متن درس
html
روانشناسی اجتماعی در پرتو معارف دینی
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه95)
مقدمه
روانشناسی اجتماعی، دانشی است که رفتارهای انسانی را در بافت تعاملات جمعی بررسی می‌کند و با بهره‌گیری از اصول معارف دینی، به عمق بیشتری در فهم پدیده‌های اجتماعی دست می‌یابد. این نوشتار، با تمرکز بر تربیت، آزادی، عدالت، مهربانی و سایر ابعاد اجتماعی، چارچوبی علمی ارائه می‌دهد که ریشه در تعالیم دینی دارد. استاد فرزانه قدس‌سره، با نگاهی عمیق به روانشناسی اجتماعی، بر ضرورت تلفیق دانش تجربی با هدایت الهی تأکید ورزیده و پدیده‌های اجتماعی را همچون رودخانه‌ای جاری توصیف می‌کند که بدون هدایت، به سیلاب ویرانگر بدل می‌شود.
بخش اول: تربیت و آزادی در روانشناسی اجتماعی
در این بخش، به بررسی نقش آزادی در فرآیند تربیت پرداخته می‌شود. استاد فرزانه قدس‌سره، با اشاره به نمونه‌ای از گردهمایی جوانان، بر اهمیت ایجاد جذابیت روان‌شناختی تأکید می‌ورزد.
زیرعنوان اول: ضرورت جذابیت در برنامه‌های تربیتی
در یکی از گردهمایی‌های اخیر، که دختران جوانی را گرد هم آورده بودند، مشاهده شد که تلاش برای جمع‌آوری آنان به منظور سخنرانی، با مقاومت روبرو گردید. یکی از دختران با لحنی اعتراض‌آمیز گفت: “برو بابا، حالا که آمدیم، یک ساعت اینجا ولمان نمی‌کنند. این سخنرانی الان مضحک است. بگذار تفریحش را بکند.” این واکنش، همچون کودکی که از پستان مادر جدا می‌شود و ناراحت می‌گردد، نشان‌دهنده نیاز به آزادی و تفریح طبیعی است. آنان در جستجوی سایه خنکی کنار آب بودند تا خود را خیس کنند و شادی کنند، اما اجبار به سخنرانی، بغض و ناراحتی ایجاد کرد. این حالت روان‌شناختی، شبیه به اصرار بر خوردن غذا به کسی است که اشتها ندارد.
زیرعنوان دوم: چالش‌های روان‌شناختی در گردهمایی‌ها
در منزل، والدین اجازه خیس شدن نمی‌دهند، اما در فضای باز، کودکان می‌خواهند آزادانه بازی کنند. آنان بیمار آزادی هستند و کمبود آن، آنان را ناراحت می‌سازد. جمع‌آوری آنان برای سخنرانی، همچون تلاش برای کنترل بادهای آزاد، دشوار است. سخنران باید بتواند آنان را جذب کند، وگرنه فحش و ناراحتی پیش می‌آید. گردهمایی‌ها باید با چیدمانی طبیعی و جذاب طراحی شوند تا از نظر روان‌شناختی، جای خالی سخنرانی احساس شود، همچون قطعه‌ای گم‌شده در پازل که بدون آن، تصویر ناقص است.
زیرعنوان سوم: اهمیت مهندسی روان‌شناختی در برنامه‌ریزی
در کشور ما، بسیاری از گردهمایی‌ها بازدهی کمی دارند به دلیل دافعه‌های موجود. برای یک گردهمایی دو شبه، باید یک هفته از نظر روان‌شناختی فکر کرد. تمرکز بر فرم و جاذبه زمانی و مکانی ضروری است. همانند ساختمانی که نقشه مهندسی آن مهم‌تر از مصالح است، در برنامه‌ریزی اجتماعی نیز، مهندسی روان‌شناختی اولویت دارد. مهندس نقشه‌کش، با یک خط سیاه، ارزشی میلیون‌ها برابر ایجاد می‌کند، و بدون آن، همه چیز هدر می‌رود. ما در گردهمایی‌ها، کارهای بنایی زیاد می‌کنیم اما مهندسی کم، و این سبب کاهش بازدهی است.
