متن درس
روانشناسی راستین حوزه‌های علمیه با رویکردی علمی و قرآنی
برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه، آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه 156)
مقدمه
روانشناسی راستین، به‌عنوان شاخه‌ای از علوم اسلامی، با تکیه بر معارف قرآنی و روایی، به تبیین ابعاد وجودی انسان و هدایت او به سوی کمال می‌پردازد. حوزه‌های علمیه، به‌عنوان کانون‌های تولید و ترویج علم دینی، نقشی محوری در این فرآیند ایفا می‌کنند.
بخش اول: ضرورت نظام‌مندی علمی در حوزه‌های علمیه
نیاز به ترازوهای علمی و معنوی
حوزه‌های علمیه، به‌مثابه باغ‌های معرفت دینی، باید از روش‌های سنتی و غیرنظام‌مند فاصله گرفته و به سوی ایجاد نظام‌های علمی و معنوی گام بردارند. این نظام‌ها، که در اینجا به «ترازو» تشبیه شده‌اند، ابزارهایی هستند برای سنجش دقیق اعمال، رفتارها و معارف دینی. ترازو، در این معنا، نمادی از معیارهای علمی و دینی است که با بهره‌گیری از آیات قرآن کریم و روایات، ارزش و وزن حقیقی اعمال را مشخص می‌سازد.
فقدان چنین ابزارهایی در علم دینی، به ابهام در ارزش‌گذاری اعمال منجر شده است. برای نمونه، در قرآن کریم آمده است:
فَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ خَيْرًا يَرَهُ
(زلزله: ۷) (پس هر کس به وزن ذره‌ای خیر انجام دهد، آن را خواهد دید). این آیه بر اهمیت سنجش دقیق اعمال تأکید دارد. علم دینی باید با ایجاد آزمایشگاه‌های علمی و معنوی، معیارهای عینی برای ارزیابی اعمال تدوین کند تا از پراکندگی و ابهام در ارزش‌گذاری جلوگیری شود.
نقد روش‌های سنتی و غیرنظام‌مند
روش‌های سنتی و غیرنظام‌مند، که استاد فرزانه از آن‌ها به‌عنوان «سیستم‌های عرفی و قهوه‌خانه‌ای» یاد کرده‌اند، مانعی جدی در برابر تحقق روانشناسی راستین هستند. این روش‌ها، که ارزش‌گذاری اعمال دینی را به قضاوت‌های شخصی و غیرمستند واگذار کرده‌اند، نمی‌توانند نیازهای معنوی و علمی جامعه را برآورده سازند. علم دینی باید با تکیه بر نظام‌های علمی و مبتنی بر قرآن کریم و سنت، جایگزین این روش‌های ناکارآمد شود.
برای نمونه، قرآن کریم در آیه‌ای دیگر بر اهمیت سنجش حق‌مدار تأکید می‌کند:
وَالْوَزْنُ يَوْمَئِذٍ الْحَقُّ
(اعراف: ۸) (و وزن در آن روز حق است). این آیه نشان‌دهنده ضرورت ایجاد معیارهای عینی و مبتنی بر حق برای سنجش اعمال است که علم دینی باید آن را محقق سازد.
ارزش‌گذاری علمی اعمال دینی
یکی از چالش‌های کنونی علم دینی، فقدان نظام ارزش‌گذاری علمی برای اعمال دینی مانند نماز و روزه است. این فقدان، به سردرگمی در جامعه و گاه سوءاستفاده‌های مالی و معنوی منجر شده است. علم دینی باید با تدوین معیارهای دقیق، ارزش واقعی اعمال را مشخص کند تا از این رهگذر، هم به نیازهای معنوی جامعه پاسخ دهد و هم از سوءاستفاده‌ها جلوگیری کند.
در روایات آمده است: «الصَّلَاةُ مِعْرَاجُ الْمُؤْمِنِ» (نماز معراج مؤمن است). این روایت بر ارزش معنوی والای نماز تأکید دارد، اما علم دینی باید این ارزش را با معیارهای علمی و قابل سنجش تبیین کند تا از تبدیل شدن آن به امری صوری و مکانیکی جلوگیری شود.
