متن درس
html
روانشناسی دینی و تحول حوزه‌های علمی
برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره جلسه 105
مقدمه
روانشناسی دینی، به عنوان شاخه‌ای از دانش‌های انسانی که بر پایه آموزه‌های الهی و معارف ائمه معصومین علیهم‌السلام استوار است، به بررسی ابعاد روانی و فرهنگی رفتارهای فردی و اجتماعی در بستر حوزه‌های علمی می‌پردازد. این نوشتار، با نگاهی عمیق و تحلیلی به ذخایر غنی روایات و مأثورات اسلامی، به کاوش در ضرورت استخراج و بسته‌بندی علمی این گنجینه‌ها می‌پردازد تا همچون الماس‌های درخشان، در دسترس جوامع بشری قرار گیرد. هدف، ترسیم مسیری برای تحول حوزه‌های علمی است تا با بهره‌گیری از اصول روان‌شناختی، فرهنگی و اجتماعی، به تولید دانشی پویا و کاربردی دست یابند. این رویکرد، همچون رودخانه‌ای زلال که از چشمه‌سارهای معرفت الهی سرچشمه می‌گیرد، بر آن است تا تشنگی جوامع را برطرف سازد و از گرسنگی معنوی جلوگیری کند.
روانشناسی دینی و استخراج ذخایر معرفتی
در حوزه روانشناسی دینی، ذخایر عظیم مأثورات ائمه معصومین علیهم‌السلام همچون گنجینه‌هایی از کیمیا، الماس، زمرد و یاقوت هستند که متأسفانه بر روی آنها خاک و لجن ریخته شده تا دسترسی به آنها دشوار گردد. آیت الله نکونام قدس سره تأکید می‌ورزند که به جای آنکه تنها به وجود این گنج‌ها اشاره کنیم و مردم را یا تشنه نگه داریم یا بترسانیم، باید این ذخایر را استخراج، فکری و فرهنگی کنیم. بخش روان‌شناختی این معارف را برجسته سازیم و به جوامع غربی عرضه داریم تا ببینند آیا این اصول روان‌شناختی پذیرفتنی هستند یا خیر. اگر برتر از دانش آنها باشد، بهره گیرند. حوزه‌های علمی باید به تولید علم بپردازند و آن را به جهان عرضه کنند، نه آنکه تنها به روضه‌خوانی و مباحث درونی بسنده نمایند. این معارف را قانونمند سازیم، یعنی به آنها شاکله علمی دهیم و بسته‌بندی شده ارائه کنیم. در جهان امروز، بسته‌بندی نقش کلیدی دارد؛ همچون میوه‌هایی که در کشورهای پیشرفته با ظرافت در ظروف شیشه‌ای قرار می‌گیرند تا جذابیت ایجاد کنند، در حالی که در برخی جوامع، میوه‌ها را در گونی ریخته و عرضه می‌کنند. این معارف را همچون جواهرات فیروزه‌ای در بسته‌بندی‌های طلایی قرار دهیم تا ارزش آنها نمایان شود. در دعای کمیل، صدها قاعده فلسفی، روان‌شناختی، اعتقادی، اجتماعی، سیاسی، انسان‌شناختی، فرهنگی، زیبایی‌شناختی و هنری نهفته است. این دعا همچون دریایی بیکران از کمالات است که جهان تشنه آن است. اگر قانونمند سازیم، جهان از ما خواهد خرید. در زمان غیبت، باید سیستم را خردمندانه، کریمانه، عطوفانه و مهربانانه اداره کنیم، استدلالی و منطقی باشیم. شیعه تنها مذهبی است که دویست و شصت سال معلم معصوم داشته، اما از این کرامت الهی بهره‌ای نبرده‌ایم. باید با مهربانی، ادب و خردمندی رفتار کنیم تا دیگران بگویند این شیعه است، مودب و مهربان و منطقی. طاغوت و استعمار ما را خشن کرده، اما چهره معصومین در رخساره ما نیست. زندگی ائمه با دوستان و دشمنان کریمانه بوده. بهترین روش، قرار دادن زندگی ائمه به عنوان مصدر است. این قواعد را استخراج، بسته‌بندی و به اهل سنت، یهود، نصارا، کفار، مشرکین، لائیک‌ها و فمینیست‌ها عرضه کنیم.
