متن درس

ذکر الهی: تبیین عرفانی و قرآنی ذکر یونسیه

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، جلسه 143

مقدمه

ذکر یونسیه، به‌عنوان یکی از اذکار برجسته قرآنی، در آیات 87 و 88 سوره انبیاء جایگاه ویژه‌ای دارد. این ذکر، که در داستان حضرت یونس علیه‌السلام روایت شده، نه‌تنها دعایی برای رهایی از گرفتاری‌ها و مشکلات است، بلکه با دربرداشتن عناصر توحید، تسبیح و استغفار، از غنای معنوی والایی برخوردار است. ذکر یونسیه، همچون دری گران‌بها در اقیانوس معارف قرآنی، راهی به سوی تهذیب نفس و قرب الهی می‌گشاید..

بخش اول: ماهیت و ساختار ذکر یونسیه

1.1. ریشه قرآنی ذکر یونسیه

ذکر یونسیه در آیات 87 و 88 سوره انبیاء به شرح زیر آمده است:

وَذَا النُّونِ إِذْ ذَهَبَ مُغَاضِبًا فَظَنَّ أَنْ لَنْ نَقْدِرَ عَلَيْهِ فَنَادَى فِي الظُّلُمَاتِ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ سُبْحَانَكَ إِنِّي كُنْتُ مِنَ الظَّالِمِينَ * فَاسْتَجَبْنَا لَهُ وَنَجَّيْنَاهُ مِنَ الْغَمِّ وَكَذَلِكَ نُنْجِي الْمُؤْمِنِينَ

قرآن کریم: و ذوالنون را [یاد کن] هنگامی که خشمگین رفت و پنداشت که ما هرگز بر او تنگ نخواهیم گرفت. پس در [دل] تاریکی‌ها ندا داد که: معبودی جز تو نیست، منزهی تو، به‌راستی من از ستمکاران بودم. پس دعایش را اجابت کردیم و او را از اندوه رهانیدیم و این‌گونه مؤمنان را رهایی می‌بخشیم.

این آیات به روایت حضرت یونس علیه‌السلام اشاره دارند که در ظلمات شکم نهنگ، با این ذکر به درگاه الهی پناه برد و خداوند او را از غم و اندوه نجات داد. ذکر یونسیه، همچون نوری در تاریکی، راه رهایی از سختی‌ها را نشان می‌دهد.

1.2. ساختار ترکیبی ذکر یونسیه

ذکر یونسیه از دو بخش بنیادین تشکیل شده است:

• بخش توحیدی: «لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ»، که اقراری است به یگانگی خداوند و توحید ذاتی او.
• بخش تسبیح و استغفار: «سُبْحَانَكَ إِنِّي كُنْتُ مِنَ الظَّالِمِينَ»، که ترکیبی از تنزیه الهی و اقرار به ظلم بر نفس است.

این ساختار، نفس را با زیور توحید آراسته و با استغفار، آن را از آلودگی‌های معنوی پاک می‌سازد. ذکر یونسیه، مانند جریانی زلال، قلب را از کدورت‌ها شست‌وشو داده و آن را برای همراهی با حق آماده می‌کند.

بخش دوم: کارکردها و اهمیت ذکر یونسیه

2.1. عمومیت استجابت ذکر یونسیه

خداوند در پایان آیه 88 سوره انبیاء می‌فرماید: «وَكَذَلِكَ نُنْجِي الْمُؤْمِنِينَ». این عبارت، عمومیت استجابت این ذکر را برای همه مؤمنان نشان می‌دهد، نه صرفاً حضرت یونس علیه‌السلام. ذکر یونسیه، مانند کلیدی الهی، درهای رحمت را برای هر مؤمنی که با اخلاص به آن پناه برد، می‌گشاید و حوائج متناسب با نیازهای او را برآورده می‌سازد.

2.2. کارکرد گره‌گشای ذکر یونسیه

ذکر یونسیه به دلیل خاصیت رفع مشکلات، پریشانی‌ها و کمبودها، در میان عالمان دینی و اهل سلوک جایگاه ممتازی دارد. تجربه تاریخی حضرت یونس علیه‌السلام، که با مداومت بر این ذکر از دل نهنگ به ساحل نجات رسید، گواهی بر قدرت این ذکر در رفع سختی‌هاست. این ذکر، مانند ریسمانی استوار، انسان را از باتلاق مشکلات به سوی ساحل آرامش هدایت می‌کند.

