متن درس

html

روان‌شناسی خشونت و ظلم در پرتو معارف دینی

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه 113)

دیباچه

این نوشتار، با رویکردی علمی و تخصصی، به کاوش در مفاهیم خشونت و ظلم از منظر روان‌شناختی و اجتماعی می‌پردازد. بر پایه درس‌گفتارهای عمیق و پربار، این کتاب به تبیین آثار مخرب ظلم بر جان و جامعه، با تأکید بر آموزه‌های قرآنی و روایی، می‌پردازد.

خشونت و آثار ظلم

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۱)

ظلم، آن‌سان که در معارف دینی توصیف شده، به مثابه اسیدی است که بر جان ظالم ریخته می‌شود و او را از درون می‌خورد. این پدیده، همانند بیماری‌های واگیردار چون وبا یا سرطان، به تخریب تدریجی جسم و روان منجر می‌گردد. ظلم انسان را تضعیف می‌کند، طعم زندگی را از او می‌ستاند، او را ناگوار و پلید می‌سازد، پریشان و بیمار می‌کند، به جنون می‌کشاند و در نهایت، به قطع نسل می‌انجامد. همان‌گونه که قرآن کریم می‌فرماید:
لِلْبَاطِلِ جَوْلَةٌ
(باطل جولانی دارد)، این جولان محدود است و ظلم، به عنوان نمودی از باطل، سرانجام به نابودی می‌رسد. قطع نسل، یکی از خصوصیات بارز ظلم است که جوامع را از ریشه برمی‌کند.

در این بخش، به بررسی آیات قرآن کریم در باب ظلم می‌پردازیم تا اثبات کنیم که ظلم، همانند سایر موجودات، آثار خاص خود را دارد. همان‌گونه که شراب مستی می‌آورد، تریاک نعشه می‌کند، آب عطش را برطرف می‌سازد و غذا گرسنگی را سیر می‌کند، ظلم نیز به گرد و خاکی می‌ماند که چشم را آزار می‌دهد، به بیماری منجر می‌شود، فلج می‌کند، ناقص می‌سازد و مانند سرطان یا وبا، انسان را می‌خورد. ظلم‌های گوناگون، اعم از بزرگ، کوچک، متوسط یا ظلم‌های قومی، آثار پنهان خود را بر جای می‌گذارند و انسان را فلج، کوچک و خرد می‌کنند، عمر را کوتاه می‌سازند، آن را ضایع می‌کنند و به مفلوکی و بیماری می‌کشانند.

یکی از آثار ظلم، هاری است که انسان را قسی‌القلب، جاهل، مشنگ، مغرور و متکبر می‌سازد. این آثار، بی‌شمارند و نیازمند تحقیقات آکادمیک توسط دانشمندان متخصص در زمینه‌های گوناگون است. همانند شراب که صد و پنجاه تا دویست اثر شناخته‌شده دارد، ظلم نیز آثار مثبت و منفی خود را داراست، اما تاکنون تحقیق جامعی در این باب صورت نپذیرفته است. علت محدثه و مبقیه ظلم، در باور نداشتن به آثار آن نهفته است، همان‌گونه که ضرب‌المثل “دزد نگرفته پادشاه است” نشان‌دهنده احمقی گوینده است، اما ضرب‌المثل “تو نیکی می‌کن و در دجله انداز که ایزد در بیابانت دهد باز” به تفاوت آثار نیکی در آب و خشکی اشاره دارد. بدین‌سان، بدی نیز در هر جا انداخته شود، در جایی دیگر بازگردانده می‌شود.

جمع‌بندی این بخش

در این بخش، به ماهیت ظلم و آثار مخرب آن پرداختیم. ظلم نه تنها جان فرد را می‌خورد، بلکه جوامع را به نابودی می‌کشاند. تحقیقات علمی بیشتر در این زمینه، ضروری است تا آثار آن را به طور کامل شناسایی کنیم.

