متن درس
html
روانشناسی راستین: تحلیلی علمی در باب انسان‌شناسی، معنویت و رفتار اجتماعی
برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه 175)
مقدمه
روانشناسی راستین، رویکردی جامع و متعالی است که رفتار انسانی را در چارچوبی هستی‌شناختی، معنوی و الهی بررسی می‌کند. این رویکرد، با تکیه بر عقل باطنی و هدایت ظاهری انبیاء، به تحلیل مراتب وجودی انسان، رابطه او با خداوند و تأثیرات محیطی و اجتماعی بر رفتار می‌پردازد. هدف این نوشتار، ارائه تحلیلی علمی و آکادمیک از مفاهیم عمیق انسان‌شناسی و روانشناسی معنوی است که با بهره‌گیری از آیات قرآن کریم و روایات، به تبیین جایگاه انسان در نظام احسن الهی می‌پردازد.
بخش نخست: قربت الهی و هماهنگی عقل و هدایت
حجت‌های الهی و مسیر قربت
استاد فرزانه قدس‌سره در تبیین جایگاه انسان در نظام هستی، به دو حجت الهی اشاره دارند: حجت باطنی، که عقل و شعور انسانی است، و حجت ظاهری، که انبیاء و رسل الهی‌اند. هماهنگی این دو حجت، انسان را به سوی قربت الهی هدایت می‌کند. قربت، به معنای نزدیکی به حقیقت ربوبیت و خودشناسی است، نه تقرب به مکان یا ماده‌ای فیزیکی. این مفهوم، مانند نوری است که از عمق وجود انسان به سوی مبدأ فیض الهی ساطع می‌شود.
درنگ: قربت الهی، نزدیکی به حقیقت وجودی انسان و ربوبیت پروردگار است که از طریق هماهنگی عقل باطنی و هدایت ظاهری انبیاء محقق می‌شود.
این مفهوم با آیه شریفه قرآن کریم هم‌خوانی دارد:
فَأَقِمْ وَجْهَكَ لِلدِّينِ حَنِيفًا (الروم: ۳۰)، که به معنای «روی خود را به سوی دین حنیف استوار دار» است. این آیه بر توجه خالص به دین و فطرت الهی تأکید دارد. از منظر روانشناسی معنوی، هماهنگی عقل و هدایت، انسان را به خودآگاهی و معرفت الهی رهنمون می‌سازد. فقدان این هماهنگی، به دلیل غفلت یا طغیان، مانع از تحقق هدایت می‌شود، چنان‌که در آیه إِنَّكَ لَا تَهْدِي مَنْ أَحْبَبْتَ وَلَٰكِنَّ اللَّهَ يَهْدِي مَنْ يَشَاءُ (القصص: ۵۶) آمده است: «تو نمی‌توانی کسی را که دوست داری هدایت کنی، بلکه خداوند هر که را بخواهد هدایت می‌کند».
نقش آمادگی باطنی در هدایت
هدایت الهی، به آمادگی باطنی انسان وابسته است. قلب آماده، مانند زمین حاصل‌خیزی است که بذر هدایت در آن جوانه می‌زند. بدون صفای باطن، حتی پیامبران نیز نمی‌توانند انسان را هدایت کنند. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که نشانه‌های محیطی، مانند نوشته‌ای بر دیوار یا تصویری در بیمارستان، می‌توانند در قلب آماده اثر بگذارند، مانند تلنگری که روح را به سوی حقیقت بیدار می‌کند.
درنگ: آمادگی باطنی، شرط لازم برای تأثیرپذیری از هدایت الهی است، مانند قلبی که با یک اشاره به سوی حقیقت حرکت می‌کند.
این مفهوم با آیه إِنَّ فِي ذَٰلِكَ لَآيَاتٍ لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ (الروم: ۲۱) هم‌خوانی دارد: «در این [آیات] برای مردمی که می‌اندیشند نشانه‌هایی است». از منظر روانشناسی شناختی، آمادگی ذهنی و عاطفی، حساسیت فرد به محرک‌های معنوی را افزایش می‌دهد، مانند فیلتری که پیام‌های هدایتی را تقویت می‌کند.
