متن درس
روانشناسی منطقی: کاوشی در رفتار اجتماعی از منظر معارف عرفانی
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه 93)
دیباچه
روانشناسی اجتماعی، به‌مثابه علمی که رفتار انسان را در بستر تعاملات جمعی می‌کاود، هنگامی که با معارف عرفانی درمی‌آمیزد، افق‌هایی نوین و ژرف پیش روی پژوهشگران می‌گشاید. این کتاب، با تکیه بر درس‌گفتارهای عالمان دینی، به‌ویژه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، تلاش دارد تا با نگاهی عرفانی به روانشناسی اجتماعی، لایه‌های پنهان رفتار انسانی را در جامعه واکاوی کند. مفاهیمی چون حس ششم، حیاء، نجابت، ایمان، فرهنگ، فقر، جهل، خباثت، حسادت، عرفان، حب الهی، خودبرتربینی و مصلحت، همچون نخ‌هایی در تار و پود رفتار اجتماعی، در این اثر بررسی شده‌اند. این نوشتار، همچون رودی زلال از سرچشمه معرفت عرفانی، خواننده را به سوی درکی عمیق‌تر از تعاملات انسانی رهنمون می‌سازد. هر بخش از این کتاب، با بهره‌گیری از تمثیلات ادبی و تحلیل‌های علمی، به تبیین جنبه‌های گوناگون رفتار اجتماعی می‌پردازد و با آیات قرآن کریم، [مطلب حذف شد] نخست: شهود اجتماعی و حس ششم
مفهوم حس ششم در روانشناسی اجتماعی
حس ششم یا شهود اجتماعی، به توانایی درک نشانه‌های غیرکلامی در تعاملات انسانی اشاره دارد که در روانشناسی اجتماعی به‌عنوان مهارتی شناختی برای فهم احساسات و نیت‌های دیگران شناخته می‌شود. این توانایی، همچون چراغی در تاریکی روابط اجتماعی، امکان می‌دهد تا انسان‌ها محبت، صفا و نیت‌های نهان را در دیگران تشخیص دهند. در یکی از درس‌گفتارهای عالمان دینی، نمونه‌ای از این شهود اجتماعی در مشاهده زوجی جوان در محیطی عمومی روایت شده است. راوی، با نگاهی عمیق به رفتار زوج، صفای باطنی و محبت میان آن‌ها را احساس می‌کند و این مشاهدات را با دیگران به اشتراک می‌گذارد. این تجربه، نشان‌دهنده آن است که شهود اجتماعی، فراتر از کلمات، به انسان اجازه می‌دهد تا لایه‌های عمیق‌تر روابط را درک کند.
نمونه‌ای از شهود اجتماعی در زندگی روزمره
در روایتی از درس‌گفتارها، عالمی دینی به توصیف زوجی جوان می‌پردازد که با صفا و محبت در کنار یکدیگر در محیطی عمومی حضور دارند. این مشاهده، نه تنها محبت میان آن‌ها را برجسته می‌سازد، بلکه نشان‌دهنده تأثیر شهود اجتماعی در درک رفتارهای انسانی است. راوی، با اشاره به نگاه‌های محبت‌آمیز و رفتارهای صمیمی زوج، به این نکته اشاره می‌کند که محبت، همچون جریانی زلال، در تعاملات اجتماعی جاری است و می‌تواند توسط ناظری با شهود قوی درک شود. این تجربه، نشان می‌دهد که حس ششم، توانایی انسان را برای پیوند با دیگران تقویت می‌کند و به‌عنوان پلی میان دل‌ها عمل می‌کند.
پیوند شهود اجتماعی با معارف عرفانی
در معارف عرفانی، شهود اجتماعی به‌عنوان جلوه‌ای از معرفت باطنی شناخته می‌شود که انسان را به درک حقیقت روابط رهنمون می‌سازد. آیات قرآن کریم، این حقیقت را تأیید می‌کنند: وَمِنْ ءَايَٰتِهِ أَنْ خَلَقَ لَكُم مِّنْ أَنفُسِكُمْ أَزْوَٰجًا لِّتَسْكُنُوا إِلَيْهَا (و از نشانههاى او این است که از [نوع] خودتان همسرانى برایتان آفرید تا بدان‌ها آرام گیرید). این آیه، محبت و آرامش را به‌عنوان بنیان روابط انسانی معرفی می‌کند که از طریق شهود اجتماعی درک می‌شود.
