متن درس

روان‌شناسی راستین با رویکرد قرآنی و روایی

برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه، آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه 249)

مقدمه

روان‌شناسی راستین با رویکرد قرآنی و روایی، چارچوبی معرفتی و علمی برای تبیین حقیقت وجود انسانی و پیوند آن با ذات بی‌کران الهی ارائه می‌دهد. این رویکرد، با تکیه بر آیات نورانی قرآن کریم و روایات معصومین علیهم‌السلام، به کاوش در مسیر تحول روان‌شناختی و معنوی انسان می‌پردازد. همانند درختی که ریشه‌هایش در خاک غیب فرو رفته و شاخسارهایش به سوی آسمان معرفت امتداد یافته، این روان‌شناسی انسان را به سوی قرب الهی هدایت می‌کند.

بخش اول: پیوند زمین و آسمان در تحول روان‌شناختی

برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه، آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه هشتم)

ضرورت توجه به عالم غیب

انسان، همانند مسافری در مسیر وجود، برای حل مسائل زمینی خویش نیازمند نگاهی به آسمان معرفت و عالم غیب است. این نگاه، پلی است میان خاک و افلاک، که انسان را به دریافت امدادهای غیبی و الهی رهنمون می‌سازد. استاد فرزانه تأکید دارند که بالائیان، یعنی موجودات آسمانی، در یاری‌رساندن به انسان نقش بسزایی دارند.

روایت رحم به زمینیان

روایت گران‌قدر «اَرْحَمْ مَنْ فِي الْأَرْضِ يَرْحَمْكَ مَنْ فِي السَّمَاءِ» (به زمینیان رحم کن تا آسمانیان به تو رحم کنند) به زیبایی این اصل را تبیین می‌کند. رحم به خلق، به‌سان بارانی است که خاک تشنه وجود را سیراب می‌کند و زمینه‌ساز دریافت الطاف الهی می‌شود. این کنش، در روان‌شناسی قرآنی، به تقویت خودآگاهی و رشد معنوی انسان می‌انجامد.

تحلیل روان‌شناختی

در چارچوب روان‌شناسی مثبت‌گرا، تعاملات محبت‌آمیز و رحم به دیگران به بهبود سلامت روان و تقویت پیوندهای عاطفی منجر می‌شود. این روایت، انسان را به کنشی معنوی دعوت می‌کند که نه‌تنها روان او را متعالی می‌سازد، بلکه او را به دریافت امدادهای غیبی متصل می‌کند.

ناامیدی از عالم غیب و انحطاط معرفتی

استاد فرزانه هشدار می‌دهند که ناامیدی از بالائیان، ملائکه و عالم غیب، به‌سان خاموشی چراغ معرفت در وجود انسان است که به انحطاط روان‌شناختی و معنوی منجر می‌شود. این ناامیدی، انسان را از امکانات وجودی و الهی محروم می‌سازد.

وَمَا أُوتِيتُمْ مِنَ الْعِلْمِ إِلَّا قَلِيلًا
«و جز اندکی از دانش به شما داده نشده است» (سوره اسراء، آیه ۸۵)

این آیه نورانی بر محدودیت علم بشری و ضرورت توجه به عالم غیب تأکید دارد. در روان‌شناسی قرآنی، این اصل به انسان می‌آموزد که برای رشد وجودی، باید از مرزهای دانش مادی فراتر رود و به سوی غیب گام بردارد.

جمع‌بندی بخش

بخش نخست، با تکیه بر آیات و روایات، بر ضرورت پیوند زمین و آسمان در تحول روان‌شناختی تأکید دارد. رحم به زمینیان و توجه به عالم غیب، به‌سان دو بال پرواز انسان به سوی معرفت الهی است. ناامیدی از این پیوند، به انحطاط وجودی منجر می‌شود، در حالی که توجه به آن، انسان را به سوی کمال رهنمون می‌سازد.

بخش دوم: ضعف معرفتی جامعه اسلامی و ضرورت احیای قدرت معنوی

برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه، آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه نهم)

نابسامانی جامعه مسلمین

استاد فرزانه، جامعه مسلمین را به خانه‌ای بزرگ تشبیه می‌کنند که با وجود دارا بودن سیم و لامپ و لوستر، از جریان برق معرفت الهی محروم است. این نابسامانی، نتیجه غفلت از قدرت معنوی و تمرکز بر ظواهر صوری است.