| ذخایر معرفتی ائمه همچون گنجینه‌های کیمیا باید استخراج و قانونمند شوند تا جهان تشنه آنها را خریداری کند. |
تحول فرهنگی حوزه‌ها
حوزه‌ها باید از حالت انفعالی خارج شوند و به تولید دانشی کاربردی بپردازند. این تحول، همچون نهالی که در خاک حاصلخیز ریشه می‌دواند، به باروری فرهنگی منجر خواهد شد.
جمع‌بندی بخش
این بخش بر ضرورت استخراج و عرضه علمی معارف دینی تأکید دارد تا حوزه‌ها به عنوان مراکز تولید دانش، نقش جهانی ایفا کنند.
روانشناسی ریاضت و تعادل در حوزه
در روانشناسی ریاضت، تأکید بر تعادل است. جهاد فی سبیل الله در برابر دشمنان و مشرکین است، اما ریاضت‌های دیگر همچون نماز نباید به مرگ منجر شود. خدا عقل داده تا از افراط پرهیز کنیم. در جهاد نیز باید مواظب باشیم تا کسی کشته نشود، مگر اجباراً. روزه یا نماز تا حد مرگ بد است؛ قرآن آمده تا زنده کند، نه بمیراند. در جبهه‌ها، برخی به دنبال شهادت بودند، اما این قلت معرفت است. باید اعصاب آرام باشد، ظاهر بو ندهد، عقلانی کار کنیم تا دیگران هم بتوانند دنبال کنند. عارف سالک باید متأثر از محیط نباشد. اجرت برای ضعفا است، اعتکاف بالاتر از درس خواندن نیست. طلبگی خود رهبانیت است، اما باید با مردم معاشرت کرد. اگر جامعه بفهمد طلاب عزلت‌گزین هستند، آفت دارد. اینها برای افراد متقی است که نمی‌توانند جمع کنند، اما اگر سلامت انسان را در مخاطره بیندازد، مناسب نیست.
| ریاضت باید متعادل باشد تا سلامت روانی و جسمانی حفظ شود. |
ریاضت و سلامت
ریاضت همچون شمشیری دو لبه است که اگر متعادل نباشد، به جای تعالی، به آسیب منجر می‌شود.
جمع‌بندی بخش
این بخش بر تعادل در ریاضت تأکید دارد تا حوزه‌ها به سلامت روانی طلاب توجه کنند.
روانشناسی سیاسی حوزه‌های علمی
اصول انسانیت، اجتماع، روابط متقابل و روانشناسی از ضروریات است. تاریخ خودمان را باید بدانیم، اما متأسفانه تحقیر و قصه‌گویی غالب شده. اینها علم تاریخ نیستند، فلسفه تاریخ بالاتر است. حوزه‌ها تا علوم اجتماعی، روانشناسی اجتماعی، تاریخ و فلسفه تاریخ باز نشوند، همگام با دنیا نیستند. آگاهی‌های اجتماعی، فرهنگی، سیاسی برای مملکت‌داری لازم است. حرف مردم که عالمان دینی نمی‌توانند مدیریت کنند، درست است، زیرا کمبودهای ساختاری دارند. کتاب و سنت، فلسفه، حکمت، عرفان و فقه شاسی روزگار هستند، اما در گل چپیده‌ایم. عالمان متخلق به علم و کمال اگر اصول را پیدا نکنند، نمی‌توانند. علوم اجتماعی و روانشناسی الفبای زندگی هستند. بحث معاویه و علی چرا برد و باخت، نیاز به دنبال کردن دارد. حضرت علی اصول را داشت اما نتوانست اجرا کند، مشکل قابلی داشت. حوزه‌ها اگر علوم را باز کنند، سالوس‌ها رو می‌شوند، پیرایه‌ها از ارزش می‌افتند. لباس نباید کارگشا باشد، واقعیت‌ها عريان‌تر شوند. جهانگیر خان عمامه نمی‌گذاشت، چون نیاز نداشت. شاه طاغوت بهترین عزاداری‌ها را می‌کرد، اما عالمان دینی واقعی باید شناخته شوند. بزرگان را کشتند، شهید اول، ثانی، ثالث به فتوای حکم دینی.