| درنگ: حس ششم، همچون نوری در تاریکی تعاملات اجتماعی، محبت و صفا را آشکار می‌سازد و پیوندهای انسانی را استوار می‌کند. |
جمع‌بندی بخش نخست
حس ششم، به‌مثابه کلیدی برای گشودن درهای روابط اجتماعی، نقش مهمی در درک عمیق رفتارهای انسانی ایفا می‌کند. این توانایی، که ریشه در معرفت باطنی دارد، انسان را قادر می‌سازد تا فراتر از ظواهر، به نیت‌ها و احساسات دیگران پی ببرد. در روانشناسی اجتماعی، این مهارت به‌عنوان عاملی برای تقویت پیوندهای انسانی شناخته می‌شود، و در معارف عرفانی، جلوه‌ای از محبت الهی است که دل‌ها را به هم نزدیک می‌کند.
بخش دوم: حیاء و نجابت در رفتار اجتماعی
تمایز حیاء و نجابت
حیاء و نجابت، دو مفهوم بنیادین در رفتار اجتماعی، از منظر عرفانی و روان‌شناختی دارای تمایزات ظریفی هستند. حیاء، به‌مثابه سپری برای حفظ هنجارهای اجتماعی، از معرفت و آگاهی سرچشمه می‌گیرد، در حالی که نجابت، به‌عنوان حالتی از متانت و وقار، می‌تواند حتی در افرادی که فاقد ایمان دینی‌اند، مشاهده شود. در درس‌گفتارهای عالمان دینی، تأکید شده است که ایمان به‌تنهایی حیاء نمی‌آورد، بلکه معرفت و فرهنگ است که این صفت را در انسان پرورش می‌دهد. این دیدگاه، نشان‌دهنده پیوند عمیق میان آگاهی و رفتارهای متین در جامعه است.
نقش فرهنگ و آگاهی در پرورش حیاء
در بررسی‌های روان‌شناختی، حیاء به‌عنوان مکانیزمی خودتنظیمی برای حفظ هنجارهای اجتماعی شناخته می‌شود. درس‌گفتارها با اشاره به جوامعی که در آن‌ها فرهنگ و آگاهی غالب است، نشان می‌دهند که افراد در چنین محیط‌هایی متین‌تر و باادب‌ترند. در مقابل، در جوامعی که فقر و جهل حاکم است، بی‌حیایی و رفتارهای ناپسند رواج بیشتری دارد. برای مثال، در توصیف مناطقی محروم، مشاهده شده که شرایط سخت زندگی، افراد را از رعایت هنجارهای حیاء بازمی‌دارد. این امر، نشان‌دهنده تأثیر عمیق عوامل محیطی و فرهنگی بر رفتارهای اجتماعی است.
تأثیر فقر و جهل بر حیاء
فقر و جهل، همچون سایه‌هایی تاریک، حیاء و نجابت را در جامعه کمرنگ می‌کنند. در درس‌گفتارها، به نمونه‌هایی از مناطق محروم اشاره شده که در آن‌ها، به دلیل فقر مادی و نادانی، رفتارهای اجتماعی از متانت فاصله گرفته‌اند. این وضعیت، ضرورت توجه به رفع فقر و ارتقای آگاهی را برجسته می‌سازد. قرآن کریم نیز این حقیقت را تأیید می‌کند: إِنَّمَا يَخْشَى ٱللَّهَ مِنْ عِبَادِهِ ٱلْعُلَمَاءُ (از میان بندگانش تنها عالمان از خدا میترسند). این آیه، معرفت را به‌عنوان پایه‌ای برای تقوا و حیاء معرفی می‌کند.
| درنگ: حیاء و نجابت، همچون دو بال پرواز روح، از معرفت و فرهنگ سرچشمه می‌گیرند و فقر و جهل، سد راه شکوفایی آن‌ها هستند. |
جمع‌بندی بخش دوم
حیاء و نجابت، به‌مثابه دو گوهر گران‌بها در رفتار اجتماعی، از آگاهی و فرهنگ تغذیه می‌کنند. ایمان به‌تنهایی نمی‌تواند این صفات را در انسان پرورش دهد، بلکه معرفت و آگاهی است که حیاء را به‌عنوان سپری برای حفظ هنجارهای اجتماعی استوار می‌سازد. رفع فقر و جهل، به‌عنوان موانع اصلی این صفات، ضرورتی غیرقابل‌انکار برای ساختن جامعه‌ای متین و باوقار است.