وَلَوْ شَاءَ اللَّهُ مَا اقْتَتَلَ الَّذِينَ مِنْ بَعْدِهِمْ مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَتْهُمُ الْبَيِّنَاتُ وَلَكِنِ اخْتَلَفُوا فَمِنْهُمْ مَنْ آمَنَ وَمِنْهُمْ مَنْ كَفَرَ
«و اگر خدا می‌خواست، کسانی که پس از آنان بودند، پس از آنکه دلایل روشن برایشان آمد، با یکدیگر نمی‌جنگیدند، ولی اختلاف کردند، پس برخی از آنان ایمان آوردند و برخی کافر شدند» (سوره بقره، آیه ۲۵۳)

این آیه، به اختلافات و غفلت از آیات الهی به‌عنوان ریشه ضعف جامعه اسلامی اشاره دارد. استاد تأکید دارند که فقدان قدرت معنوی، به خلع سلاح معرفتی مسلمین منجر شده است.

نقد علم صوری در نهادهای دینی و علمی

نهادهای دینی و علمی، مانند حوزه‌ها و دانشگاه‌ها، به دلیل تمرکز بر ظواهر صوری و فقدان اقتدار معنوی، از اثرگذاری لازم بازمانده‌اند. استاد فرزانه، این نهادها را به بناهایی تشبیه می‌کنند که با وجود شکوه ظاهری، از روح معرفت خالی‌اند.

قُلْ هَلْ يَسْتَوِي الَّذِينَ يَعْلَمُونَ وَالَّذِينَ لَا يَعْلَمُونَ
«بگو آیا کسانی که می‌دانند با کسانی که نمی‌دانند برابرند؟» (سوره زمر، آیه ۹)

این آیه، بر اهمیت علم اثرگذار و پویا تأکید دارد. در روان‌شناسی اجتماعی، نهادهای اثرگذار به تقویت هویت جمعی و رشد معنوی کمک می‌کنند، در حالی که علم صوری، به انحطاط معرفتی می‌انجامد.

نقد عناوین صوری

عناوینی چون متکلم، فقیه و مجتهد، در صورت فقدان قدرت معنوی، به‌سان پوسته‌ای توخالی‌اند که از اثرگذاری بازمی‌مانند. استاد فرزانه تأکید دارند که علم دینی باید به تحول وجودی و معرفتی منجر شود، نه آنکه در بند عناوین صوری گرفتار آید.

جمع‌بندی بخش

این بخش، با تکیه بر آیات و تحلیل‌های استاد فرزانه، ضعف معرفتی جامعه اسلامی را نتیجه غفلت از قدرت معنوی و تمرکز بر ظواهر صوری می‌داند. احیای علم اثرگذار و بازنگری در رویکرد نهادهای دینی و علمی، گامی اساسی در مسیر تحول روان‌شناختی و معنوی است.

بخش سوم: قدرت آیه‌الکرسی در تحول وجودی

برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه، آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه نهم)

نقش آیه‌الکرسی در روان‌شناسی قرآنی

آیه‌الکرسی، به‌سان نگینی درخشان در تاج قرآن کریم، با مضراب‌های معنوی خود، انسان را به سوی تحول روان‌شناختی و حفاظت معنوی هدایت می‌کند.

اللَّهُ لَا إِلَٰهَ إِلَّا هُوَ الْحَيُّ الْقَيُّومُ ۚ لَا تَأْخُذُهُ سِنَةٌ وَلَا نَوْمٌ ۚ لَهُ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الْأَرْضِ ۗ مَنْ ذَا الَّذِي يَشْفَعُ عِنْدَهُ إِلَّا بِإِذْنِهِ ۚ يَعْلَمُ مَا بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَمَا خَلْفَهُمْ ۖ وَلَا يُحِيطُونَ بِشَيْءٍ مِنْ عِلْمِهِ إِلَّا بِمَا شَاءَ ۚ وَسِعَ كُرْسِيُّهُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ ۖ وَلَا يَئُودُهُ حِفْظُهُمَا ۚ وَهُوَ الْعَلِيُّ الْعَظِيمُ
«خداوند، جز او خدایی نیست، زنده و پاینده است. نه چرت او را فرا می‌گیرد و نه خواب. آنچه در آسمان‌ها و زمین است از آن اوست. کیست که جز به اذن او در پیشگاهش شفاعت کند؟ آنچه پیش روی آنان و پشت سرشان است می‌داند، و به چیزی از علم او احاطه ندارند، مگر به آنچه او بخواهد. کرسی او آسمان‌ها و زمین را در بر گرفته، و نگهداری آنها بر او دشوار نیست، و او والا و بزرگ است» (سوره بقره، آیه ۲۵۵)

