متن درس
html
روانشناسی دینی: کاوشی در ابعاد معنوی و رفتاری انسان
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه 180)
مقدمه: بنیادهای روانشناسی دینی
روانشناسی دینی، به عنوان شاخه‌ای از دانش که پیوند میان روح انسانی و آموزه‌های الهی را می‌کاود، دریایی است ژرف که در آن، رفتارها و اندیشه‌های آدمی در پرتو نور وحی بررسی می‌شود. این دانش، نه تنها به فهم درونیات نفس می‌پردازد، بلکه راهی است به سوی تعالی و کمال، جایی که انسان با آزمون خویش، به مقام اطاعت و فروتنی دست می‌یابد. در این نوشتار، با تکیه بر آموزه‌های آیت الله نکونام قدس سره، به بررسی ابعاد گوناگون این حوزه می‌پردازیم، از خودآزمایی تا زیارت و انس با قرآن کریم، همه را با نگاهی علمی و دانشگاهی، پرورده و گسترش می‌دهیم..
باب اول: خودآزمایی و فروتنی در برابر موعود
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۲)
در قلمرو روانشناسی دینی، خودآزمایی به مثابه آینه‌ای است که انسان را با کاستی‌های خویش روبرو می‌سازد. آیت الله نکونام قدس سره می‌فرماید که دین موجود در کتب، گاه چنان پیچیده و غیراجرایی است که حتی اگر موعود ظهور کند، پیاده‌سازی آن دشوار می‌نماید، مگر آنکه نوآوری‌هایی از سوی خود او رخ دهد. اما ما، در غیاب او، نباید دست بر دست نهیم و منتظر بمانیم؛ بلکه باید خود ابتکار عمل را به دست گیریم و وظایف خویش را ادا کنیم. این دیدگاه، به مانند نهالی است که در خاک انتظار ریشه می‌دواند، اما میوه‌اش عمل و تلاش است. وی تأکید دارد که اگر موعود آید، باید چنان آماده باشیم که با او درگیر نشویم، همان‌سان که برخی از بزرگان گذشته با او در افتادند. مثالی از تاریخ می‌آورد که یکی از اصحاب، خود را افضل می‌دانست و بر انتخاب دیگری اعتراض کرد، تا جایی که مورد لعن قرار گرفت. این استکبار، چون خاری است در گلستان اطاعت، که انسان را از مقام نیابت دور می‌سازد.
آیت الله نکونام قدس سره، از خاطرات جوانی خویش یاد می‌کند که همیشه خود را برای پایین‌ترین وظایف آماده می‌ساخت، مانند نشستن در جایی برای آب کردن آفتابه‌ها، به مانند پیرمردی قوزدار در مدرسه فیضیه که مسئول توالت‌ها بود و به طلبه‌ها تذکر می‌داد تا آفتابه را در حوض نزنند، بلکه با کاسه آب کنند. این تصویر، چونان تمثیلی است از فروتنی، که انسان را آماده اطاعت بی‌قید و شرط می‌سازد. وی می‌گوید: اگر موعود آید و بگوید برو آنجا بنشین و آفتابه‌ها را آب کن، ما با حفظ سمت، آن را می‌پذیریم، زیرا مهم اطاعت مولاست. چه پیغمبر بخواهی یا علی، امام بخواهی یا علی، فیلسوف بخواهی یا علی، حتی اگر بالخیری بخواهی، یا علی ما هستیم. این رویکرد، چونان رودی است که از کوهستان فروتنی سرچشمه می‌گیرد و به دریای اطاعت می‌ریزد.
در ادامه، تأکید می‌شود که عمر کوتاه است و اطاعت مطلق تنها از آن خدا، پیغمبر و ائمه معصومین است. هر سخنی باید با سند باشد، و ما نباید گله‌وار به هر سخنی گوش دهیم، زیرا این امر انسان را خرف می‌سازد. این باب، با نگاهی به روانشناسی آزمایشی نفس، انسان را به تست خویش فرامی‌خواند، تا در برابر موعود، فروتن و آماده باشد.