بخش سوم: ایمان و فرهنگ در شکل‌گیری رفتار اجتماعی
نقد تمرکز صرف بر ایمان
ایمان، اگرچه بنیانی ارزشمند در زندگی انسان است، اما بدون پشتوانه فرهنگ و آگاهی، نمی‌تواند رفتارهای اجتماعی متین و شایسته را تضمین کند. در درس‌گفتارها، تأکید شده که تمرکز بیش از حد بر ایمان، بدون توجه به فرهنگ و خرد، جامعه را از دستیابی به متانت و ادب محروم می‌کند. برای مثال، در برخی جوامع که ایمان دینی قوی است، اما فقدان فرهنگ و آگاهی وجود دارد، رفتارهای ناپسند مانند تجسس و بی‌ادبی رواج می‌یابد. این امر، نشان‌دهنده ضرورت تعادل میان ایمان و فرهنگ است.
تأثیر فرهنگ بر رفتار اجتماعی
فرهنگ، به‌مثابه خاک حاصلخیزی که رفتارهای اجتماعی در آن ریشه می‌دواند، نقش کلیدی در پرورش متانت و ادب ایفا می‌کند. در درس‌گفتارها، با مقایسه مناطق فرهنگی و غیرفرهنگی، نشان داده شده که در محیط‌های فرهنگی، افراد با ادب و متانت بیشتری رفتار می‌کنند، در حالی که در مناطق محروم از فرهنگ، رفتارهای ناپسند شایع‌تر است. این تفاوت، ریشه در تأثیر آگاهی و معرفت بر رفتارهای اجتماعی دارد.
پیوند ایمان و فرهنگ در قرآن کریم
قرآن کریم، ایمان را به‌عنوان عاملی برای هدایت قلب معرفی می‌کند: وَمَن يُؤْمِن بِٱللَّهِ يَهْدِ قَلْبَهُ (و هر که به خدا ایمان آورد، خدا قلبش را هدایت می‌کند). این هدایت، زمانی کامل می‌شود که با فرهنگ و آگاهی همراه باشد. درس‌گفتارها تأکید دارند که ایمان بدون فرهنگ، همچون درختی بی‌ریشه است که ثمری نمی‌دهد.
| درنگ: ایمان بدون فرهنگ، همچون شمعی بدون فتیله، نوری نمی‌پراکند و جامعه را به متانت رهنمون نمی‌سازد. |
جمع‌بندی بخش سوم
ایمان و فرهنگ، به‌مثابه دو بال برای پرواز جامعه به سوی تعالی، مکمل یکدیگرند. تمرکز صرف بر ایمان، بدون توجه به فرهنگ و آگاهی، نمی‌تواند رفتارهای اجتماعی شایسته را پرورش دهد. برای ساختن جامعه‌ای متین و باوقار، لازم است که ایمان با فرهنگ و معرفت درآمیزد.
بخش چهارم: فقر و جهل به‌عنوان موانع رشد اجتماعی
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۴)
تأثیر فقر و جهل بر رفتار اجتماعی
فقر و جهل، همچون زنجیرهایی بر پای جامعه، رشد و شکوفایی رفتارهای متین را محدود می‌کنند. در درس‌گفتارها، به نمونه‌هایی از مناطق محروم اشاره شده که در آن‌ها، به دلیل فقر مادی و نادانی، رفتارهای ناپسند مانند بی‌حیایی و تجسس رواج دارد. این شرایط، نشان‌دهنده تأثیر عمیق عوامل مادی و معنوی بر رفتارهای اجتماعی است. رفع این موانع، ضرورتی برای پرورش جامعه‌ای سالم و متین است.
نقد خباثت در رفتار اجتماعی
خباثت، به‌عنوان صفتی که از فقدان معرفت و آگاهی ناشی می‌شود، در درس‌گفتارها مورد نقد قرار گرفته است. عالمان دینی تأکید دارند که خباثت، نه به معنای ذاتی بودن شر در انسان، بلکه نتیجه شرایط محیطی مانند فقر و جهل است. این دیدگاه، با اشاره به رفتارهایی مانند عدم تحمل دیگران و بی‌ملاحظگی، نشان می‌دهد که خباثت، مانعی برای صفای باطنی و روابط سالم اجتماعی است.
