متن درس

ختومات تسبيح در الهیات اسلامی

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره جلسه (139)

مقدمه

ختومات تسبيح، به مثابه یکی از ارکان بنیادین در سلوک عرفانی و الهیات اسلامی، جایگاهی بس والا در مسیر تقرب به ساحت قدسی الهی دارد. این اعمال عبادی، که با نظم عددی و نیت‌های گوناگون انجام می‌پذیرند، نه تنها ابزارهایی برای تزکیه نفس و مهار هوس‌های نفسانی‌اند، بلکه راهی به سوی معرفت الهی و وصال معنوی گشوده می‌سازند. هدف از این تبیین، ارائه دیدگاهی جامع و علمی به مخاطبان تحصیل‌کرده است تا از رهگذر آن، جایگاه این اذکار در سلوک معنوی و تزکیه نفس روشن گردد.

بخش اول: ختومات ارادی تسبيح در بسته‌های محدود

ماهیت و ساختار ختومات محدود

ختومات ارادی تسبيح در بسته‌های محدود، به انجام ذکر «سبحان‌الله» در قالب اعداد فرد نظیر سه، پنج، هفت یا ترکیب‌هایی چون هفت به سه، هفت به پنج و پنج به سه اشاره دارد. این بسته‌ها، که با عنوان «وحدتی» شناخته می‌شوند، با مفهوم توحید و یگانگی الهی هم‌راستا بوده و سالک را به سوی تمرکز بر ذات اقدس الهی هدایت می‌کنند. انتخاب اعداد فرد، ریشه در سنت‌های عرفانی دارد که این اعداد را نمادی از وحدت و تنزیه الهی می‌دانند. این ختومات، به دلیل سادگی و تمرکز، برای سالکانی که در آغاز مسیر سلوک قرار دارند، مناسب بوده و زمینه‌ساز انس با ذکر الهی می‌گردند.

اوقات و حالات مناسب برای ختومات محدود

ختومات تسبيح با تعداد کمتر از یازده، قابلیت زمان‌مندی داشته و می‌توانند در اوقاتی خاص مانند صبحگاهان، عصرگاهان یا آخر شب انجام شوند. این اوقات، به دلیل ویژگی‌های معنوی و طبیعی، از جمله تغییرات انرژی‌های محیطی، در متون دینی برای عبادت توصیه شده‌اند. به عنوان مثال، قرآن کریم در سوره ق (50:39-40) به تسبيح در این اوقات اشاره دارد:

فَاصْبِرْ عَلَىٰ مَا يَقُولُونَ وَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ وَقَبْلَ غُرُوبِهَا ۖ وَمِنَ اللَّيْلِ فَسَبِّحْهُ وَأَدْبَارَ الصَّلَاةِ

ترجمه: پس بر آنچه می‌گویند شکیبا باش و پیش از برآمدن آفتاب و پیش از غروب آن، به ستایش پروردگارت تسبیح گوی، و در شب نیز او را تسبیح کن و پس از نمازها.

انجام تسبيح در حالات عبادی نظیر سجده یا رکوع، به دلیل اوج خضوع و خشوع، تأثیر عمیق‌تری بر نفس می‌گذارد. همچنین، انجام این ذکر پس از بیداری از خواب، در حالی که سالک در رختخواب نشسته است، روز را با یاد الهی آغاز کرده و مسیر زندگی روزانه را به سوی معنویت هدایت می‌کند.

اوقات مجرب و ایام خاص

اوقات خاصی مانند پیش از سپیده صبح، قبل از طلوع خورشید، پیش از زوال ظهر و پیش از غروب، به دلیل فیض و برکت معنوی، برای ختومات تسبيح بسیار مجرب شمرده شده‌اند. همچنین، عصرهای پنجشنبه و جمعه، و شب‌های عید نظیر عید فطر و قربان، به دلیل جایگاه ویژه در تقویم دینی، فرصت‌هایی بی‌نظیر برای تقویت ارتباط با خداوند فراهم می‌آورند. این ایام، به مثابه دروازه‌های رحمت الهی، سالک را به سوی قرب و وصال رهنمون می‌سازند.