بخش دوم: وصول به معارف غیبی و الهی
ارتباط معنوی با منابع الهی
روانشناسی راستین، فراتر از آموزش‌های ظاهری و کتاب‌محور، باید به سوی وصول به معارف غیبی و الهی حرکت کند. این وصول، از طریق ارتباط معنوی با خداوند، پیامبران، اولیاء و ملائکه امکان‌پذیر است. استاد فرزانه تأکید دارند که علم دینی باید به جای محدود شدن به کتاب و مدرسه، به دنبال دریافت هدایت‌های غیبی باشد.
قرآن کریم در این زمینه می‌فرماید:
قَالَ الَّذِي عِنْدَهُ عِلْمٌ مِنَ الْكِتَابِ أَنَا آتِيكَ بِهِ قَبْلَ أَنْ يَرْتَدَّ إِلَيْكَ طَرْفُكَ
(نمل: ۴۴) (کسی که نزد او دانشی از کتاب بود، گفت: من آن را پیش از آنکه چشم بر هم زنی برایت می‌آورم). این آیه بر امکان دریافت علوم غیبی از طریق ارتباط با منابع الهی تأکید دارد و علم دینی را به سوی این هدف والا هدایت می‌کند.
باور و رخصت در تحول علم دینی
تحول در علم دینی نیازمند تغییر در باورهای سنتی و پذیرش این اصل است که آموزش‌های صرفاً کتاب‌محور کافی نیستند. طلاب باید به امکان وصول به معارف غیبی باور داشته باشند و با صبر و تحمل، زمینه را برای این تحول فراهم کنند. استاد فرزانه بر این نکته تأکید دارند که باور به این ارتباط و صبر در مسیر آن، از اصول اساسی روانشناسی راستین است.
قرآن کریم در این باره می‌فرماید:
يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اسْتَعِينُوا بِالصَّبْرِ وَالصَّلَاةِ إِنَّ اللَّهَ مَعَ الصَّابِرِينَ
(بقره: ۱۵۳) (ای کسانی که ایمان آورده‌اید، از صبر و نماز یاری جویید که خدا با صابران است). این آیه بر نقش صبر و عبادت در مسیر وصول به معارف الهی تأکید دارد.
بخش سوم: عبادت هدفمند و خدمت به خلق
عبادت خاص و متناسب
عبادت در روانشناسی راستین باید هدفمند و متناسب با نیازهای معنوی فرد باشد. استاد فرزانه بر «ویزیت خاص» تأکید دارند، به این معنا که عبادات باید با شرایط روحی، اخلاقی و معنوی فرد هماهنگ باشد و از تکرار مکانیکی دعاها و نمازها پرهیز شود. این رویکرد نیازمند شناخت دقیق از وضعیت معنوی فرد است.
در روایات آمده است: «لَا يُقْبَلُ قَوْلٌ إِلَّا بِعَمَلٍ» (سخنی پذیرفته نمی‌شود مگر با عمل). علم دینی باید با آموزش عبادات خاص و متناسب، طلاب را به سوی کمال معنوی هدایت کند.
عبادت به‌مثابه خدمت به خلق
روانشناسی راستین، عبادت را فراتر از اعمال فردی مانند نماز و روزه تعریف می‌کند و آن را شامل خدمت به خلق، کمک به نیازمندان و تحمل دیگران می‌داند. این رویکرد، عبادت را به ابزاری برای تقویت ارتباط اجتماعی و معنوی تبدیل می‌کند، چنان‌که استاد فرزانه خدمت به خلق را عبادتی هم‌سنگ با نماز و روزه می‌دانند.
قرآن کریم در این زمینه می‌فرماید:
كُنْتُمْ خَيْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَتَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ
(آل‌عمران: ۱۱۰) (شما بهترین امتی هستید که برای مردم پدید آمده‌اید، به نیکی فرمان می‌دهید و از ناپسند بازمی‌دارید). این آیه بر نقش جامعه اسلامی در خدمت به خلق و هدایت آن‌ها تأکید دارد.