| درنگ: مهندسی روان‌شناختی در تربیت، همچون نقشه‌ای دقیق برای ساختمان جامعه، بدون آن همه تلاش‌ها هدر می‌رود. |
جمع‌بندی بخش اول
تربیت بدون آزادی، همچون پرنده‌ای در قفس است که پرواز را فراموش می‌کند. ضرورت دارد برنامه‌های اجتماعی با جذابیت روان‌شناختی طراحی شوند تا رشد طبیعی فرد و جامعه تضمین گردد.
بخش دوم: اوج مشکلات اجتماعی در روانشناسی
این بخش به بررسی اوج‌گیری مشکلات اجتماعی نظیر ظلم و فساد می‌پردازد، با تأکید بر نیاز به نجات‌دهنده‌ای الهی.
زیرعنوان اول: گسترش ظلم و فساد در عصر مدرن
عالمان دینی فرموده‌اند که هیچ زمانی مانند اکنون، ظلم و تعدی در دنیا نبوده، زیرا امکانات و تکنیک‌های مدرن آن را ممکن ساخته است. تجاوز، فسق و روابط نامشروع به اوج رسیده، و رفتارهایی همچون خوردن کثافت‌ها، زنجیر کردن زنان و افسار زدن به آنان، خارج از طبیعت انسانی است. این التذاذها با توحش آمیخته شده، و حتی حیوانات مقدس‌ترند، زیرا کانال‌های ماهواره‌ای حیوانات را متشخص نشان می‌دهند. زندگی گرگ‌ها آرزو برانگیز است، اما برخی انسان‌ها ننگ گرگ‌ها هستند از بس وحشی و بی‌انصاف‌اند.
زیرعنوان دوم: نیاز به ناجی اجتماعی
دنیا به ناجی نیاز دارد، و امام زمان یک حقیقت اجتماعی، فلسفی، دینی و روانی است. همه به تنگ آمده‌اند و سیری پیدا نمی‌کنند. ممکن است به جایی برسد که از باب التذاذ، انسان‌ها را پاره کنند و زنده بخورند. دین باید هنرنمایی کند، اما فردی نمی‌شود؛ با تأخیرات تحصیلی، نظام و تعقل خوب می‌شود. اگر کد آن پیدا شود، با تلنگری درست می‌شود، همچون تلفن که با انگشت، آن سوی دنیا را می‌گیرد، اما بدون کد، دو ماه دویدن هم نمی‌رسد. دین موقعیت فنی دارد اما ما نمی‌توانیم انجام دهیم.
| درنگ: مشکلات اجتماعی مدرن، همچون طوفانی سهمگین، نیازمند ناجی الهی برای آرامش است. |
جمع‌بندی بخش دوم
اوج مشکلات اجتماعی، همچون قله‌ای صعب‌العبور، نشان‌دهنده نیاز به اصلاح از طریق دین است تا جامعه به تعادل برسد.
بخش سوم: رشد ذهنی مردم در روانشناسی اجتماعی
این بخش به تحلیل رشد شعور اجتماعی و چالش‌های آن می‌پردازد.
زیرعنوان اول: تحول شعور در دوران اخیر
شعور مردم بسیار بالا رفته، و در بیست و پنج سال اخیر، بیش از دو قرن پیشرفت داشته است. جامعه‌شناسی و روانشناسی اجتماعی ایران نشان می‌دهد که در این دو دهه، بینش مردم قوی شده، و یک دانش‌آموز دبیرستانی در حد استاد فکر می‌کند. سابق، حتی مجتهدان در نوشتن نام خود مشکل داشتند، اما اکنون نتیجه انقلاب، شعور بالا برده و مردم بيخود حرف قبول نمی‌کنند.
