسیر معرفت و قرب الهی است. این ذکر، با کمال ذاتی و جامعیت خود، توانایی تقویت حافظه، رفع موانع سلوک و اتصال به عوالم غیبی را در خود نهفته دارد. مداومت بر بسمله، با رعایت شرایطی چون شادابی نفس، طمأنینه و مکان مناسب، ذاکر را به مرتبه‌ای می‌رساند که فرشتگان علم‌آور به او الهام می‌بخشند و معارف الهی در قلبش جاری می‌شود. بسمله، چه به‌صورت مستقل و چه در ترکیب با اذکاری مانند تهلیل و تحمید، کارکردهای متنوعی از جمله حرز، فتح و معرفت‌زایی دارد. تربیع بسمله، در قالب سیری و دوري، آن را به ابزاری قدرتمند برای حفاظت و رفع طلسم تبدیل کرده است. با این حال، استفاده از این ذکر، نیازمند صدق، طهارت و هدایت متخصصان است تا اثربخشی کامل خود را نشان دهد. این کتاب، با تکیه بر تحلیل‌های عمیق و پیوندهای معنایی، بسمله را به‌عنوان کلیدی معنوی معرفی می‌کند که درهای معرفت و قرب الهی را به روی سالک می‌گشاید.