نقش معرفت در رفع خباثت
معرفت و آگاهی، به‌مثابه نوری که تاریکی جهل را می‌زداید، می‌تواند خباثت را از رفتار اجتماعی حذف کند. قرآن کریم این حقیقت را تأیید می‌کند: وَسَخَّرَ لَكُم مَّا فِي ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَمَا فِي ٱلْأَرْضِ جَمِيعًا (و آنچه در آسمان‌ها و آنچه در زمین است، همه را به سود شما رام کرد). این آیه، بر اهمیت بهره‌مندی از امکانات مادی و معنوی برای رفع موانع رشد تأکید دارد.
| درنگ: فقر و جهل، همچون زنجیرهایی بر پای جامعه، رشد و نجابت را محدود می‌کنند، و معرفت، کلید رهایی از این موانع است. |
جمع‌بندی بخش چهارم
فقر و جهل، به‌عنوان موانع اصلی رشد اجتماعی، رفتارهای ناپسند را در جامعه تقویت می‌کنند. رفع این موانع، از طریق ارتقای آگاهی و بهبود شرایط مادی، می‌تواند جامعه‌ای متین و باوقار را پرورش دهد. معرفت، به‌مثابه کلیدی برای گشودن قفل‌های جهل، راه را برای رشد اجتماعی هموار می‌سازد.
بخش پنجم: خباثت و صفای باطنی
ماهیت خباثت در رفتار انسانی
خباثت، به‌مثابه زهری که صفای باطنی را آلوده می‌کند، در درس‌گفتارها به‌عنوان نتیجه فقدان معرفت و آگاهی معرفی شده است. عالمان دینی تأکید دارند که خباثت، نه صفتی ذاتی، بلکه نتیجه شرایط محیطی و روانی است که انسان را از متانت و ادب دور می‌کند. برای مثال، رفتارهای بی‌ملاحظه و عدم تحمل دیگران، نشانه‌هایی از خباثت هستند که در روانشناسی بالینی به‌عنوان فقدان همدلی شناخته می‌شوند.
صفای باطنی به‌مثابه پادزهر خباثت
صفای باطنی، به‌مثابه نوری که تاریکی خباثت را می‌زداید، از معرفت و محبت سرچشمه می‌گیرد. در درس‌گفتارها، با اشاره به رفتارهای متین و محبت‌آمیز، تأکید شده که صفای باطنی می‌تواند انسان را از خباثت دور کند. قرآن کریم این حقیقت را تأیید می‌کند: إِنَّ ٱلَّذِينَ ءَامَنُوا وَعَمِلُوا ٱلصَّٰلِحَٰتِ سَيَجْعَلُ لَهُمُ ٱلرَّحْمَٰنُ وُدًّا (کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته کردهاند، [خدای] رحمان برایشان محبتی [در دل‌ها] قرار خواهد داد).
| درنگ: خباثت، همچون ابر سیاهی بر آسمان دل، صداقت و محبت را پنهان می‌کند، و صفای باطنی، کلید رهایی از آن است. |
جمع‌بندی بخش پنجم
خباثت، به‌عنوان مانعی برای روابط سالم اجتماعی، از فقدان معرفت و محبت ناشی می‌شود. صفای باطنی، که از ایمان و عمل صالح سرچشمه می‌گیرد، می‌تواند این مانع را برطرف کند و انسان را به سوی رفتارهای متین و محبت‌آمیز هدایت نماید.
بخش ششم: حسادت و موانع رشد روانی
ماهیت حسادت در رفتار اجتماعی
حسادت، به‌مثابه نیشی که نه تنها دیگران، بلکه خود حسود را نیز نابود می‌کند، در روانشناسی اجتماعی به‌عنوان عاملی مخرب در روابط شناخته می‌شود. در درس‌گفتارها، با تمثیلی از رفتار زنبور عسل، حسادت به‌عنوان صفتی معرفی شده که به دلیل خودخواهی و بخل، روابط اجتماعی را تخریب می‌کند. این صفت، انسان را از متانت و محبت دور می‌سازد و به انزوای اجتماعی منجر می‌شود.