جمع‌بندی باب اول
خودآزمایی و فروتنی، پایه‌های روانشناسی دینی‌اند که انسان را از استکبار دور می‌سازند و به اطاعت ناب می‌رسانند. این اصول، در فضای دانشگاهی، می‌توانند به عنوان ابزارهایی برای تقویت خودکنترلی و کاهش خودمحوری بررسی شوند.
| درنگ: خودآزمایی به عنوان ابزاری برای کاهش استکبار و تقویت فروتنی، در روانشناسی دینی، انسان را آماده اطاعت می‌سازد. |
باب دوم: پوشش و عفاف در روانشناسی جنسی اجتماعی
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۳)
در عرصه روانشناسی جنسی اجتماعی، پوشش چونان سپری است در برابر افراط و تفریط. آیت الله نکونام قدس سره اشاره دارد که در رسانه‌های غربی، زن نمادی از سکسیته است، جایی که عريان کامل را راه راست می‌دانند و هر پوششی را مخالف دموکراسی و انسانیت می‌شمارند. اما این راه راست، چونان خطی است که از صراط مستقیم فراتر می‌رود، زیرا صراط مستقیم وصفی عام است و در هندسه، زوایای متفاوت دارد. این جامعه، زنان را به فساد و آزار می‌کشاند، جایی که سادیسم و بیماری روانی شایع است، و افراد پول می‌دهند تا زنان را زنجیر کنند، شلاق زنند یا شمع بریزند، هرچند با موادی که آسیبی نمی‌رساند، اما ریتم سوزاندن در آنهاست.
در مقابل، برخی پوشیده‌اند به حد افراط، با پوشیه، نقاب، چادر، لحاف و پتو، که ممکن است مستهجن باشد اما بی‌آزار. این کشاکش، چونان دو سوی یک رودخانه است که هر دو افراطی‌اند. دین نه در این بسته بودن است و نه در آن گشودگی بی‌حد. در کتابی که آیت الله نکونام قدس سره بدان اشاره دارد، بیش از صد صفحه به سکسیته و پوشش پرداخته شده، از دلایل پوشش تا فرق با حیوانات، و سه نوع حجاب که هیچ ضرورتی ندارد. این بررسی، چونان کاوشی است در عمق اقیانوس دلایل، تا دنیا بفهمد که ما سخنان آنها را می‌فهمیم.
در ادامه، به روانشناسی نسوان اشاره می‌شود که اهل علم ما کمتر بدان پرداخته‌اند، و مثال‌هایی از رفتار زنان در هواپیما که لخت‌تر از غربی‌ها می‌شوند، نشان‌دهنده عقده و بیماری روانی است، چونان کسی که در تابستان عرق کرده و نیاز به دوش دارد تا سبک شود. این افراد، چون آب دستی در گودالی هستند که زود بو می‌گیرد، نه مانند آب رودخانه که آشغال‌ها را می‌برد. عفاف ذاتی است، نه عرضی که زایل شود، مانند مادری نود و پنج ساله که پوشش برایش ذاتی است و حالیش نمی‌شود چرا پوشش دارد.
با قانون و تهدید، عفاف حاصل نمی‌شود، بلکه مشتی آدم مضحک پدید می‌آید. عفاف اصل است و پوشش آلت حفظ آن، که حتی بی‌حجاب را باید عفيف کرد. هیچ کس منکر عفاف نیست، حتی در فساد، صورت را می‌پوشانند از خجالت. آیت الله نکونام قدس سره مثالی از منبری می‌آورد که زنی لخت در خیابان می‌دوید و فریاد می‌زد من عفيفم، نشان‌دهنده نیاز به ابزار برای عفاف.
این ابزار باید متنوع باشد، نه خشک و منحصر، چونان بازار تلویزیون یا طلا که تنوع انتخاب را سخت می‌کند. جامعه بدون تنوع، متهوع می‌شود، مانند خوردن چلوکباب هر روز که هوس نان و دوغ می‌آورد. اهل دنیا با تنوع موفق‌اند، اما ما نتوانستیم. پیشنهاد می‌شود یک میلیون مدل پوشش برای عفاف طراحی کنیم، برای جبهه، مهمانی، دانشگاه، مسجد، داخل و خارج، تا حتی کفار استفاده کنند. مدل‌های دنیا گاه مضحک‌اند، اما ما هنوز شروع نکرده‌ایم.