خشونت و ظلم: استیفا و اعتقاد به عدالت الهی

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۱۹)

قرآن کریم می‌فرماید:
فَلَا تُظْلَمُ نَفْسٌ شَيْئًا
(به هیچ کس ذره‌ای ظلم نمی‌شود). این آیه بر اصل استیفا تأکید دارد، که هیچ ظلمی بدون جبران نمی‌ماند. ما اعتقاد به این استیفا نداریم، همان‌گونه که نیکی در دجله انداخته شود در بیابان بازگردانده می‌شود، بدی نیز چنین است. اگر اعتقاد به استیفا پیدا کنیم، جامعه به گلستانی تبدیل می‌شود. وقتی به کسی ظلم شود و زور نرسد، حرص نمی‌خوریم، زیرا خدا، ملائکه و ارواح از ما دفاع می‌کنند.

مثالی از حادثه‌ای که رخ داد: ده گردن‌کلفت برای گرفتن یک گربه جمع شدند، با سبد و گونی، و چنان خشونتی نشان دادند که اگر دوربینی بود، آثار آن را تا پنج سال بعد نشان می‌داد. این افراد، حتی با قصد خیر، به ظلم منجر شدند، زیرا بزدل، ظالم و ترسو بودند. اگر اعتقاد به استیفا داشته باشیم، اقتصاد اسلامی تحقق می‌یابد: توانستیم، توانستیم؛ نتوانستیم، بگذار یکی که می‌تواند.

در کارخانه‌ها، شیفت‌ها بدون حرص عوض می‌شوند. اگر نتوانستیم، خدا می‌تواند. مسلمان واقعی به استیفا ایمان دارد، نه فقط به نماز و روزه. استیفا یعنی خدا حق را می‌دهد، حتی اگر نشود. ببی فرمود: “ما رأیت إلا جمیلاً” (جز زیبایی ندیدم). اگر مظلوم شدیم و نتوانستیم، ظالم‌تر نشویم. کشتی‌گیران اگر ببازند، بلند می‌شوند و دوباره می‌جنگند.

استیفا یعنی:
نَزَعَ الْمَوَازِينَ الْقِسْطَ لِيَوْمِ الْقِيَامَةِ
(ترازوهای عدالت را برای روز قیامت نهادیم) و به هیچ کس ظلم نمی‌شود. در تلویزیون، دختری نه‌ساله قرآن را حفظ کرده، اما به چه درد می‌خورد؟ حفظ قرآن بدون فهم، مانند دیسکت است و به بیماری روانی منجر می‌شود. در صدر اسلام، حفظ به دلیل کمبود امکانات لازم بود، اما اکنون با هزاران قرآن، نیازی نیست. بچه‌ای شش‌ساله را بدبخت کردند با حفظ؛ او مريض است و هیچ نمی‌شود. قرآن شفا می‌آورد، نه حفظ آن. قرآن می‌فرماید: شفا برای مؤمنان، و برای ظالمان خسران می‌آورد.

جمع‌بندی این بخش

این بخش بر اصل استیفا تمرکز داشت. اعتقاد به عدالت الهی، اضطراب را کاهش می‌دهد و به آرامش منجر می‌شود. حفظ قرآن بدون فهم، مخرب است و باید بر محتوای آن تأکید کرد.

روان‌شناسی زبان و ظهور موعود

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۲۰)

اگر نام‌های صریح مانند “یا امیرالمؤمنین علی” یا “یا بقیه‌الله صاحب العصر” در قرآن می‌آمد، دشمنان آن را نابود می‌کردند. خداوند در قرآن، بزنگاه‌ها را در زمینه‌های عادی چیده، مانند:
أَنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ
(خدا می‌خواهد پلیدی را از شما اهل بیت بزداید). آیه
بَقِيَّةُ اللَّهِ خَيْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ
(بقیه‌الله برای شما بهتر است اگر مؤمنید) و
وَمَا أَنَا عَلَيْكُمْ بِحَفِيظٍ
(من نگهبان شما نیستم) نشان‌دهنده حرکت فرهنگی حضرت است، نه خشونت.

حرکت حضرت، فکری و فرهنگی است، نه قیام خشن. روایت اصول کافی: “جمع الله عقول العباد” (خدا عقل بندگان را جمع می‌کند). مانند شیر که داغ شود، چربی‌اش یک‌تکه می‌شود؛ در غیبت، عقل‌ها پراکنده است. روایات اسرائیلیات مانند کشتن با قداره، جعلی است. حضرت قصاب نیست، بلکه بقیه‌الله خیر است. خدا را خشن نشان دادند تا از او بترسیم، اما خدا مهربان است. امام زمان نیز چنین است؛ روایات جعلی برای ترساندن است.