زیرعنوان دوم: آسیب‌های رشد شعور بدون تقوا
سواد زیاد گاهی دیوانگی می‌آورد؛ اگر شعور درست به کار گرفته شود، آینده مطلوب است، اما اگر مانند باسواد حرفه‌ای که دزدی کند، آسیب می‌زند. مشکلات مذهبی از باورهای سابق نادرست و باورهای امروز نادرست است. شعور جامعه تصاعدی رشد می‌کند اما تقوا و ایمان تنازلی دارد. روح شهدا کمک کند تا شعور به حالت نرمال برسد. سابق باور خوب بود اما دانش نبود؛ اکنون قدرت تفکر بالا است اما معنویت پایین.
زیرعنوان سوم: نسبیت اطلاعات دینی
با افزایش اطلاعات، درک دین بیشتر می‌شود، اما نسبی است؛ ششصد سال بعد، به اطلاعات اکنون می‌خندند. ماهیت دین ممکن است درست درک نشده باشد، همانند سابق که کمتر درک می‌کردند.
| درنگ: رشد شعور بدون تقوا، همچون شمشیری دو لبه، هم پیشرفت و هم آسیب به همراه دارد. |
جمع‌بندی بخش سوم
رشد ذهنی، همچون درختی تناور، نیازمند ریشه‌های تقوا است تا میوه‌های مطلوب دهد.
بخش چهارم: نظام احسن در روانشناسی اجتماعی
این بخش به بررسی نظام احسن الهی در خلقت و رفتار انسانی می‌پردازد.
زیرعنوان اول: شگردهای تربیتی در خانواده
در خانه، اگر ضعیف شدی، با گریه و نشان دادن مظلومیت، فرزندان دلشان می‌سوزد و گوش می‌کنند. زدن効果 ندارد؛ مهربانی اثر دارد. امامان و پیامبران موفق بودند چون هدایت کردند نه سلطنت.
زیرعنوان دوم: عدالت در طبیعت و جامعه
نظام احسن در خلقت و طبیعت، نسبت به خود و مورد احسن است. انبیا و امامان عین عدالت عمل کردند. در جنگل، عدالت وجود دارد؛ خوردن یکدیگر بخشی از نظام است. خدا عالم ناسوت را با قدر ساخته، و تشخیص ريز و درشت آن سخت است.
الَّذِي خَلَقَ فَسَوَّىٰ ﴿٢﴾ وَالَّذِي قَدَّرَ فَهَدَىٰ ﴿٣﴾ (که آفرید و منظم کرد. و کسی که اندازه‌گیری کرد و هدایت نمود.)
زیرعنوان سوم: هدایت الهی و اختیار انسانی
اگر جئنى بکتاب می‌آوردند، پاره می‌کردند، اما گفته بیاورید، حفظ شد. امامان ذو حیاتین بودند و همه برای خدا کردند. دنبال کار خدا بودن، ابدی است.
| درنگ: نظام احسن، همچون اقیانوسی آرام، عدالت را در عمق خود نهفته دارد. |
جمع‌بندی بخش چهارم
نظام احسن، چارچوبی الهی برای درک عدالت در رفتار اجتماعی است.
بخش پنجم: مهربانی در روانشناسی اجتماعی
این بخش بر نقش مهربانی در تربیت و روابط تأکید دارد.
زیرعنوان اول: تأثیر مهربانی در بیدار کردن فرزندان
یکی از فرزندان، با صدای مادر بلند نمی‌شود، اما با صدای پدر فوراً برمی‌خیزد. مهربانی سبب علاقه است. در جلسات جوانان، احترام کامل به آنان، علاقه ایجاد می‌کند.
زیرعنوان دوم: آزادی و محبت در تربیت
زور نگویید؛ مهربانی مار را از سوراخ بیرون می‌آورد. با جوانان بازی کنید، استخر بروید، گرگم به هوا بازی کنید تا وابسته شوند.