پیامدهای حسادت در جامعه
حسادت، همچون آتشی که روابط اجتماعی را به خاکستر تبدیل می‌کند، مانعی بزرگ برای رشد روانی و اجتماعی است. درس‌گفتارها با اشاره به رفتارهای حسودانه، نشان می‌دهند که این صفت، نه تنها به دیگران آسیب می‌رساند، بلکه خود فرد را نیز از تعالی بازمی‌دارد. قرآن کریم این حقیقت را تأیید می‌کند: أَمْ يَحْسُدُونَ ٱلنَّاسَ عَلَىٰ مَآ ءَاتَىٰهُمُ ٱللَّهُ مِن فَضْلِهِ (بلکه به مردم برای آنچه خدا از فضل خویش به آنان عطا کرده، رشک میورزند).
| درنگ: حسادت، همچون آتشی سوزان، روابط اجتماعی را به خاکستر تبدیل می‌کند و مانعی برای رشد روانی است. |
جمع‌بندی بخش ششم
حسادت، به‌عنوان یکی از موانع اصلی رشد روانی و اجتماعی، روابط انسانی را تخریب می‌کند. برای رفع این صفت، لازم است که انسان به سوی محبت و صفای باطنی حرکت کند تا از این آتش سوزان در امان بماند.
بخش هفتم: عرفان و نقش اولیای الهی
عرفان حقیقی و الگوهای آن
عرفان، به‌مثابه راهی به سوی تعالی روحی، نیازمند رفع موانع مادی و معنوی است. در درس‌گفتارها، اولیای الهی به‌عنوان الگوهای عرفان حقیقی معرفی شده‌اند که با صفا، صمیمیت و صداقت زندگی می‌کردند. این الگوها، نشان‌دهنده آن‌اند که عرفان، تنها در گرو رفع کاستی‌های مادی و معنوی ممکن است.
نقد عرفان‌های کاذب
در درس‌گفتارها، عرفان‌های کاذب که با ظاهری فریبنده اما فاقد اصالت‌اند، مورد نقد قرار گرفته‌اند. این نوع عرفان‌ها، که گاه با تحریف سخنان اولیای الهی همراه‌اند، نمی‌توانند انسان را به تعالی رهنمون سازند. قرآن کریم این حقیقت را تأیید می‌کند: وَٱلَّذِينَ جَٰهَدُوا فِينَا لَنَهْدِيَنَّهُمْ سُبُلَنَا (و کسانی که در [راه] ما کوشیدهاند، قطعاً آنان را به راههای خود راهنمایی خواهیم کرد).
| درنگ: عرفان حقیقی، همچون نگینی درخشان، از صفای باطن و رفع کاستی‌ها سرچشمه می‌گیرد. |
جمع‌بندی بخش هفتم
عرفان حقیقی، به‌مثابه راهی برای تعالی روحی، تنها در سایه صفای باطنی و رفع موانع مادی و معنوی ممکن است. اولیای الهی، به‌عنوان الگوهای این مسیر، انسان را به سوی حقیقت عرفان هدایت می‌کنند.
بخش هشتم: حب الهی و جذب اجتماعی
نقش حب الهی در روابط اجتماعی
حب الهی، به‌مثابه مغناطیسی که دل‌ها را به سوی خدا می‌کشاند، در روانشناسی اجتماعی به‌عنوان عاملی برای تقویت پیوندهای انسانی شناخته می‌شود. در درس‌گفتارها، تأکید شده که محبت به خدا، برخلاف خوف از جهنم یا اشتیاق به بهشت، انسان را به سوی رفتارهای متین و محبت‌آمیز هدایت می‌کند. این محبت، همچون کلیدی بر دل‌ها، جذب اجتماعی را تقویت می‌کند.
تفاوت حب الهی و خوف از خدا
در درس‌گفتارها، تمایز میان حب الهی و خوف از خدا مورد توجه قرار گرفته است. خوف از خدا، به معنای ترس از دست دادن اوست، نه ترس از جهنم یا اشتیاق به بهشت. این دیدگاه، با تأکید بر محبت به‌عنوان محور روابط اجتماعی، نشان می‌دهد که حب الهی، انسان را به سوی صفا و صمیمیت هدایت می‌کند. قرآن کریم این حقیقت را تأیید می‌کند: ٱلَّذِينَ ءَامَنُوا أَشَدُّ حُبًّا لِّلَّهِ (کسانی که ایمان آوردهاند، به خدا محبت بیشتری دارند).
| درنگ: حب الهی، همچون کلیدی بر دل‌ها، جذب و محبت را در جامعه می‌پروراند و پیوندهای انسانی را استوار می‌کند. |
جمع‌بندی بخش هشتم
حب الهی، به‌عنوان عاملی برای تقویت روابط اجتماعی، انسان را از خوف به سوی محبت هدایت می‌کند. این محبت، نه تنها پیوندهای انسانی را استوار می‌سازد، بلکه جامعه را به سوی صفا و صمیمیت رهنمون می‌کند.