بخش دوم: ختومات تسبيح با شمارگان بالا

ماهیت ختومات کثیر

ختومات تسبيح با شمارگان بالا، مانند بسته‌های هفتاد، صد، صد و ده، صد و بیست، هزار، هزار و صد، یا حتی چهارده‌هزارتایی، بدون نیاز به نیت خاص و صرفاً برای یاد خداوند انجام می‌شوند. این ختومات، به دلیل شدت و مداومت، تأثیر عمیقی بر نفس داشته و به مثابه آتشی، سرکشی‌های نفسانی را می‌سوزانند. این عمل، سالک را به مراتب بالای قرب الهی رسانده و قدرت مهار نفس را به او اعطا می‌کند.

کاربردهای ختومات کثیر

تسبيح کثیر، به دلیل حجم بالای ذکر، نفس را در برابر هوس‌های گناه‌آلود مقاوم ساخته و به سالک توانایی چیرگی بر تمایلات نفسانی می‌بخشد. این اثر، با مفهوم «فناء فی الله» در عرفان اسلامی هم‌راستاست، جایی که نفس از خودیت رها شده و در ساحت الهی محو می‌گردد. انجام این ختومات، به مثابه شمشیری برنده، هوس‌ها را تار و مار کرده و بُعد نفسانی را تحت کنترل درمی‌آورد.

بخش سوم: ختومات تسبيح برای دیگران

هدیه معنوی تسبيح

تسبيح می‌تواند به نیت هدیه به دیگران، مانند والدین، اولیای الهی، اساتید یا افرادی که مورد احترام‌اند، انجام شود. این عمل، که در فرهنگ اسلامی به «هدیه ثواب» معروف است، با بسته‌های عددی اندک یا بالا قابل اجرا بوده و به مثابه پلی معنوی، ثواب ذکر را به دیگران منتقل می‌کند. این ختم، نه تنها برای ذاکر، بلکه برای گیرنده هدیه نیز برکت معنوی به ارمغان می‌آورد.

بخش چهارم: ختومات ترکیبی تسبيح

ترکیب تسبيح با سایر اذکار

تسبيح «سبحان‌الله» قابلیت ترکیب با اذکار و اسماء الهی دیگر را داراست، که تسبيحات اربعه به‌عنوان کامل‌ترین نمونه آن شناخته می‌شود. این ترکیب، ذکر را به عملی سنگین‌تر و عمیق‌تر تبدیل کرده و تأثیر آن را بر نفس چند برابر می‌سازد. تسبيحات اربعه، شامل «سبحان‌الله»، «الحمدلله»، «لا إله إلا الله» و «الله اکبر»، به دلیل جامعیت، در رده‌ای والا قرار دارد و در ادامه به تفصیل بررسی خواهد شد.

کاربرد تسبيح ترکیبی در شرایط خاص

تسبيح ترکیبی، به‌ویژه برای افرادی که در انزوا یا حبس قرار دارند، مانند عالمان محبوس یا افراد غریب، مناسب است. این شرایط، که به مثابه لطف الهی تلقی می‌شود، فرصتی برای تعمق و سلوک فراهم می‌آورد. ذکر ترکیبی، به دلیل تمرکز و قدرت معنوی، به سالک توانایی نفوذ در عوالم و پدیده‌ها را اعطا می‌کند.

بخش پنجم: تسبيحات حضرت زهرا (س)

ساختار و اهمیت تسبيحات حضرت زهرا (س)

تسبيحات حضرت زهرا (س)، شامل 34 مرتبه «الله اکبر»، 33 مرتبه «الحمدلله» و 33 مرتبه «سبحان‌الله»، از اذکار سنگین و دایمی است که به دلیل انتساب به آن حضرت، جایگاه ویژه‌ای در فرهنگ شیعی دارد. این ذکر، به مثابه گوهری درخشان، قلب سالک را نورانی ساخته و او را در برابر گناه مقاوم می‌کند. انجام این ذکر، به دلیل ارزش معنوی والا، حتی برای اولیای الهی ضروری است.

آثار معنوی و عملی تسبيحات حضرت زهرا (س)

مداومت بر این ذکر، به سالک توانایی مقابله با محیط‌های گناه‌آلود را اعطا کرده و نفس را از زنگار غفلت و معصیت پاک می‌سازد. این ذکر، به مثابه سنگ آسیابی، کدورت‌های نفسانی را خرد کرده و قلب را نرم و آماده دریافت فیض الهی می‌سازد. عدم مداومت بر این ذکر، نشانه‌ای از نفاق غفلتی است که می‌تواند به مصائب معنوی منجر شود.