جمع‌بندی بخش نخست
این بخش، به تبیین اهمیت هماهنگی عقل باطنی و هدایت ظاهری در رسیدن به قربت الهی پرداخت. آمادگی باطنی، به‌عنوان پیش‌نیاز هدایت، نقشی محوری دارد و بدون آن، حتی حضور انبیاء نمی‌تواند انسان را به سوی حقیقت رهنمون سازد. این مفاهیم، پایه‌ای برای فهم روانشناسی راستین فراهم می‌کنند که در بخش‌های بعدی گسترش می‌یابد.
بخش دوم: روانشناسی تکاملی و انرژی انسانی
تولید و مصرف انرژی در انسان
انسان، به‌عنوان موجودی مولد و هوشمند، توانایی تولید انرژی روانی و جسمانی دارد. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که افراد موفق، انرژی را به‌صورت بهینه تولید و مصرف می‌کنند، درحالی‌که ضعف در تولید انرژی، به خستگی و ناکامی منجر می‌شود. این انرژی، فراتر از مصرف غذایی، به عوامل معنوی مانند عبادت، تفکر و ورزش وابسته است.
درنگ: انسان موفق، مانند چشمه‌ای جوشان، انرژی روانی و جسمانی را به‌گونه‌ای تولید می‌کند که هیچ‌گاه کم نمی‌آورد.
این مفهوم با آیه كُلُّ يَوْمٍ هُوَ فِي شَأْنٍ (الرحمن: ۲۹) هم‌خوانی دارد: «هر روز او در کاری است». این آیه به پویایی خلقت و ظرفیت انسان برای تولید مداوم اشاره دارد. از منظر روانشناسی تکاملی، افراد با ظرفیت بالای تولید انرژی، از محدودیت‌های جسمانی فراتر می‌روند. تمرین مداوم، مانند ورزش یا عبادت، به تعادل روانی و موفقیت منجر می‌شود.
انسان‌های استثنایی و قوت رحمانی
برخی انسان‌ها، مانند انبیاء و اولیاء، با قوت رحمانی از محدودیت‌های انرژی جسمانی آزادند. این قوت، مانند جریانی بی‌کران از مبدأ فیض الهی، انسان را به مرتبه‌ای از کمال می‌رساند که محدودیت‌های مادی، مانند خستگی یا نیاز به خواب، بر او اثر نمی‌گذارد.
درنگ: قوت رحمانی، مانند نوری الهی، انسان را از قید محدودیت‌های مادی رها می‌سازد و به تولید بی‌کران انرژی رهنمون می‌کند.
این مفهوم با آیه إِنَّ الَّذِينَ آَمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ سَيَجْعَلُ لَهُمُ الرَّحْمَٰنُ وُدًّا (مريم: ۹۶) هم‌خوانی دارد: «کسانی که ایمان آوردند و کارهای شایسته کردند، به‌زودی خداوند رحمان برایشان محبت قرار می‌دهد». از منظر روانشناسی عرفانی، قوت رحمانی، انسان را به مرتبه‌ای از کمال می‌رساند که محدودیت‌های مادی بر او اثر نمی‌گذارد.
جمع‌بندی بخش دوم
این بخش، به بررسی تولید و مصرف انرژی در روانشناسی تکاملی پرداخت. انسان‌های موفق، با تولید بهینه انرژی و بهره‌گیری از قوت رحمانی، از محدودیت‌های جسمانی فراتر می‌روند. این مفاهیم، پایه‌ای برای فهم ظرفیت‌های انسانی در روانشناسی راستین فراهم می‌کنند.
بخش سوم: اراده و تفاوت‌های فردی
اراده و عوامل شکل‌دهنده آن
اراده انسانی، تحت تأثیر تصور، تصدیق و قصد شکل می‌گیرد و به استعداد، محیط و تربیت وابسته است. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که تفاوت‌های فردی در اراده، به تفاوت در صلابت باطنی منجر می‌شود، مانند درختی که ریشه‌هایش در خاک محکم‌تر، میوه‌هایش پربارتر است.
درنگ: اراده، مانند ستونی استوار، با تصور، تصدیق و قصد شکل می‌گیرد و به صلابت باطنی انسان وابسته است.
این مفهوم با آیه أَمَّنْ يَمْشِي سَوِيًّا عَلَىٰ صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ (الملك: ۲۲) هم‌خوانی دارد: «آیا کسی که استوار بر راه راست می‌رود [بهتر است]؟». اراده قوی، نتیجه هماهنگی بین عقل باطنی و محیط است. از منظر روانشناسی فردی، اراده به‌عنوان یک سازه شناختی-عاطفی، تحت تأثیر عوامل زیستی و محیطی شکل می‌گیرد.