| علوم اجتماعی و روانشناسی برای مدیریت دینی ضروری هستند. |
فلسفه تاریخ و حوزه
فلسفه تاریخ همچون چراغی است که مسیر تحولات را روشن می‌سازد.
جمع‌بندی بخش
این بخش بر ضرورت گنجاندن علوم انسانی در آموزش حوزه تأکید دارد.
روانشناسی موفقیت حوزه
فصوص را تحقیق، بررسی، جدا کنند، مرزگیری کنند، دریایی بیکران بدهند به دنیا. کتاب‌خوانی خوب نیست، طلاب فقط درس می‌خوانند، آزاد نیستند. بچه‌هایی که فقط کتاب درسی می‌خوانند، بی‌سوادند. باید مطالعه کادری تعریف شود.
| تحقیق و مطالعه آزاد برای موفقیت حوزه ضروری است. |
تحقیق و نوآوری
تحقیق همچون کاوشگری در معدن دانش است.
جمع‌بندی بخش
این بخش بر تحقیق بیش از حفظ تأکید دارد.
روانشناسی موفقیت عالم و طلبه
عالم نباید مدافع راست یا چپ باشد، باز باشد، حرف حساب را بپذیرد. خذ الحرف من افواه الرجال، یستمعون القول یتبعون احسنه. حتی اگر دشمن باشد، حرف حق را بپذیر. دید مهربانی به جامعه داشته باش، هیچ‌کس را بد ندان. همه مسلمانند، آب شسته‌تر داریم. آزاد باش، مثل امیرالمؤمنین. مزدور نباش، بغض نداشته باش. رأفت و رحمت تو دل جا کند. دشمنان نزدیک شوند، دوستان دور نشوند. طلاب نباید الاف شوند، آزاد باشند، دوست و دشمن را به انصاف ببینند. خط محفوظ باشد.
| آزادی و انصاف کلید موفقیت عالم است. |
آزادی و مهربانی
آزادی همچون نسیمی است که دل‌ها را تازه می‌کند.
جمع‌بندی بخش
این بخش بر آزادی و مهربانی تأکید دارد.
روانشناسی تبلیغ و بیان طلاب
همه چیز سیاسی شده، عالمان باید معنوی کنند. حرف معنوی بزنند، باور کنند اهل سیاست نیستند اما سیاست می‌دانند. لخت حرف نزنند، در حد پذیرش بزنند. از مردم تعریف کنند، مثل عالمان دینی که از مردم تعریف می‌کردند. مشکلات بیانی طلاب رفع شود، نوار بیاورند. مشکلات قلمی و بیانی مهم است. مداح الدنگ پول می‌گیرد، عالم فاضل کم. مشکل بیان است. موفقیت برخی عالمان مال حرف زدنشان بود. مشكل بيانى، كلامى، صوتى دارند. باید طی کنند.
| رفع مشکلات بیانی برای تبلیغ موفق ضروری است. |
بیان و تبلیغ
بیان همچون کلیدی است که درهای دل‌ها را می‌گشاید.
جمع‌بندی بخش
این بخش بر مهارت‌های بیانی تأکید دارد.
روانشناسی رشد اقتصادی حوزه
ولی فقیه مجتهد و عادل باشد. اگر اجتهاد صوری باشد، فایده ندارد. قدرت اعطا باید داشته باشد. اعطای وجوهات مشکل دارد، دادن به مجتهدی که نمی‌تواند مصرف کند، اشکال دارد. سیستم پیدا کند، به درس‌خوان تامین کند.
| سیستم اقتصادی حوزه باید عادلانه باشد. |
اقتصاد و عدالت
اقتصاد همچون رگ حیاتی حوزه است.