جمع‌بندی باب دوم
پوشش و عفاف، در روانشناسی جنسی اجتماعی، نیازمند تنوع و اصل عفاف است تا جامعه از افراط دور ماند و به تعادل رسد.
| درنگ: عفاف اصل است و پوشش ابزار حفظ آن، که باید متنوع و انعطاف‌پذیر باشد تا جامعه متهوع نشود. |
باب سوم: روانشناسی عاشورا و واحدهای درسی
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۴)
عاشورا، چونان اقیانوسی است پر از واحدهای درسی، از تاریخ و روانشناسی تا جامعه‌شناسی، فقه، اخلاق، ایثار و نو شدن. اما این واحدها نباید کهنه صد سال پیش باشند، بلکه باید مدرن و نوپدید، تا در مدارس و دانشگاه‌ها خریدار داشته باشند. کودک از بچگی باید عالمانه دنبال امام حسین رود، تا در مسجد ببیند آیا واحدها هست یا فقط حرف.
قیام عاشورا، علل، مشکلات، هدف و نتیجه‌اش باید واحد درسی شود، به سبک جامعه‌شناسی، روانشناسی، فلسفی، منطقی، اخلاقی، ادبی، فقهی و حقوقی. ما نتوانستیم ثابت کنیم امام حسین مظلوم است، scientifically، و برخی می‌گویند یزید دیگری بوده. گریه و شلوغی، احساساتی است، باید فرهنگی و علمی شود.
در فقه، بیش از صد اشکال به قیام امام حسین وارد است، مانند لا تلقوا بأیدیکم إلی التهلکة، نماز و برخوردش که با سیستم فقه موجود نیست. این چون حس امام حسین نداریم، فقهش را درک نمی‌کنیم. مجالس روضه تکراری و کهنه‌اند، جوان‌ها برای سینه‌زنی می‌آیند، نه حرف گوش دادن.
جمع‌بندی باب سوم
عاشورا باید به واحدهای درسی علمی تبدیل شود تا مظلومیت امام حسین فرهنگی و علمی گردد، نه فقط احساساتی.
| درنگ: قیام عاشورا، با تحلیل علمی در روانشناسی و جامعه‌شناسی، به عنوان مطالعه موردی تاریخی، پتانسیل آموزشی بالایی دارد. |
باب چهارم: روانشناسی شیعه و شاخ‌شکنی
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۵)
شیعه باید شاخ‌شکن باشد، نه مظلوم‌کش. روش ائمه این بوده، و در غیبت، ما باید چنین باشیم. اگر کسی ضعیف است، حتی اگر اذیت کرد، بگوییم تو بنده خدایی، با تو حرفی ندارم. مثالی از کسی که لباس پیغمبر دست، اما چک زد، و نوچه زیاد داشت، اما جوانمرد بودند. الان ضعیف‌کشی مد دارد.
جمع‌بندی باب چهارم
شیعه شاخ‌شکن، با تقویت صفات مثبت مانند بخشش، به انسجام اجتماعی کمک می‌کند.
| درنگ: شیعه باید شاخ‌شکن باشد، نه مظلوم‌کش، که این اصل به تقویت صبر و مهربانی در روانشناسی دینی کمک می‌کند. |
باب پنجم: روانشناسی ادعیه و روایات
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۶)
روایات و ادعیه مأثور، غرق در علوم روانشناسی و جامعه‌شناسی‌اند، اما چون ندانستیم، خاک ریختیم. اگر چند هزار روایت در این زمینه عرضه شود، اروپا را آب می‌برد. عالم بدون این دو، دانشمند نیست، فقط حافظ عربی و فارسی است.