کاربرد آیه‌الکرسی در متون عرفانی

استاد فرزانه تأکید دارند که آیه‌الکرسی به دلیل تبیین صفات الهی و وحدت وجودی، در متون عرفانی و حتی جادویی مورد توجه قرار گرفته است. این آیه، به‌سان سپری معنوی، انسان را در برابر ناملایمات وجودی حفظ می‌کند.

نقد طلسمات صوری

طلسمات صوری، که فاقد محتوای معنوی‌اند، به‌سان سایه‌ای بی‌جان‌اند که از اثرگذاری بازمی‌مانند. در مقابل، آیه‌الکرسی به دلیل محتوای تربیتی و معنوی‌اش، به تحول وجودی و روان‌شناختی انسان کمک می‌کند.

جمع‌بندی بخش

آیه‌الکرسی، به‌عنوان یکی از برجسته‌ترین آیات قرآن کریم، با مضراب‌های معنوی خود، انسان را به سوی خودآگاهی، آرامش روان و قرب الهی هدایت می‌کند. این آیه، فراتر از ظواهر صوری، به تحول عمیق وجودی منجر می‌شود و نقش بی‌بدیلی در روان‌شناسی قرآنی ایفا می‌کند.

بخش چهارم: تحول وجودی و رشد عمقی در اسلام

برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه، آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه دهم)

رشد عمقی به‌جای رشد طولی و عرضی

استاد فرزانه، اسلام را به درختی تشبیه می‌کنند که پس از رشد طولی و عرضی، به مرحله رشد عمقی می‌رسد. روایت «لا نبی بعدی» (پس از من پیامبری نیست) نه به معنای توقف رشد، بلکه به نشانه آغاز رشد عمقی است.

لَا إِكْرَاهَ فِي الدِّينِ ۖ قَدْ تَبَيَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَيِّ ۚ فَمَنْ يَكْفُرْ بِالطَّاغُوتِ وَيُؤْمِنْ بِاللَّهِ فَقَدِ اسْتَمْسَكَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقَىٰ لَا انْفِصَامَ لَهَا ۗ وَاللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ
«در دین هیچ اجباری نیست، راه از بیراهه به‌وضوح آشکار شده است. پس هر کس به طاغوت کفر ورزد و به خدا ایمان آورد، به‌راستی به دستاویزی استوار چنگ زده که گسستن ندارد، و خدا شنوا و داناست» (سوره بقره، آیه ۲۵۶)

این آیه، بر ضرورت کفر به طاغوت و ایمان به خدا به‌عنوان مبنای رشد عمقی تأکید دارد. استاد فرزانه، این رشد را به تحول وجودی انسان در مسیر قرب الهی تشبیه می‌کنند.

مرگ به‌عنوان پوست‌اندازی وجودی

مرگ، در نگاه استاد فرزانه، به‌سان پوست‌اندازی مار است که انسان را از قید جسم مادی آزاد کرده و به سوی رشد عمقی در عالم برزخ هدایت می‌کند. این تحول، به انسان امکان می‌دهد تا در عالم تجرد، به کمال وجودی دست یابد.

جمع‌بندی بخش

این بخش، با تکیه بر آیات و روایات، بر تفاوت رشد عمقی اسلام با رشد طولی و عرضی ادیان پیشین تأکید دارد. مرگ، به‌عنوان گذرگاهی به سوی تحول وجودی، انسان را به سوی کمال در عالم برزخ رهنمون می‌سازد.

بخش پنجم: وحدت وجود و معرفت هستی‌شناختی

برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه، آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسات یازدهم تا سیزدهم)

نماز و سلام به هستی

استاد فرزانه، نماز را به‌سان گفت‌وگویی با تمام هستی توصیف می‌کنند. عبارات «السلام علیک ایها النبی»، «السلام علینا» و «السلام علیکم» در نماز، به معنای درود بر پیامبر، خود و تمامی هستی است.