عقل به‌عنوان موهبت الهی
عقل، موهبتی الهی است که با تلاش و تربیت جلا می‌یابد. استاد فرزانه قدس‌سره به روایت «العقل هباء من الله والأدب كلفة» اشاره دارند که به معنای «عقل، موهبتی از جانب خداوند است و ادب، زحمتی اکتسابی» است. تفاوت‌های فردی در عقل، به تفاوت در ظرفیت‌های ذاتی و اکتسابی بستگی دارد.
درنگ: عقل، مانند گوهری الهی، با تربیت و تلاش جلا می‌یابد و افراد با عقل هباتی، به مراتب بالای معرفت می‌رسند.
این مفهوم با آیه أَفَلَا تَعْقِلُونَ (البقرة: ۴۴) هم‌خوانی دارد: «آیا تعقل نمی‌کنید؟». از منظر روانشناسی شناختی، عقل به‌عنوان یک ظرفیت ذاتی، با آموزش و تمرین تقویت می‌شود.
جمع‌بندی بخش سوم
این بخش، به بررسی اراده و عقل به‌عنوان دو عنصر کلیدی در روانشناسی فردی پرداخت. اراده، تحت تأثیر عوامل شناختی و محیطی شکل می‌گیرد، و عقل، به‌عنوان موهبتی الهی، با تربیت جلا می‌یابد. این مفاهیم، پایه‌ای برای فهم تفاوت‌های فردی در روانشناسی راستین فراهم می‌کنند.
بخش چهارم: روانشناسی اخلاقی و گرایش‌های نفس
گرایش نفس به خیر و شر
نفس انسانی، به خیر و شر گرایش دارد، اما تربیت و ایمان می‌تواند از گناه تنفر ایجاد کند. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که تفاوت‌های فردی در واکنش به گناه، به تربیت و محیط وابسته است، مانند خاکی که گاه گل می‌دهد و گاه خار.
درنگ: نفس انسانی، مانند آینه‌ای دوسویه، به خیر و شر گرایش دارد، اما ایمان و تربیت، آن را به سوی خیر هدایت می‌کند.
این مفهوم با آیه إِنَّ النَّفْسَ لَأَمَّارَةٌ بِالسُّوءِ (يوسف: ۵۳) هم‌خوانی دارد: «نفس، قطعاً به بدی فرمان می‌دهد». اما آیه إِلَّا الَّذِينَ آَمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ (العصر: ۳) نشان می‌دهد: «مگر کسانی که ایمان آوردند و کارهای شایسته کردند». از منظر روانشناسی اخلاقی، تربیت دینی، به‌عنوان یک عامل محافظتی، گرایش به گناه را کاهش می‌دهد.
دروغ و قدرت در روانشناسی اخلاقی
افراد قدرتمند، به دلیل تکیه بر قدرت خود، کمتر دروغ می‌گویند، اما در شرایط خاص، حتی معصومین از تقيه استفاده می‌کنند. استاد فرزانه قدس‌سره به روایت «التقية ديني ودين آبائي» اشاره دارند که به معنای «تقيه، دین من و دین پدرانم است» است.
درنگ: تقيه، مانند سپری در برابر ظلم، در شرایط خاص مجاز است و نشان‌دهنده حکمت الهی در رفتار اجتماعی است.
این مفهوم با آیه لَا يُحِبُّ اللَّهُ الْجَهْرَ بِالسُّوءِ مِنَ الْقَوْلِ إِلَّا مَنْ ظُلِمَ (النساء: ۱۴۸) هم‌خوانی دارد: «خداوند آشکار کردن سخن زشت را دوست ندارد، مگر برای کسی که مورد ظلم قرار گرفته است». از منظر روانشناسی اجتماعی، دروغ‌گویی در شرایط ناامنی افزایش می‌یابد، اما افراد با اعتمادبه‌نفس بالا کمتر به آن متوسل می‌شوند.
جمع‌بندی بخش چهارم
این بخش، به بررسی گرایش‌های نفس و نقش تقيه در روانشناسی اخلاقی پرداخت. نفس انسانی، به خیر و شر گرایش دارد، اما ایمان و تربیت، آن را به سوی خیر هدایت می‌کند. تقيه، به‌عنوان یک استراتژی شرعی، در شرایط خاص مجاز است و نشان‌دهنده حکمت الهی در رفتار اجتماعی است.