جمع‌بندی باب پنجم
ادعیه و روایات، منابع غنی روانشناسی دینی‌اند که باید کاربردی شوند.
| درنگ: روایات و ادعیه، پر از علوم روانشناسی هستند که با عرضه کاربردی، به پیشرفت دانش کمک می‌کنند. |
باب ششم: روانشناسی زیارت و مراتب آن
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۷)
زیارت مراتب دارد، از عادی تا عارفانه بحقه. یکی با ادب وارد می‌شود، اذن دخول می‌گیرد، دیگری جفت می‌زند. زائر با غیر زائر متفاوت است، و زائر با زائر هم. زیارت امامزاده با معصوم فرق دارد، و معصوم با معصوم. برای ورود به کعبه احرام، به امام رضا غسل، به امام حسین غسل نکن. اساس زیارت معرفت است. برخی زیارت انگار در عرش خدا را زیارت کرده.
معنويت باید غالب باشد، نه دنیا. در مشهد، مظاهر دنیا مانند شانديز و طرقبه غالب است، در مکه بازار. باید برنامه‌هایی برای قرآن، احکام، معارف داشته باشیم تا زائر شارژ شود. آیت الله نکونام قدس سره از زیارت در سلول زندان یاد می‌کند، جایی که امام رضا را زیارت کرد، و کراماتی رخ داد، مانند بوسیدن توسط ساواکی و آزاد شدن.
زیارت از آن طرف قرب و بعد ندارد، در یمنی پیش منی. اما از این ور دارد. وضو، غسل، برای نزدیک کردن است. عارف دست به دیوار می‌گذارد السلام علیک یا الله. دور هم زیارت کنی اگر معرفت باشد فرقی ندارد. همه جور زائر داریم. چه بخواهی، حد ندارد، اما چیزهای ابدی بخواه مانند صفا، علم، طهارت. شك نکن، شرط نکن. پرحرفی نکن، سکوت کن با دلت زیارت کن. زيارت اکویی هم خوب است، ساکت بایست.
جمع‌بندی باب ششم
زیارت، عمل معرفتی با مراتب، به تقویت معنویت کمک می‌کند.
| درنگ: زیارت، به‌عنوان عمل معرفتی، دارای مراتب است که از منظر روانشناسی معنوی، به تقویت آگاهی کمک می‌کند. |
وَمَا أُمِرُوا إِلَّا لِيَعْبُدُوا اللَّهَ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ
و به آنها جز این فرمان داده نشده که خدا را بپرستند و دین را برای او خالص کنند. (سوره بینه، آیه ۵)
باب هفتم: روانشناسی پیامبران و اصل رحمت
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۸)
هیچ سندی نیست که پیامبر اکرم از سوی خود شمشیر کشیده یا کسی را کشته باشد. مهربانی کرد در برابر آزار، زیرا رحمة للعالمین بود. حضرت عیسی هم خشونت نداشت، موسی با بوکس زد، اما دیگران دنبال خشونت نبودند، جنگ اگر بود تحمیلی.
جمع‌بندی باب هفتم
پیامبران الگوی مهربانی و صبرند.
| درنگ: پیامبران، نمونه مهربانی، به تقویت صفات مثبت در روانشناسی کمک می‌کنند. |
وَمَا أَرْسَلْنَاكَ إِلَّا رَحْمَةً لِلْعَالَمِينَ
و ما تو را جز رحمتی برای جهانیان نفرستادیم. (سوره انبیاء، آیه ۱۰۷)
باب هشتم: فراروان‌شناسی و اسماء الهی
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۹)
استفاده فنی از اسماء و اوراد، مشکلات را حل می‌کند. اسماء متفاوت‌اند، مانند داروها. موجودات مظاهر اسماء‌اند، خودشناسی از شناخت اسماء است. غفلت در حوزه‌ها باعث می‌شود نماز بی‌حال شود، نفرت آید. علم آدم اسماء الحسنی بود.