2.3. نقش ذکر یونسیه در تهذیب نفس

این ذکر، با ترکیب توحید و استغفار، نفس را از آلودگی‌هایی چون ریا، شرک، غرور و وسواس پاک کرده و آن را برای قرب الهی آماده می‌سازد. ذکر یونسیه، مانند آیینه‌ای صیقل‌یافته، قلب را جلا داده و آن را به سوی نور معرفت هدایت می‌کند.

2.4. جایگاه ذکر یونسیه در نماز غفیله

ذکر یونسیه در نماز غفیله، یکی از نوافل ارزشمند، حضوری برجسته دارد. این ذکر در سجده، رکوع و به‌ویژه قنوت این نماز توصیه شده و به‌عنوان عاملی برای رهایی از گناهان و گرفتاری‌ها مورد تأکید قرار گرفته است. این حضور، مانند گوهری در تاج عبادت، ارزش معنوی این نماز را دوچندان می‌کند.

بخش سوم: شرایط و آداب ادای ذکر یونسیه

3.1. زمان‌های مناسب برای ذکر یونسیه

برای بهره‌مندی حداکثری از این ذکر، زمان‌هایی چون شبانگاهان، سحرگاه، شب و عصر جمعه، و هنگام استحمام توصیه شده است. این لحظات، به دلیل آرامش و خلوت، قلب را برای انس با حق آماده می‌سازند. این زمان‌ها، مانند لحظات طلوع و غروب، فرصتی برای اتصال روح با مبدأ هستی فراهم می‌کنند.

3.2. ختم عددی ذکر یونسیه

برای اثربخشی بیشتر، می‌توان این ذکر را در بسته‌های عددی مانند 40، 70، 700، 1000 یا 1001 مرتبه تکرار کرد. این اعداد، که اغلب با 4 یا 7 پیوند دارند، ریشه در سنت‌های عرفانی داشته و تأثیر روانی و معنوی تکرار منظم را تقویت می‌کنند. این تکرار، مانند قطرات بارانی که سنگی را سوراخ می‌کنند، با مداومت اثر خود را بر جای می‌گذارد.

3.3. شرایط ادای ذکر یونسیه

این ذکر باید با طمأنینه، طهارت (وضو یا غسل) و در خلوت ادا شود. دوری از خستگی، گرسنگی یا سیری بیش از حد و اجتناب از ادای ذکر به‌صورت عادت و بدون حضور قلب، از شرایط اساسی آن است. این شرایط، مانند خاک حاصلخیزی است که بذر ذکر در آن به بار می‌نشیند.

3.4. نماز مرتبط با ذکر یونسیه

برای اثربخشی بیشتر، توصیه شده که ذکر یونسیه پس از انجام دو رکعت نافله، به نیت مطلق یا رفع حاجت، ادا شود. این ترکیب، مانند هماهنگی نواها در یک سمفونی، اثرگذاری ذکر را تقویت می‌کند.

3.5. روش‌های ادای ذکر یونسیه

این ذکر می‌تواند به‌صورت کامل یا تنها بخش اصلی («لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ سُبْحَانَكَ إِنِّي كُنْتُ مِنَ الظَّالِمِينَ») ادا شود. همچنین، می‌توان آن را به‌صورت سه فراز مستقل یا در بسته‌های سه‌تایی تکرار کرد. این انعطاف، مانند جامه‌ای است که بر قامت هر فرد به‌گونه‌ای خاص دوخته می‌شود.

3.6. مکان و حالت مناسب برای ذکر

بهترین مکان برای ادای این ذکر، خلوت، تاریکی شب و زیر آسمان است. حالت‌های پیشنهادی شامل سجده، قنوت یا نشستن به‌صورت تربیع (چهار زانو) است. در این حالت، باید از خیره شدن به اطراف یا بی‌قراری پرهیز کرد. این شرایط، مانند فضایی مقدس، زمینه‌ساز انس با ذکر و قرب الهی می‌شوند.