فَبِمَا رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ ۖ وَلَوْ كُنْتَ فَظًّا غَلِيظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِكَ ۖ (پس به [برکت] رحمتی از جانب خدا با آنان نرم‌خو [و پرمهر] شدی و اگر تندخو و سخت‌دل بودی قطعا از پیرامون تو پراکنده می‌شدند.)
| درنگ: مهربانی، همچون نسیمی ملایم، دل‌ها را به هم پیوند می‌زند. |
جمع‌بندی بخش پنجم
مهربانی، کلیدی برای تربیت موفق است.
بخش ششم: لهو و لعب در روانشناسی اجتماعی
این بخش به طبیعی بودن لهو و لعب در زندگی می‌پردازد.
زیرعنوان اول: زندگی دنیوی و بازی
زندگی دنیا لهو و لعب است؛ بدون آن، انسان مشنگ، خرافاتی، عقده‌ای و وسواسی می‌شود. امام صادق نیاز به برخی چیزها نداشت، اما مردم نیاز دارند.
اعْلَمُوا أَنَّمَا الْحَيَاةُ الدُّنْيَا لَعِبٌ وَلَهْوٌ وَزِينَةٌ وَتَفَاخُرٌ بَيْنَكُمْ وَتَكَاثُرٌ فِي الْأَمْوَالِ وَالْأَوْلَادِ (بدانید که زندگی دنیا بازی و سرگرمی و آرایش و فخرفروشی در میان شما و افزون‌جویی در اموال و فرزندان است.)
| درنگ: لهو و لعب، همچون تنفس، بخشی طبیعی از حیات است. |
جمع‌بندی بخش ششم
لهو و لعب متعادل، سلامت روان را تضمین می‌کند.
بخش هفتم: مسائل دینی در روانشناسی اجتماعی
این بخش به خرافات و وسواس‌های دینی می‌پردازد.
زیرعنوان اول: ساده‌سازی احکام دینی
نیازی به آب بیرون برای غسل نیست؛ در اتاق با عبری آب، پیامبر و عایشه غسل کردند. رساله‌ها انسان را بدبخت می‌کنند؛ نجس بودن بهتر از پاکی وسواسی است.
زیرعنوان دوم: عوامل وسواس
وسواس از استرس و انتقال حالت دیگران است، همچون ویروس. یک حرف، آثار ماندگار دارد.
يُرِيدُ اللَّهُ أَنْ يُخَفِّفَ عَنْكُمْ ۚ وَخُلِقَ الْإِنْسَانُ ضَعِيفًا (خدا می‌خواهد [بار] شما را سبک گرداند و انسان ناتوان آفریده شده است.)
| درنگ: خرافات دینی، همچون زنجیری بر پای روان، آزادی را سلب می‌کند. |
جمع‌بندی بخش هفتم
ساده‌سازی مسائل دینی، سلامت روان را حفظ می‌کند.
بخش هشتم: علم زندگی در روانشناسی اجتماعی
این بخش به فهم جهنم و علم زندگی می‌پردازد.
زیرعنوان اول:در مجازات الهی
امیرالمؤمنین باور نمی‌کرد عذاب باشد؛ اگر قسم نبود، باور نمی‌کرد. جهنم برای چیست؟ علم زندگی روشن نیست.
زیرعنوان دوم: ضرورت تحقیق در علم زندگی
علم زندگی شامل روانشناسی و مردم‌شناسی است؛ باید تحقیق کرد و کتاب نوشت.
| درنگ: علم زندگی، همچون چراغی در تاریکی، راه هدایت است. |
جمع‌بندی بخش هشتم
تحقیق در علم زندگی، پایه اصلاح اجتماعی است.
بخش نهم: عدالت در روانشناسی اجتماعی
این بخش به اعتقاد و اهتمام به عدالت می‌پردازد.