جمع‌بندی باب هشتم
اسماء الهی ابزار فراروان‌شناختی برای خودشناسی‌اند.
| درنگ: اسماء الهی، ابزارهایی برای تقویت خودآگاهی در فراروان‌شناسی‌اند. |
وَلِلَّهِ الْأَسْمَاءُ الْحُسْنَىٰ فَادْعُوهُ بِهَا
و برای خدا نام‌های نیکوست، پس او را با آنها بخوانید. (سوره اعراف، آیه ۱۸۰)
باب نهم: روانشناسی دعا و نسبیت استجابت
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۱۰)
دعا مستجاب می‌شود اگر عوامل میلیاردها باشند، مانند کيس که صدها عامل دارد. نسبیت است، مانند راه رفتن بدون کفش یا با هواپیما. خدا مکانیک است، نه داش غلام. شفا مانند دارو، عوامل می‌خواهد. شب قدر میان‌بر است، اما با اعمال سال هماهنگ. قرآن شفا برای مومنین، خسران برای ظالمین.
جمع‌بندی باب نهم
دعا نیازمند نسبیت عوامل برای استجابت است.
| درنگ: دعا، با نسبیت عوامل، به تقویت امید در روانشناسی معنوی کمک می‌کند. |
وَإِذَا سَأَلَكَ عِبَادِي عَنِّي فَإِنِّي قَرِيبٌ ۖ أُجِيبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذَا دَعَانِ
و هنگامی که بندگانم از تو درباره من سؤال کنند، بگو من نزدیکم و دعای دعاکننده را هنگامی که مرا بخواند، اجابت می‌کنم. (سوره بقره، آیه ۱۸۶)
باب دهم: آداب زیارت و رفتار مودبانه
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۱۱)
آداب: وضو، استغفار، مودبانه بایست، نه سوار هم شو مانند لاتها. بودورکواردی، اینی که هست. سه چیز: طهارت، استغفار، ادب.
جمع‌بندی باب دهم
آداب زیارت به آماده‌سازی روانی کمک می‌کند.
| درنگ: آداب زیارت، تکنیک‌های ذهن‌آگاهی برای افزایش تمرکزند. |
وَمَا أُمِرُوا إِلَّا لِيَعْبُدُوا اللَّهَ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ
و به آنها جز این فرمان داده نشده که خدا را بپرستند و دین را برای او خالص کنند. (سوره بینه، آیه ۵)
باب یازدهم: روانشناسی قرآن کریم و انس با وحی
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۱۲)
قرآن وحی است، دریای بیکران. انس با آن، عشق می‌خواهد. ببوید، روی قلب بگذارد. قرآن ما را بپذیرد. آداب: وضو، طهارت. حرمت: چیزی رویش نگذار، حتی قرآن روی قرآن. تازه به تازه نازل می‌شود.
جمع‌بندی باب یازدهم
انس با قرآن به تحول درونی کمک می‌کند.
| درنگ: قرآن کریم، منبع وحیانی برای رشد معنوی در روانشناسی است. |
إِنَّ هَٰذَا الْقُرْآنَ يَهْدِي لِلَّتِي هِيَ أَقْوَمُ
همانا این قرآن به راهی که استوارتر است هدایت می‌کند. (سوره اسراء، آیه ۹)
باب دوازدهم: روانشناسی رفاقت و استمرار روابط
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۱۳)
رفاقت نیازمند استمرار است، کهنه‌اش خوب است. رفيق یعنی امیدبخش، هشداردهنده، بدون توقع، همراه. از کلاس اول تا حالا.
جمع‌بندی باب دوازدهم
رفاقت به انسجام اجتماعی کمک می‌کند.
| درنگ: رفاقت پایدار، به تقویت تعلق اجتماعی در روانشناسی کمک می‌کند. |
وَتَعَاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَالتَّقْوَىٰ ۖ وَلَا تَعَاوَنُوا عَلَى الْإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ
و در نیکی و تقوا با یکدیگر همکاری کنید و در گناه و تجاوز همکاری نکنید. (سوره مائده، آیه ۲)
نتیجه‌گیری کلی کتاب
روانشناسی دینی، چارچوبی جامع برای فهم رفتار در پرتو ارزش‌های معنوی ارائه می‌دهد. از خودآزمایی تا رفاقت، همه ابعاد به تعالی انسان کمک می‌کنند، و در تحقیقات میان‌رشته‌ای کاربرد دارند.
| با نظارت صادق خادمی |