بخش پنجم: روانشناسی شخصیت و تحلیل اشقی‌الاشقیا
شخصیت ابن‌ملجم و اشقی‌الاشقیا
استاد فرزانه قدس‌سره به تحلیل شخصیت ابن‌ملجم پرداخته و او را به دلیل اعتقادات فاسدش، اشقی‌الاشقیا می‌دانند. ابن‌ملجم، با وجود انجام عبادات، به دلیل یأس از رحمت الهی و عدم شناخت امام علی (ع)، به مرتبه‌ای از شقاوت رسید که او را از شمر و حرمله متمایز می‌کند.
درنگ: اعتقادات فاسد، مانند سمی در روح، انسان را به شقاوت می‌کشاند، حتی اگر ظاهری عبادی داشته باشد.
این مفهوم با آیه إِذْ نَبَعَثَ أَشْقَاهَا (الشمس: ۱۲) هم‌خوانی دارد: «آنگاه که شقی‌ترین آن قوم برانگیخته شد». از منظر روانشناسی شخصیت، اعتقادات فاسد، بیش از اعمال، انسان را به انحطاط می‌کشاند.
جمع‌بندی بخش پنجم
این بخش، به تحلیل شخصیت ابن‌ملجم به‌عنوان اشقی‌الاشقیا پرداخت. اعتقادات فاسد، حتی در حضور اعمال عبادی، انسان را به شقاوت می‌کشاند. این تحلیل، اهمیت اصلاح اعتقادات را در روانشناسی راستین برجسته می‌کند.
بخش ششم: روانشناسی اجتماعی و تقابل دو جامعه
دو چهره انسانی و اجتماعی
استاد فرزانه قدس‌سره انسان‌ها و جوامع را به دو دسته تقسیم می‌کنند: جامعه مرحمتی، که به معرفت، محبت و صفا گرایش دارد، و جامعه نکبتی، که به خشونت، قدرت و لذت متمایل است. این تقابل، مانند دو سوی یک سکه، در سوره روم به تصویر کشیده شده است.
درنگ: جامعه مرحمتی، مانند باغی پربار، به معرفت و محبت متمایل است، درحالی‌که جامعه نکبتی، مانند بیابانی خشک، به خشونت و قدرت گرایش دارد.
این مفهوم با آیه فَأَقِمْ وَجْهَكَ لِلدِّينِ حَنِيفًا (الروم: ۳۰) و آیه وَلَقَدْ ضَرَبْنَا لِلنَّاسِ فِي هَٰذَا الْقُرْآَنِ مِنْ كُلِّ مَثَلٍ (الروم: ۵۸) هم‌خوانی دارد: «ما برای مردم در این قرآن از هرگونه مثلی آورده‌ایم». از منظر روانشناسی اجتماعی، جوامع مرحمتی، با تأکید بر ارزش‌های معنوی، به تعادل و پیشرفت می‌رسند.
جمع‌بندی بخش ششم
این بخش، به تقابل دو جامعه مرحمتی و نکبتی پرداخت. جامعه مرحمتی، با تکیه بر معرفت و محبت، به کمال می‌رسد، درحالی‌که جامعه نکبتی، به دلیل گرایش به خشونت و قدرت، به انحطاط می‌انجامد. این تقابل، پایه‌ای برای فهم رفتار اجتماعی در روانشناسی راستین فراهم می‌کند.
نتیجه‌گیری کلی
روانشناسی راستین، با تکیه بر مفاهیم قرآنی و روایی، به تحلیل جامع رفتار انسانی در چارچوب هستی‌شناسی و معنویت می‌پردازد. این رویکرد، با تأکید بر هماهنگی عقل باطنی و هدایت ظاهری، تولید انرژی روانی، اراده و تفاوت‌های فردی، گرایش‌های نفس و تقابل جوامع مرحمتی و نکبتی، به فهم عمیق‌تری از انسان و جایگاه او در نظام الهی کمک می‌کند. این نوشتار، با بازنویسی درس‌گفتارهای استاد فرزانه قدس‌سره، تمامی جزئیات و مفاهیم را با زبانی فاخر و علمی ارائه کرده و با بهره‌گیری از تمثیلات ادبی، به غنای محتوا افزوده است.
با نظارت صادق خادمی