بخش ششم: تسبيحات اربعه

جایگاه و ساختار تسبيحات اربعه

تسبيحات اربعه، شامل «سبحان‌الله»، «الحمدلله»، «لا إله إلا الله» و «الله اکبر»، از اذکار دایمی و جامع است که در رکعت سوم و چهارم نماز به جای سوره حمد خوانده می‌شود. این ذکر، به دلیل جامعیت و هم‌ردیفی با سوره حمد، که تمام قرآن را در خود جای داده، از عظمت خاصی برخوردار است. انجام آن، به مثابه کلیدی برای گشودن درهای معرفت الهی، سالک را از مرگ معنوی و حرمان نجات می‌دهد.

آثار و شرایط تسبيحات اربعه

تسبيحات اربعه، به دلیل ترکیب چهار ذکر اصلی، کم‌آسیب و پرمنفعت بوده و برای انسان کامل، که به کمال توحید رسیده، کافی است. این ذکر، با جوارهای خلقی و حقی خود، تسبيح را سبک‌تر کرده و آن را به عملی فراگیر تبدیل می‌کند. انجام آن در سجده یا قنوت، با تعداد فرد و طمأنینه، اثر آن را تقویت می‌کند.

بخش هفتم: ذکر یونسیه

ساختار و اهمیت ذکر یونسیه

ذکر یونسیه، که در قرآن کریم در سوره الأنبیاء (21:87-88) آمده، ترکیبی از توحید («لا إله إلا أنت») و استغفار («سبحانک إنی کنت من الظالمین») است:

وَذَا النُّونِ إِذْ ذَهَبَ مُغَاضِبًا فَظَنَّ أَنْ لَنْ نَقْدِرَ عَلَيْهِ فَنَادَىٰ فِي الظُّلُمَاتِ أَنْ لَا إِلَٰهَ إِلَّا أَنْتَ سُبْحَانَكَ إِنِّي كُنْتُ مِنَ الظَّالِمِينَ ۝ فَاسْتَجَبْنَا لَهُ وَنَجَّيْنَاهُ مِنَ الْغَمِّ وَكَذَٰلِكَ نُنْجِي الْمُؤْمِنِينَ

ترجمه: و ذوالنون را یاد کن آن‌گاه که خشمگین رفت و پنداشت که ما هرگز بر او قدرتی نداریم، تا در دل تاریکی‌ها ندا درداد که معبودی جز تو نیست، منزهی تو، من از ستمکاران بودم. پس دعای او را برآورده کردیم و او را از اندوه رهانیدیم و مؤمنان را نیز چنین نجات می‌دهیم.

این ذکر، به دلیل وعده استجابت الهی، برای همه مؤمنان گره‌گشا بوده و نفس را به توحید آراسته و از آلودگی‌های نفسانی پاک می‌کند.

آثار و شرایط ذکر یونسیه

ذکر یونسیه، به دلیل خاصیت گره‌گشایی، در میان اهل سلوک جایگاه ویژه‌ای دارد. این ذکر، نفس را از باتلاق گناهان رها کرده و با مداومت، آرامش، سلامتی و اقتدار معنوی را به ارمغان می‌آورد. انجام آن در سجده، قنوت، شب‌های رمضان، عصرهای جمعه و با طهارت کامل، اثر آن را چند برابر می‌کند. رعایت طمأنینه، پرهیز از خستگی و انتخاب اعداد خاص مانند چهل یا هفتصد، این ذکر را مجرب‌تر می‌سازد.

جمع‌بندی نهایی

ختومات تسبيح، به مثابه نوری درخشان در مسیر سلوک عرفانی، سالک را از ظلمات نفسانی به سوی روشنایی الهی رهنمون می‌سازند. این اذکار، در قالب بسته‌های محدود، کثیر، ترکیبی و به نیت دیگران، ابزاری قدرتمند برای تزکیه نفس، مهار هوس‌ها و تقرب به خداوند هستند. تسبيحات حضرت زهرا (س) و تسبيحات اربعه، به دلیل جامعیت و ارزش معنوی، جایگاه محوری در این مسیر دارند، در حالی که ذکر یونسیه، با وعده استجابت الهی، گره‌گشای مشکلات و موانع معنوی است. رعایت شرایطی مانند طهارت، اخلاص، طمأنینه و انتخاب اوقات و اعداد مناسب، اثر این اذکار را به اوج می‌رساند. این ختومات، به مثابه پلی به سوی وصال الهی، سالک را از محدودیت‌های بشری فراتر برده و به مقامات قدسی رهنمون می‌سازند.