متن درس

html

روان‌شناسی راستین: کاوشی در خواب، تغذیه و عشق

برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه 90)

مقدمه

روان‌شناسی، به‌مثابه شاخه‌ای از دانش بشری، همواره در پی فهم عمیق‌تر ابعاد وجودی انسان بوده است. این علم، که در پیوند با معارف دینی و حکمت اسلامی قرار می‌گیرد، توانایی آن را دارد که افق‌های نوینی را در شناخت روان و رفتار آدمی بگشاید. در این کتاب، با تکیه بر درس‌گفتارهای استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، به بررسی سه محور بنیادین در روان‌شناسی دینی پرداخته‌ایم: خواب، تغذیه و عشق. این محورها، که در آیات قرآن کریم و روایات اسلامی ریشه دارند، نه‌تنها به‌عنوان عناصر زندگی روزمره، بلکه به‌مثابه دروازه‌هایی به سوی فهم عمیق‌تر وجود انسانی و ارتباط او با خالق هستی مورد تأمل قرار گرفته‌اند.

بخش اول: روان‌شناسی خواب و بیداری معنوی

خواب، به‌عنوان یکی از اساسی‌ترین نیازهای زیستی انسان، نه‌تنها در جسم، بلکه در روان و روح او نیز تأثیرات عمیقی بر جای می‌گذارد. استاد فرزانه در درس‌گفتارهای خود، با استناد به روایات اسلامی و آیات قرآن کریم، خواب را نه‌صرفاً پدیده‌ای فیزیولوژیک، بلکه حالتی معنوی می‌دانند که می‌تواند به بیداری روحی یا غفلت روانی منجر شود.

بیداری شبانه و مسئولیت اجتماعی

یکی از مفاهیم کلیدی در روان‌شناسی دینی، بیداری شبانه به‌منظور همدلی با نیازمندان و گرفتاران است. استاد فرزانه تأکید دارند که اولیای الهی، شب‌ها را به خدمت به فقرا و ضعفا اختصاص می‌دادند، زیرا شب، زمانی است که درد و رنج انسان‌ها به دلیل تاریکی و سکوت، شدت می‌یابد. این بیداری، نشانه‌ای از تعهد به مسئولیت اجتماعی و همدردی با دیگران است. در این دیدگاه، کسی که شب را در آرامش و خواب عمیق می‌گذراند، از منظر معنوی، ممکن است از دایره مسلمانی حقیقی خارج باشد، زیرا قلب او با درد دیگران همراه نیست.

این مفهوم با آیات قرآن کریم هم‌راستاست که بر اهمیت شب و بیداری در آن تأکید دارند. به‌عنوان مثال، در سوره نحل آمده است:

وَسَخَّرَ لَكُمُ ٱللَّيْلَ وَٱلنَّهَارَ

«و شب و روز را برای شما مسخر کرد» (نحل: ۱۲). این آیه بر نقش شب به‌عنوان فرصتی برای تأمل و خدمت به دیگران تأکید دارد.

رقود: حالتی بین خواب و مرگ

استاد فرزانه، با استناد به قرآن کریم، مفهوم «رقود» را به‌عنوان حالتی میان خواب و مرگ معرفی می‌کنند. رقود، وضعیتی است که انسان در آن نه کاملاً بیدار است و نه در خواب عمیق، بلکه در غفلتی است که به مرگ شباهت دارد. این حالت، در اصحاب کهف به‌روشنی توصیف شده است:

وَتَحْسَبُهُمْ أَيْقَاظًا وَهُمْ رُقُودٌ ۚ وَنُقَلِّبُهُمْ ذَاتَ ٱلْيَمِينِ وَذَاتَ ٱلشِّمَالِ

«و آنان را بیدار می‌پنداری، حال آنکه خفتگان‌اند و ایشان را به سوی راست و چپ می‌گردانیم» (کهف: ۱۸).

رقود، از منظر روان‌شناسی، حالتی است که انسان در آن از آگاهی معنوی محروم است و این محرومیت می‌تواند به کاهش حافظه، استعداد و حتی کوتاه شدن عمر منجر شود. استاد تأکید دارند که افراد راقد، به دلیل غفلت از حقیقت وجودی خود، زندگی‌ای کوتاه و کم‌ثمر دارند.