دست‌ودل‌بازی معنوی و مادی
روانشناسی راستین بر اهمیت دست‌ودل‌بازی معنوی و مادی تأکید دارد. طلاب و علما باید با ایثار و انفاق، زمینه را برای دریافت هدایت‌های الهی فراهم کنند. بخل و خودخواهی مانع از وصول به معارف غیبی است و قلب را از نور الهی محروم می‌سازد.
قرآن کریم در این باره می‌فرماید:
لَنْ تَنَالُوا الْبِرَّ حَتَّىٰ تُنْفِقُوا مِمَّا تُحِبُّونَ
(آل‌عمران: ۹۲) (هرگز به نیکی نخواهید رسید مگر اینکه از آنچه دوست دارید انفاق کنید). این آیه بر اهمیت انفاق و ایثار در مسیر کمال معنوی تأکید دارد.
ناز کشیدن بندگان خدا
ناز کشیدن، به معنای محبت، تحمل و احترام به بندگان خدا، یکی از ارکان روانشناسی راستین است. این رویکرد، که ریشه در سیره انبیاء و اولیاء دارد، به تقویت ارتباط معنوی و اجتماعی کمک می‌کند. سیره پیامبران نشان می‌دهد که آن‌ها با محبت و تحمل، حتی در برابر اذیت و آزار دیگران، به هدایت جامعه پرداخته‌اند.
قرآن کریم در این زمینه می‌فرماید:
فَبِمَا رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ
(آل‌عمران: ۱۵۹) (به سبب رحمت الهی با آن‌ها نرم‌خو شدی). این آیه بر اهمیت محبت و ناز کشیدن در هدایت تأکید دارد.
بخش چهارم: اقتدار معنوی و علمی حوزه‌های علمیه
شباهت به انبیا در محتوا و معرفت
علم دینی باید به گونه‌ای باشد که طلاب را به شباهت با انبیا در محتوا، قدرت، همت، عزت و معرفت سوق دهد. این شباهت، نه در ظاهر و لباس، بلکه در دستیابی به معارف غیبی، کشف و شهود و حرکت به سوی وحی است. استاد فرزانه تأکید دارند که علم دینی باید به جای تکیه بر ظواهر، به سوی تحقق اقتدار معنوی و علمی حرکت کند.
قرآن کریم در این باره می‌فرماید:
وَالَّذِينَ جَاهَدُوا فِينَا لَنَهْدِيَنَّهُمْ سُبُلَنَا
(عنکبوت: ۶۹) (و کسانی که در راه ما کوشیدند، به یقین آن‌ها را به راه‌های خود هدایت می‌کنیم). این آیه بر نقش جهاد علمی و معنوی در رسیدن به هدایت الهی تأکید دارد.
آزادی علمی و قدرت‌آفرینی
علم دینی باید از قید و بندهای سنتی رها شده و به سوی آزادی علمی و قدرت‌آفرینی حرکت کند. این آزادی، به معنای گشودن درهای علم به روی همه تخصص‌ها و پذیرش ایده‌های نوین برای تقویت اقتدار معنوی و علمی است. استاد فرزانه بر این باورند که علم دینی باید به جای محدود شدن به روضه‌خوانی و امور ظاهری، به تولید علوم کاربردی و اثرگذار بپردازد.
قرآن کریم در این زمینه می‌فرماید:
إِنَّ الْعِزَّةَ لِلَّهِ وَلِرَسُولِهِ وَلِلْمُؤْمِنِينَ
(منافقون: ۸) (عزت از آن خدا و رسول او و مؤمنان است). این آیه بر اقتدار معنوی مؤمنان و نقش علم دینی در تحقق این عزت تأکید دارد.
حوزه‌ها به‌عنوان دارالشفاء
حوزه‌های علمیه باید به‌عنوان مراکز درمانی و شفابخش، پذیرای همه اقشار جامعه، حتی غیرمسلمانان و بیماران، باشند. این رویکرد، که ریشه در سیره انبیاء دارد، حوزه‌ها را به مراکز هدایت و درمان معنوی تبدیل می‌کند.