تحلیل روان‌شناختی

در روان‌شناسی قرآنی، این کنش به تقویت حس وحدت با هستی و کاهش انزوای روانی منجر می‌شود. انسان با سلام به هستی، به‌سان ذره‌ای در اقیانوس وجود، به کل عالم پیوند می‌خورد.

وحدت وجود و رفع شبهه آکل و مأکول

استاد فرزانه، شبهه آکل و مأکول (خورنده و خورده‌شده) را با تکیه بر وحدت وجود تبیین می‌کنند. در عالم وجود، هیچ‌چیز پاک یا نجس نمی‌شود، زیرا همه‌چیز ظهوری از ذات الهی است.

كُلُّ شَيْءٍ هَالِكٌ إِلَّا وَجْهَهُ ۚ لَهُ الْحُكْمُ وَإِلَيْهِ تُرْجَعُونَ
«هر چیزی جز وجه او نابودشدنی است. فرمان از آن اوست و به سوی او بازگردانده می‌شوید» (سوره قصص، آیه ۸۸)

این آیه، بر وحدت وجود و فناپذیری ظواهر مادی تأکید دارد. استاد فرزانه، وجود را به اقیانوسی تشبیه می‌کنند که همه موجودات در آن غوطه‌ورند و هیچ‌چیز از آن جدا نمی‌شود.

نقش نسبان در معرفت الهی

استاد فرزانه، به نقل از توحید مفضل، نسبان (فراموشی) را عنایتی الهی می‌دانند که انسان را از بار غم‌های عالم رها می‌سازد. این اصل، به انسان امکان می‌دهد تا با تمرکز بر لحظه حال، به معرفت الهی دست یابد.

جمع‌بندی بخش

این بخش، با تأکید بر وحدت وجود و نقش نماز در پیوند انسان با هستی، به تبیین معرفت هستی‌شناختی می‌پردازد. نسبان، به‌عنوان عنایتی الهی، انسان را از انحطاط روانی حفظ کرده و به سوی معرفت رهنمون می‌سازد.

بخش ششم: معرفت الهی و شغل ربانی

برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه، آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه چهاردهم)

شغل ربانی و معرفت پروردگار

استاد فرزانه، معرفت پروردگار را به‌سان شغلی ربانی توصیف می‌کنند که انسان را از مشاغل مادی به سوی کمال الهی هدایت می‌کند. این شغل، وجود انسان را به سوی ساختن خدا در درون خویش سوق می‌دهد.

بقای به بقای الهی

استاد فرزانه تأکید دارند که هیچ‌چیز در عالم نابود نمی‌شود، بلکه به بقای الهی متصل است. این اصل، به انسان اطمینان می‌دهد که وجود او در مسیر تحول و ارتقا قرار دارد.

لَا يَعْذَبُ عَنْ عِلْمِهِ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ
«هیچ ذره‌ای از علم او پنهان نمی‌ماند» (سوره سبأ، آیه ۳، با اقتباس)

این آیه، بر جامعیت علم الهی و بقای ظهورات او تأکید دارد. استاد فرزانه، این بقا را به جابه‌جایی ماهرانه موجودات در عالم تشبیه می‌کنند.

جمع‌بندی بخش

این بخش، با تأکید بر معرفت پروردگار و بقای به بقای الهی، انسان را به سوی شغلی ربانی هدایت می‌کند که وجود او را به کمال متعالی می‌رساند. این معرفت، به‌سان نوری است که تاریکی‌های وجود را روشن می‌سازد.

نتیجه‌گیری کل

روان‌شناسی راستین با رویکرد قرآنی و روایی، به‌سان نقشه‌ای جامع، مسیر تحول وجودی انسان را ترسیم می‌کند. این رویکرد، با تکیه بر آیات نورانی قرآن کریم و روایات معصومین، انسان را از ظواهر صوری به سوی عمق معرفت الهی هدایت می‌کند. پیوند زمین و آسمان، احیای قدرت معنوی، نقش آیه‌الکرسی، رشد عمقی اسلام، وحدت وجود و معرفت پروردگار، همگی به‌سان قطعات پازلی‌اند که تصویر کمال انسانی را تکمیل می‌کنند. این کتاب، با حفظ تمامی جزییات درس‌گفتارهای استاد فرزانه، آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، تلاشی است برای ارائه چارچوبی علمی و معنوی که مخاطبان فرهیخته را به سوی خودآگاهی و قرب الهی رهنمون می‌سازد.