کیفیت خواب و تأثیر محیط

محیط خواب، از جمله مکان، زمان و شرایط جوی، تأثیر بسزایی بر روان انسان دارد. استاد فرزانه تأکید دارند که خواب در محیط‌های بسته و گرم، کدرت ذهنی ایجاد می‌کند و رویاهای ناپسند را تقویت می‌کند. به‌عنوان مثال، خواب در فضاهای پخته و بدون جریان هوا، ذهن را به سمت رویاهای آشوبناک سوق می‌دهد. این دیدگاه با روان‌شناسی محیطی هم‌راستاست که بر تأثیر محیط بر کیفیت خواب و سلامت روان تأکید دارد.

استاد همچنین به تفاوت خواب‌های زمستانی و تابستانی اشاره می‌کنند. در زمستان، به دلیل بسته بودن فضا و گرمای مصنوعی، رویاها غالباً سنگین و ناپسند هستند، در حالی که در تابستان، به دلیل جریان هوای آزاد، ذهن سبک‌تر و رویاها شفاف‌ترند. این نکته، اهمیت تهویه مناسب و دوری از فضاهای بسته را در روان‌شناسی خواب برجسته می‌سازد.

جمع‌بندی بخش اول

خواب، فراتر از یک نیاز زیستی، در روان‌شناسی دینی به‌عنوان آینه‌ای از وضعیت روحی و معنوی انسان معرفی می‌شود. بیداری شبانه برای خدمت به دیگران، نشانه‌ای از ایمان و همدلی است، در حالی که رقود، غفلتی است که به مرگ معنوی نزدیک است. محیط خواب نیز، با تأثیر بر کیفیت رویاها و سلامت روان، نقش مهمی در زندگی انسان ایفا می‌کند. این بخش، با تلفیق معارف دینی و روان‌شناسی، چارچوبی نوین برای فهم خواب ارائه می‌دهد.

بخش دوم: روان‌شناسی تغذیه و تعادل

تغذیه، به‌عنوان یکی از ارکان اصلی سلامت جسم و روان، در درس‌گفتارهای استاد فرزانه جایگاهی ویژه دارد. ایشان با نگاهی عمیق به آیات قرآن کریم و روایات اسلامی، بر اهمیت تعادل در تغذیه و تأثیر آن بر روان انسان تأکید دارند.

پرخوری و رکود اجتماعی

استاد فرزانه، با نقد پرخوری در ماه رمضان، به تأثیرات منفی آن بر سلامت روان و بهره‌وری اجتماعی اشاره می‌کنند. پرخوری، به‌ویژه در زمان افطار و سحر، نه‌تنها به جسم آسیب می‌رساند، بلکه به رکود اقتصادی و اجتماعی منجر می‌شود. این دیدگاه با آیه زیر از قرآن کریم هم‌راستاست:

كُلُوا وَٱشْرَبُوا وَلَا تُسْرِفُوا ۚ إِنَّهُ لَا يُحِبُّ ٱلْمُسْرِفِينَ

«بخورید و بیاشامید و اسراف نکنید، همانا او اسراف‌کنندگان را دوست ندارد» (اعراف: ۳۱).

در روان‌شناسی سلامت، پرخوری به‌عنوان عاملی برای کاهش بهره‌وری و افزایش بیماری‌های روانی شناخته می‌شود. استاد با تأکید بر این نکته، پرخوری را مانعی برای تحقق اهداف معنوی ماه رمضان می‌دانند.

تغذیه متعادل و سلامت روان

استاد فرزانه، با اشاره به موادی مانند زعفران و عسل، بر اهمیت مصرف متعادل تأکید دارند. زعفران، به‌عنوان یک ماده دارویی، اگر به‌درستی مصرف شود، سلامت روان را تقویت می‌کند، اما زیاده‌روی در آن به اختلالات عصبی منجر می‌شود. این مفهوم با آیه زیر هم‌راستاست:

وَلَا تُسْرِفُوا ۚ إِنَّهُ لَا يُحِبُّ ٱلْمُسْرِفِينَ

«و اسراف نکنید، همانا او اسراف‌کنندگان را دوست ندارد» (انعام: ۱۴۱).

در روان‌شناسی تغذیه، تعادل در مصرف مواد غذایی به‌عنوان عاملی برای حفظ سلامت روان و جسم شناخته می‌شود. استاد همچنین به مضرات غذاهای صنعتی، مانند مرغ‌های پرورشی، اشاره می‌کنند که به دلیل استفاده از مواد شیمیایی، سلامت روان و جسم را تهدید می‌کنند:

كُلُوا مِن طَيِّبَٰتِ مَا رَزَقْنَٰكُمْ

«از پاکیزه‌هایی که به شما روزی داده‌ایم بخورید» (بقره: ۵۷).