قرآن کریم در این باره می‌فرماید:
وَنُنَزِّلُ مِنَ الْقُرْآنِ مَا هُوَ شِفَاءٌ وَرَحْمَةٌ لِلْمُؤْمِنِينَ
(اسراء: ۸۲) (و ما از قرآن آنچه را که شفا و رحمت برای مؤمنان است نازل می‌کنیم). این آیه بر نقش شفابخش قرآن و حوزه‌های علمیه تأکید دارد.
بازسازی علوم سنتی حوزه‌ها
علوم سنتی حوزه‌ها، مانند ادبیات و فلسفه، به دلیل عدم تطبیق با نیازهای روز و نبود تولیدات علمی کاربردی، در سطح جهانی تأثیرگذار نیستند. علم دینی باید با بازنگری در برنامه‌های آموزشی، به تولید علوم کاربردی و جهانی بپردازد. این بازسازی به معنای نفی علوم سنتی نیست، بلکه بر ضرورت کاربردی کردن آن‌ها تأکید دارد.
بخش پنجم: روانشناسی قرآنی و تشخیص حقیقت
روانشناسی فلسفی و نقش روایت و نظر
روانشناسی راستین باید با رویکرد روایت و نظر (مشاهده و تحلیل عمیق) همراه باشد. این رویکرد، که ریشه در آیات قرآنی دارد، ذهن را به سوی درک حقایق غیبی و ظاهری هدایت می‌کند. تمرین مداوم ذهن برای مشاهده و تحلیل، به تقویت توانایی‌های شناختی و معنوی منجر می‌شود.
قرآن کریم در این زمینه می‌فرماید:
فَلَوْلَا إِذَا بَلَغَتِ الْحُلْقُومَ وَأَنْتُمْ حِينَئِذٍ تَنْظُرُونَ
(واقعه: ۸۳-۸۴) (پس چرا هنگامی که جان به گلوگاه می‌رسد، شما نظاره می‌کنید؟). این آیه بر اهمیت مشاهده و نظر در لحظات حساس زندگی تأکید دارد.
تشخیص صدق و کذب
روانشناسی قرآنی بر توانایی تشخیص صدق و کذب تأکید دارد. اولیاء الهی، به دلیل قرب به خداوند، صدق را به‌سرعت درک می‌کنند، اما تشخیص کذب نیازمند تحلیل و بررسی دقیق‌تر است. این فرآیند، که در آیات قرآنی نظیر سَنَنْظُرُ أَصَدَقْتَ أَمْ كُنْتَ مِنَ الْكَاذِبِينَ منعکس شده، نشان‌دهنده پیچیدگی‌های شناختی در تشخیص حقیقت است.
قرآن کریم در این باره می‌فرماید:
سَنَنْظُرُ أَصَدَقْتَ أَمْ كُنْتَ مِنَ الْكَاذِبِينَ
(شعراء: ۱۸۶) (ما خواهیم نگریست که آیا راست گفته‌ای یا از دروغگویان بوده‌ای). این آیه بر ضرورت بررسی دقیق برای تشخیص صدق و کذب تأکید دارد.
نتیجه‌گیری
روانشناسی راستین حوزه‌های علمیه، با تکیه بر معارف قرآنی و روایی، می‌تواند به‌عنوان چراغی هدایتگر، طلاب و جامعه را به سوی کمال معنوی و علمی رهنمون سازد. این نوشتار نشان داد که علم دینی باید از روش‌های سنتی و غیرنظام‌مند فاصله گرفته و با ایجاد ترازوهای علمی و معنوی، ارزش واقعی اعمال دینی را مشخص سازد. همچنین، حرکت به سوی وصول به معارف غیبی، باور به امکان ارتباط با منابع الهی و عبادت هدفمند و خدمت به خلق، از ارکان اصلی این روانشناسی است. در نهایت، علم دینی باید با رهایی از قید و بندهای سنتی، به تولید علوم کاربردی و اقتدارآفرین بپردازد تا حوزه‌های علمیه به جایگاه واقعی خود به‌عنوان کانون‌های هدایت و قدرت معنوی دست یابند.