بخش نهم: خودبرتربینی و تواضع
خودبرتربینی به‌عنوان مانع روابط اجتماعی
خودبرتربینی، به‌مثابه دیواری بلند که ارتباط با دیگران را قطع می‌کند، در روانشناسی اجتماعی به‌عنوان مانعی برای روابط سالم شناخته می‌شود. در درس‌گفتارها، تأکید شده که اولیای الهی، با تواضع و فروتنی، از این صفت دور بودند و این ویژگی، آن‌ها را به الگویی برای روابط صمیمی تبدیل کرده است.
نقش تواضع در روابط انسانی
تواضع، به‌مثابه گوهری که دل‌ها را به هم نزدیک می‌کند، در درس‌گفتارها به‌عنوان پایه روابط صمیمی معرفی شده است. قرآن کریم این حقیقت را تأیید می‌کند: وَلَا تَمْشِ فِي ٱلْأَرْضِ مَرَحًا (و در زمین به نخوت گام برمدار).
| درنگ: خودبرتربینی، همچون سمی در روابط، تواضع را زایل می‌کند، و تواضع، پایه روابط صمیمی است. |
جمع‌بندی بخش نهم
خودبرتربینی، مانعی بزرگ برای روابط صمیمی است، در حالی که تواضع، به‌مثابه پلی برای پیوند دل‌ها، انسان را به سوی رفتارهای متین و محبت‌آمیز هدایت می‌کند.
بخش دهم: مصلحت در هدایت عرفانی
مفهوم مصلحت در عرفان
مصلحت، به‌مثابه راهنمایی دقیق که ظرفیت‌های انسانی را شکوفا می‌کند، در درس‌گفتارها به‌عنوان عاملی برای هدایت عرفانی معرفی شده است. انتخاب شاگردان با استعداد و توجه به ظرفیت‌های آن‌ها، از مصادیق مصلحت در مسیر عرفان است.
نقش مصلحت در روانشناسی تربیتی
در روانشناسی تربیتی، توجه به استعداد و ظرفیت افراد، امری کلیدی در آموزش است. درس‌گفتارها این دیدگاه را تأیید می‌کنند و مصلحت را به‌عنوان ابزاری برای هدایت مؤثر معرفی می‌کنند. قرآن کریم نیز این حقیقت را تأیید می‌کند: وَٱللَّهُ يَعْلَمُ وَأَنتُمْ لَا تَعْلَمُونَ (و خدا میداند و شما نمیدانید).
| درنگ: مصلحت، همچون نوری هدایت‌گر، مسیر عرفان را روشن می‌سازد و ظرفیت‌ها را شکوفا می‌کند. |
جمع‌بندی بخش دهم
مصلحت، به‌مثابه ابزاری برای هدایت عرفانی، انسان را به سوی شکوفایی ظرفیت‌هایش رهنمون می‌سازد. این مفهوم، در روانشناسی تربیتی نیز تأیید شده و نشان‌دهنده اهمیت توجه به استعدادهای فردی در مسیر تعالی است.
نتیجه‌گیری کلی
روانشناسی منطقی، با درهم‌آمیختن معارف عرفانی و روانشناسی اجتماعی، رویکردی جامع برای تبیین رفتارهای انسانی ارائه می‌دهد. حس ششم، حیاء، ایمان، فرهنگ، فقر، جهل، خباثت، حسادت، عرفان، حب الهی، خودبرتربینی و مصلحت، هر یک به‌مثابه قطعه‌ای از پازل رفتار اجتماعی، در این کتاب بررسی شده‌اند. این اثر، با تأکید بر تعادل میان ایمان، فرهنگ و معرفت، نشان می‌دهد که جامعه‌ای سالم و متین، تنها در سایه این تعادل ممکن است. آیات قرآن کریم، به‌عنوان نوری هدایت‌گر، این مفاهیم را تأیید و تقویت می‌کنند.
| با نظارت صادق خادمی |