تأثیر فکر بر تغذیه و خواب

استاد فرزانه، با نگاهی فلسفی، فکر را عاملی برای کاهش اشتها و خواب معرفی می‌کنند. هنگامی که ذهن درگیر مسائل عمیق یا نگرانی‌هاست، مزاج انسان تحت تأثیر قرار می‌گیرد و اشتها و خواب کاهش می‌یابد. این دیدگاه، با روان‌شناسی شناختی هم‌راستاست که بر تأثیر فعالیت ذهنی بر رفتارهای زیستی تأکید دارد.

به‌عنوان مثال، فردی که درگیر غصه یا برنامه‌ریزی برای آینده است، ممکن است از خوردن و خوابیدن بازماند. این حالت، اگرچه در کوتاه‌مدت طبیعی است، در بلندمدت می‌تواند به سلامت روان آسیب برساند. استاد تأکید دارند که تعادل بین فعالیت ذهنی و نیازهای جسمانی، کلید سلامت روان است.

جمع‌بندی بخش دوم

تغذیه، به‌عنوان یکی از ارکان سلامت روان، نیازمند تعادل و پرهیز از افراط و تفریط است. پرخوری، به‌ویژه در ماه رمضان، به رکود اجتماعی و کاهش سلامت منجر می‌شود، در حالی که مصرف متعادل مواد غذایی پاکیزه، مانند زعفران و عسل، سلامت روان و جسم را تقویت می‌کند. تأثیر فکر بر کاهش اشتها و خواب نیز نشان‌دهنده پیوند عمیق بین ذهن و جسم است. این بخش، با تلفیق آیات قرآن کریم و روان‌شناسی تغذیه، چارچوبی جامع برای فهم این موضوع ارائه می‌دهد.

بخش سوم: روان‌شناسی عشق و قرب الهی

عشق، به‌عنوان یکی از عالی‌ترین تجلیات وجودی انسان، در درس‌گفتارهای استاد فرزانه جایگاهی والا دارد. ایشان، با تکیه بر آیات قرآن کریم و روایات اسلامی، عشق را در سه سطح میل، حب و عشق حقیقی تحلیل می‌کنند و آن را از شهوت متمایز می‌سازند.

عشق الهی و قرب به خدا

استاد فرزانه، با استناد به آیه‌ای از قرآن کریم، عشق الهی را به‌عنوان منبع آرامش و اطمینان روانی معرفی می‌کنند:

فَإِنِّي قَرِيبٌ أُجِيبُ دَعْوَةَ ٱلدَّاعِ إِذَا دَعَانِ

«من نزدیکم و دعای دعاکننده را هنگامی که مرا بخواند اجابت می‌کنم» (بقره: ۱۸۶).

این قرب الهی، به انسان اطمینان می‌دهد که در هر لحظه مورد توجه و محبت خالق است. در روان‌شناسی وجودی، ارتباط با امر متعالی به‌عنوان منبعی برای آرامش و معنای زندگی شناخته می‌شود. استاد تأکید دارند که عشق الهی، برخلاف عشق‌های دنیوی، پایدار و فراگیر است و انسان را از غفلت و حرمان نجات می‌دهد.

تفاوت عشق و شهوت

استاد فرزانه، با تمایز بین عشق و شهوت، تأکید دارند که عشق حقیقی، پایدار و فراگیر است، در حالی که شهوت، موقتی و محدود به جسم است. این مفهوم با آیه زیر هم‌راستاست:

قُلْ إِن كُنتُمْ تُحِبُّونَ ٱللَّهَ فَٱتَّبِعُونِي يُحْبِبْكُمُ ٱللَّهُ

«بگو: اگر خدا را دوست دارید، از من پیروی کنید تا خدا شما را دوست بدارد» (آل عمران: ۳۱).

در روان‌شناسی عاطفی، عشق به‌عنوان پیوندی عمیق و پایدار از شهوت متمایز است. استاد با تمثیلی زیبا، شهوت را به نم دیواری تشبیه می‌کنند که با گل آلوده شده، در حالی که عشق، آبی زلال است که به تمام هستی نفوذ می‌کند.