زیرعنوان اول: کمبود اهتمام به عدالت
شیعه به عدالت اعتقاد دارد اما اهتمام ندارد؛ عدالت ارزش خود را پیدا نکرده.
زیرعنوان دوم: عدالت در نماز جماعت
در مدارس، افراد خوب را امام جماعت کنید نه هر کسی.
| درنگ: عدالت، همچون ستونی محکم، جامعه را استوار می‌دارد. |
جمع‌بندی بخش نهم
اهتمام به عدالت، ضرورت جامعه سالم است.
بخش دهم: یهودی و فساد در روانشناسی اجتماعی
این بخش به تحلیل فساد در قرآن کریم می‌پردازد.
زیرعنوان اول: ویژگی‌های یهود در قرآن
یهود عقده‌ای و مفسدند؛ هر آتش جنگی افروختند، خدا خاموش کرد.
وَلَتَجِدَنَّهُمْ أَحْرَصَ النَّاسِ عَلَىٰ حَيَاةٍ (و قطعا آنان را حریص‌ترین مردم بر زندگی خواهی یافت.)
| درنگ: فساد، همچون آتشی سوزان، با سعي خاموش می‌شود. |
جمع‌بندی بخش دهم
درک فساد، به اصلاح اجتماعی کمک می‌کند.
بخش یازدهم: سالم‌سازی جامعه در روانشناسی
این بخش به محاربات و سالم‌سازی می‌پردازد.
زیرعنوان اول: اختلالات روحی و محاربه
بسیاری محاربات از اختلالات روحی است؛ باید جامعه را سالم کرد.
مَنْ قَتَلَ نَفْسًا بِغَيْرِ نَفْسٍ أَوْ فَسَادٍ فِي الْأَرْضِ فَكَأَنَّمَا قَتَلَ النَّاسَ جَمِيعًا (هر کس کسی را جز به قصاص قتل یا [به کیفر] فسادی در زمین بکشد چنان است که انگار همه مردم را کشته باشد.)
| درنگ: سالم‌سازی، پایه اجرای احکام است. |
جمع‌بندی بخش یازدهم
جامعه سالم، اجرای عدالت را ممکن می‌سازد.
بخش دوازدهم: امنیت در روانشناسی اجتماعی
این بخش به نجابت مسلمانان و امنیت می‌پردازد.
زیرعنوان اول: عدم نیاز به سلاح
مسلمانان نجیب‌اند؛ بدون سلاح زندگی می‌کنند، برخلاف برخی کشورها.
| درنگ: امنیت واقعی، در نجابت نهفته است. |
جمع‌بندی بخش دوازدهم
نجابت، پایه امنیت اجتماعی است.
بخش سیزدهم: شغل و فقر در روانشناسی اجتماعی
این بخش به نهج‌البلاغه و صحیفه سجادیه می‌پردازد.
زیرعنوان اول: اولویت‌های اجتماعی
مشکل اصلی شغل و فقر است؛ دانشگاه آزاد سبب فساد می‌شود.
| درنگ: رفع فقر، اولویت جامعه است. |
جمع‌بندی بخش سیزدهم
رفع فقر، سلامت جامعه را تضمین می‌کند.
بخش چهاردهم: نسل در روانشناسی اجتماعی
این بخش به نسل‌سازی مدرن می‌پردازد.
زیرعنوان اول: نسل خوب و سنت
دو سوم حوزه‌ها تعطیل است؛ باید نسل خوب را ترویج کرد.
| درنگ: نسل‌سازی، آینده جامعه را می‌سازد. |
جمع‌بندی بخش چهاردهم
نسل خوب، جامعه‌ای پیشرفته می‌سازد.
نتیجه‌گیری کل کتاب
روانشناسی اجتماعی در پرتو معارف دینی، همچون نگینی درخشان، راهگشای مشکلات انسانی است. با حفظ تمامی جزئیات، این کتاب چارچوبی برای پژوهش‌های آینده ارائه می‌دهد.
| با نظارت صادق خادمی |