جمع‌بندی بخش
این بخش بر عدالت اقتصادی تأکید دارد.
روانشناسی شخصیت و کار حوزه
کارهای نو در حوزه شود، مقایسه با دنیا. حوزه دست ضعفا است. امروز عالم مثل برخی عالمان دینی نیاز است، کمتر ده شی نمی‌ارزد.
| نوآوری در حوزه ضروری است. |
نوآوری و کار
نوآوری همچون بذری است که میوه‌های تازه می‌دهد.
جمع‌بندی بخش
این بخش بر نوآوری تأکید دارد.
روانشناسی رشد فرهنگی حوزه
طلاب طراح متمدن تربیت شوند، مشکلات شناسایی و رفع کنند. محتوا می‌خواهد، حرف نشنیده بزنند. کتاب‌ها خوانده نمی‌شوند چون ارزش ندارند. حوزه مشکلات دارد، وقت اشغال می‌شود، سبک قدیم سازگار نیست. طرح برنامه شرح وظایف الزام باشد.
| رشد فرهنگی با برنامه‌ریزی ممکن است. |
فرهنگ و رشد
فرهنگ همچون خاکی حاصلخیز است.
جمع‌بندی بخش
این بخش بر برنامه‌ریزی فرهنگی تأکید دارد.
روانشناسی تربیتی و رشد اقتصادی عالم
طلبه نان شب ندارد یا سرمایه‌دار کلان. قناعت عامل جواب‌ده است. توقعات کم کنیم. درس خواندن خرفت می‌کند، انبار پر می‌شود پیدا نمی‌شود. هدف مشخص، مربی داشته، برنامه تحقیق. کار تحقیقی پزنده است.
| قناعت و تحقیق کلید رشد است. |
تربیت و اقتصاد
تربیت همچون ساختمانی است که بر پایه قناعت استوار می‌شود.
جمع‌بندی بخش
این بخش بر قناعت و تحقیق تأکید دارد.
روانشناسی تربیتی و رشد اقتصادی عالم (ادامه)
همان محتوای جلسه ۲۳ تکرار شده، بنابراین ادغام و تأکید بر قناعت، هدف، مربی، برنامه تحقیق.
| تحقیق انسان را می‌پزد. |
ادامه تربیت
تحقیق همچون کوره‌ای است که طلا را خالص می‌کند.
جمع‌بندی بخش
تکرار تأکید بر تحقیق.
روانشناسی محیطی و موفقیت حوزه
تنگه خطرناک حوزه، پا تکان نخوریم. افراد قانع بچسبند، درس بحث تحقیق. تنگه خطرناک‌تر نداریم. نظام نیرو می‌خواهد اما گلچین نکند.
| حفظ حوزه همچون نگهبانی از تنگه است. |
محیط و موفقیت
محیط همچون بستری است که رشد را تعیین می‌کند.
جمع‌بندی بخش
این بخش بر حفظ حوزه تأکید دارد.
روانشناسی تربیتی اجتماعی حوزه
آدم بودن مهم است، مثلکم یوحی الیه. عادی باش، مردم‌وار. اعوجاج نداشته باش. آدم بودن از پیغمبری مهم‌تر است.
| آدم بودن پایه همه کمالات است. |
تربیت اجتماعی
آدم بودن همچون ریشه درختی است که شاخه‌ها از آن می‌رویند.
جمع‌بندی بخش
این بخش بر عادی بودن تأکید دارد.
نتیجه‌گیری
این نوشتار، با کاوش در ابعاد روانشناسی دینی و تحول حوزه‌ها، بر ضرورت استخراج معارف، تعادل ریاضت، علوم انسانی، موفقیت، بیان، اقتصاد، نوآوری، فرهنگ، قناعت، تحقیق، حفظ حوزه و آدم بودن تأکید ورزید. این اصول، همچون ستون‌هایی استوار، حوزه‌ها را به سوی تعالی هدایت می‌کنند.
| با نظارت صادق خادمی |