جمع‌بندی این بخش

این بخش به روان‌شناسی زبان قرآن و ظهور پرداخت. چیدمان آیات، قرآن را ماندگار کرد. حرکت موعود، فرهنگی است و روایات خشن، جعلی.

روان‌شناسی تربیتی اعتقادی در خانواده

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۲۱)

قرآن می‌فرماید:
مَنْ كَانَ فِي هَٰذِهِ أَعْمَىٰ
(کسی که در این جهان کور است). کور، کسی است که مرام و امامش معلوم نیست. حدیث: “اذا دخل فی البیت کان صبیا” (وقتی امیرالمؤمنین وارد خانه می‌شد، مانند بچه بود) و “و اذا خرج فی القوم کان رجلا” (وقتی بیرون می‌رفت، مرد بود). مرد علی‌وار، در خانه نرم و مهربان است. خشونت در خانواده، محبت را می‌کشد. سه دسته در قیامت: امام‌داران با عمل خوب، مدعیان بدون عمل، و کوران بدون هیچ.

جمع‌بندی این بخش

روان‌شناسی تربیتی در خانواده بر مهربانی تأکید دارد. خشونت، کوری اعتقادی می‌آورد.

روان‌شناسی تطبیقی جنسی جنایی

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۲۲)

تجاوز، تعدي، فسق و سکس به جفنگ رسیده؛ کارهایی خارج از طبیعی. حیوانات مقدس‌ترند. امام زمان، حقیقت اجتماعی برای نجات است. دین می‌تواند با تلنگر درست کند، مانند تلفن با کد.

جمع‌بندی این بخش

این بخش به خشونت جنسی پرداخت. دین، کلید نجات است.

غضب و روان‌شناسی اخلاقی

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۲۳)

حدیث: “اشد الاشیاء غضب الله” (شدیدترین چیز غضب خداست). برای دوری از غضب خدا، غضب نکنید. علل غضب: کبر، تجبر، جهل. تفرقه انسان را پیر می‌کند. حدیث: “لا ألم إلا فی التفرقه” (دردی نیست مگر در تفرقه).

جمع‌بندی این بخش

غضب، ریشه در نفسانیات دارد. اتحاد، لذت می‌آورد.

سلاخ و قداره‌کش: روان‌شناسی خشونت اجتماعی

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه سلاخ)

مثال سلاخی که حوض را از خون پر کرد. جامعه خراب، مالک اشتر را قداره‌کش می‌کند.

جمع‌بندی این بخش

خشونت، جامعه را ویران می‌سازد.

غضب و اضطراب

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه غضب)

غضب بچه را فراری می‌دهد. دنیا جلالی است، فراری زیاد.

جمع‌بندی این بخش

انبساط در برابر غضب ضروری است.

اضطراب و فتنه

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه اضطراب)

فتنه، اختلال است. فرق امتحان، محن، فتنه.

جمع‌بندی این بخش

اضطراب از فتنه برمی‌خیزد.

اضطراب و ذکر

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه اضطراب ۲)

بدون ذکر، نفس گرگ می‌شود. صبر در باطن است، محتاج تربیت.

جمع‌بندی این بخش

ذکر و صبر، اضطراب را کاهش می‌دهند.

استرس و درد معده: روان‌شناسی جسمانی

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه اضطراب ۳)

معده تورم می‌کند، نه زخم. نرمش، آب خنک، دوری از آلرژی. روان‌شناسی با دین هماهنگ است.

جمع‌بندی این بخش

روان‌شناسی و دین، مکمل‌اند.

روان‌شناسی زنان

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه روانشناسی زنان)

زن شورش بیشتر از شعورش است، نیاز به عاطفه دارد.

جمع‌بندی این بخش

عاطفه، کلید روان‌شناسی زنان است.

فرجام‌سخن

این کتاب به بررسی جامع خشونت و ظلم پرداخت. آثار مخرب آن بر روان و جامعه روشن شد. امید است این تحلیل، راهگشای پژوهش‌های آتی باشد.