بخش چهارم: آثار و برکات ذکر یونسیه

4.1. آثار کوتاه‌مدت و بلندمدت

مداومت بر این ذکر، آرامش، سلامتی، تطهیر نفس و دوری از کدورت‌های نفسانی مانند وسواس را به ارمغان می‌آورد. در بلندمدت، نفس را به مرتبه‌ای از زکیه بودن، خلوص و بی‌نیازی می‌رساند و ذاکر را به عزت، کرامت و معرفت باطنی رهنمون می‌شود. این ذکر، مانند درختی است که ریشه در خاک ایمان دارد و میوه‌های آن، آرامش و کمال معنوی است.

4.2. انس با ذکر یونسیه

ذکر یونسیه باید به محرم و همدم فرد تبدیل شود. این انس، که از طریق مداومت و توجه قلبی حاصل می‌شود، ذکر را به بخشی از وجود ذاکر بدل می‌کند. مانند دوستی دیرین، این ذکر با ذاکر یکی شده و او را به غنای معنوی می‌رساند.

4.3. هدف اصلی ذکر یونسیه

گرچه این ذکر برای رفع حوائج دنیوی مؤثر است، هدف اصلی آن قرب الهی، قوت قلب و تطهیر نفس است. باید آن را در خلوت و به‌صورت خفی یا جلی ادا کرد و از جلوه‌گری در حضور جمع پرهیز نمود. این ذکر، مانند سفری است که مقصد آن نه دنیا، بلکه وصل به مبدأ هستی است.

4.4. ذکر یونسیه برای عموم

این ذکر نه‌تنها برای اهل سلوک، بلکه برای همه مؤمنان، از جمله مظلومان، ضعیفان و گرفتاران، مناسب است. حتی کسانی که در باتلاق گناه گرفتارند، با مداومت بر این ذکر و اقرار به ظلم بر نفس، می‌توانند به رهایی دست یابند. این ذکر، مانند پلی است که همه را به سوی نجات هدایت می‌کند.

4.5. اجتناب از موانع معنوی

برای اثربخشی ذکر، باید از عواملی چون خستگی، بی‌توجهی یا عادت‌زدگی پرهیز کرد. همچنین، ذکر نباید مزاحم انجام واجبات یا باعث آزار دیگران شود. این پرهیز، مانند پاکسازی مسیر رودخانه‌ای است که باید زلال و روان جریان یابد.

بخش پنجم: تجربه و تمرین در اثربخشی ذکر

5.1. تجربه و تمرین در مجرب نمودن ذکر

اثربخشی ذکر یونسیه به تمرین و تجربه بستگی دارد. عرفا با آزمون و خطا، بهترین زمان، مکان و تعداد تکرار را برای خود تعیین می‌کرده‌اند. این تجربه، مانند نقشه‌ای است که هر فرد برای خود ترسیم می‌کند تا به گنج معنوی دست یابد.

5.2. اهتمام به استیفای کامل ذکر

ادای ذکر یونسیه باید با دقت، نظم و جدیت انجام شود. برای مثال، می‌توان آن را به مدت 40 روز یا 40 مرتبه در یک مجلس با حضور قلب و بدون اهمال ادا کرد. این اهتمام، مانند بنایی است که با دقت و استحکام ساخته می‌شود.

جمع‌بندی نهایی

ذکر یونسیه، به‌عنوان گوهری در گنجینه معارف قرآنی، با ترکیب توحید، تسبیح و استغفار، ابزاری بی‌نظیر برای تهذیب نفس، رفع گرفتاری‌ها و قرب الهی است. این ذکر، که در آیات 87 و 88 سوره انبیاء روایت شده، به دلیل عمومیت استجابت و کارکرد گره‌گشای خود، در میان عالمان دینی و اهل سلوک جایگاهی ممتاز دارد. مداومت بر این ذکر با رعایت آدابی چون طهارت، خلوت و حضور قلب، نفس را به مرتبه‌ای از زکیه بودن و بی‌نیازی می‌رساند. برای پژوهشگران علوم دینی، این ذکر نه‌تنها موضوعی برای مطالعه عرفانی و قرآنی، بلکه راهی برای سلوک معنوی است. توصیه می‌شود که این ذکر با اهتمام و نظم در زندگی روزمره گنجانده شود تا مانند چراغی، مسیر زندگی را به سوی نور و کمال روشن سازد.