عشق و عبودیت

استاد فرزانه، با استناد به آیه زیر، خشیت الهی را نتیجه علم و معرفت می‌دانند که به عشق حقیقی منجر می‌شود:

إِنَّمَا يَخْشَى ٱللَّهَ مِنْ عِبَادِهِ ٱلْعُلَمَاءُ

«از میان بندگانش، تنها عالمان از خدا می‌ترسند» (فاطر: ۲۸).

خشیت، که برخاسته از معرفت الهی است، انسان را به سوی عشق و عبودیت حقیقی سوق می‌دهد. در روان‌شناسی دینی، معرفت به خدا به‌عنوان عاملی برای تقویت عشق و خشیت شناخته می‌شود. استاد تأکید دارند که عالمان واقعی، کسانی هستند که با درک عمیق از خدا، به عشق و عبودیت او می‌رسند.

عشق و جاذبه‌های اجتماعی

استاد فرزانه، با نقد عشق به امور دنیوی مانند فوتبال، به جاذبه‌های اجتماعی اشاره می‌کنند که افراد را به خود جذب می‌کنند. این مفهوم با آیه زیر هم‌راستاست:

وَمِنَ ٱلنَّاسِ مَن يَتَّخِذُ مِن دُونِ ٱللَّهِ أَندَادًا يُحِبُّونَهُمْ كَحُبِّ ٱللَّهِ

«و از مردم کسانی هستند که به جای خدا همتایانی می‌گیرند و آن‌ها را مانند خدا دوست دارند» (بقره: ۱۶۵).

در روان‌شناسی اجتماعی، جاذبه‌های گروهی می‌توانند افراد را به فعالیت‌های غیرمعنوی سوق دهند. استاد تأکید دارند که عشق الهی، نیازمند پرورش حس معنوی است تا انسان را از جاذبه‌های زودگذر دنیوی رهایی بخشد.

محبت خانوادگی و تربیت اجتماعی

استاد فرزانه، محبت به خانواده را به‌عنوان پایه‌ای برای تربیت اجتماعی معرفی می‌کنند. این مفهوم با آیه زیر هم‌راستاست:

وَٱلَّذِينَ ءَامَنُوا يُحِبُّونَ مَنْ هَاجَرَ إِلَيْهِمْ

«و کسانی که ایمان آورده‌اند، کسانی را که به سوی آن‌ها هجرت کرده‌اند دوست دارند» (حشر: ۹).

در روان‌شناسی خانواده، محبت به‌عنوان عامل تقویت پیوندهای عاطفی شناخته می‌شود. استاد تأکید دارند که محبت به همسر و فرزندان، نه‌تنها پیوندهای خانوادگی را تقویت می‌کند، بلکه به تربیت اجتماعی و رضایت دیگران از فرد منجر می‌شود.

جمع‌بندی بخش سوم

عشق، به‌عنوان عالی‌ترین تجلی وجودی انسان، در سه سطح میل، حب و عشق حقیقی تحلیل می‌شود. عشق الهی، با تکیه بر قرب خدا به انسان، آرامش و معنای زندگی را به ارمغان می‌آورد، در حالی که شهوت، زودگذر و محدود است. خشیت الهی، نتیجه معرفت و علم است و انسان را به سوی عبودیت حقیقی رهنمون می‌سازد. محبت خانوادگی نیز، به‌عنوان پایه‌ای برای تربیت اجتماعی، نقش مهمی در سلامت روان ایفا می‌کند.

نتیجه‌گیری

روان‌شناسی راستین، با تلفیق معارف دینی و اصول روان‌شناسی، چارچوبی جامع برای فهم ابعاد وجودی انسان ارائه می‌دهد. خواب، به‌عنوان آینه‌ای از وضعیت روحی، می‌تواند به بیداری معنوی یا غفلت روانی منجر شود. تغذیه، با تأکید بر تعادل و پرهیز از پرخوری، سلامت روان و جسم را تضمین می‌کند. عشق، به‌مثابه عالی‌ترین تجلی انسانی، در ارتباط با خدا و خلق، انسان را به سوی کمال سوق می‌دهد. آیات قرآن کریم، مانند «من نزدیکم و دعای دعاکننده را هنگامی که مرا بخواند اجابت می‌کنم» (بقره: ۱۸۶)، بر قرب الهی و اهمیت عشق حقیقی تأکید دارند. این کتاب، با ارائه تحلیلی عمیق و علمی، به‌عنوان منبعی ارزشمند برای پژوهشگران حوزه‌های روان‌شناسی، جامعه‌شناسی و مطالعات دینی قابل استفاده است.