متن درس

روان‌شناسی راستین حوزه‌های علمیه

برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه، آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه 216)

مقدمه

حوزه‌های علمیه، به‌عنوان وارثان تبار انبیاء، جایگاه والایی در هدایت و تربیت جوامع اسلامی دارند. این نهادها، که می‌بایست چون مشعلی فروزان، نور معرفت و هدایت را در گستره‌ی عالم بگسترانند، نیازمند بازنگری عمیق در ساختار و نظام آموزشی خود هستند. استاد فرزانه، آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، در درس‌گفتارهای خویش، با نگاهی عمیق و نقادانه، به بررسی روان‌شناختی و معرفتی چالش‌های حوزه‌های علمیه پرداخته و راهکارهایی بدیع و اصیل برای بازگشت به جایگاه راستین این نهادها ارائه کرده‌اند.

بخش اول: استغنای از خلق و رهایی از تکدی

مفهوم تکدی و تأثیر آن بر عالمان

استاد فرزانه، آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، با استناد به آیات قرآن کریم، بر لزوم استغنای عالمان از خلق تأکید دارند. ایشان تکدی را چونان آفتی می‌دانند که عزت و اقتدار عالم را فرو می‌کاهد و او را به عمله‌ی خلق بدل می‌سازد. این وابستگی، نه‌تنها شأن عالم را تنزل می‌دهد، بلکه حوزه‌های علمیه را از جایگاه وارثان انبیاء دور می‌سازد. عالمان، به‌مثابه‌ی ستارگان هدایت، می‌بایست چون انبیاء، از هرگونه وابستگی مادی به خلق آزاد باشند تا بتوانند با اقتدار و عزت، رسالت خویش را به انجام رسانند.

قُلْ لا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْرًا إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبَىٰ
(بگو: من از شما بر این [رسالت] پاداشی جز محبت نسبت به خویشاوندان نمی‌طلبم) (سوره شوری، آیه ۲۳).

این آیه، به روشنی بر استغنای انبیاء از خلق تأکید دارد. عالم دینی، به‌عنوان وارث پیامبران، باید از هرگونه طمع به اموال و دارایی‌های مردم پرهیز کند. استاد فرزانه تأکید دارند که این وابستگی، عالم را به موجودی متملق و فرومایه بدل می‌سازد که به جای هدایت خلق، به ستایش و تملق ایشان مشغول می‌شود. این آفت، نه‌تنها شأن عالم را فرو می‌کاهد، بلکه علم او را نیز بی‌اعتبار می‌سازد.

پیامدهای تکدی در حوزه‌های علمیه

استاد فرزانه، با بیانی شیوا و نقادانه، به پیامدهای تکدی در حوزه‌های علمیه اشاره دارند. عالمانی که به تکدی روی می‌آورند، به جای آنکه چونان کوهی استوار در برابر نیازهای مادی ایستادگی کنند، به موجوداتی وابسته و ضعیف بدل می‌شوند. این وابستگی، به کاهش اقتدار حوزه‌ها منجر شده و آنها را از جایگاه هدایت‌گری به حاشیه رانده است. از منظر روان‌شناسی اجتماعی، وابستگی مادی، عزت نفس و خودباوری عالم را فرو می‌کاهد و او را در برابر خلق، کوچک و حقیر می‌سازد.

استاد فرزانه، با تمثیلی بدیع، تکدی را به نانی تشبیه می‌کنند که نه‌تنها سیر نمی‌کند، بلکه روح و روان عالم را مسموم می‌سازد. این نان، که از سر نیاز و طمع به دست می‌آید، چونان زهری است که عزت و کرامت عالم را می‌فرساید. ایشان تأکید دارند که عالمان باید چون انبیاء، با اتکا به خداوند و عرضه‌ی خویش، روزی خویش را تأمین کنند و از هرگونه وابستگی به خلق بپرهیزند.

جمع‌بندی بخش اول

استغنای از خلق، به‌مثابه‌ی کلیدی طلایی، راه را برای عزت و اقتدار عالم هموار می‌سازد. حوزه‌های علمیه، برای بازگشت به جایگاه وارثان انبیاء، باید از هرگونه وابستگی مادی به خلق رها شوند. این رهایی، نه‌تنها عزت عالمان را حفظ می‌کند، بلکه حوزه‌ها را به کانون‌هایی قدرتمند و هدایت‌گر بدل می‌سازد. آیات قرآن کریم، چونان مشعلی فروزان، راه را برای این تحول روشن می‌کنند و عالمان را به سوی استغنای کامل از خلق فرا می‌خوانند.

بخش دوم: ترک بازیگری و خودنمایی

مفهوم بازیگری در شأن عالمان

استاد فرزانه، آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، با نگاهی عمیق، بازیگری و خودنمایی را آفتی دیگر برای عالمان دینی می‌دانند. ایشان تأکید دارند که عالم، به‌عنوان وارث انبیاء، باید از هرگونه تظاهر و فیلم‌بازی پرهیز کند. انبیاء، با صداقت و اصالت، خودِ راستین خویش را به نمایش گذاشتند و هرگز به ادای دیگران درنیامدند. عالم نیز باید چونان آیینه‌ای صاف، تنها حقیقت الهی را بازتاب دهد و از خودنمایی یا تقلید دیگران بپرهیزد.

استاد فرزانه، با تمثیلی زیبا، عالم را به پرنده‌ای تشبیه می‌کنند که بال‌هایش را با صداقت و اصالت می‌گشاید. این پرنده، نه برای نمایش، بلکه برای پرواز در آسمان حقیقت بال می‌زند. عالمی که به بازیگری روی می‌آورد، چونان بازیگری است که نقش دیگران را بازی می‌کند و از حقیقت خویش دور می‌افتد. این آفت، نه‌تنها عالم را از اصالت خویش محروم می‌کند، بلکه او را به موجودی متظاهر و بی‌اعتبار بدل می‌سازد.

پیامدهای بازیگری در حوزه‌ها

بازیگری، به معنای تقلید و تظاهر، عالم را از جایگاه هدایت‌گری به حاشیه می‌راند. استاد فرزانه تأکید دارند که عالمان، به جای آنکه چونان هنرپیشه‌ای نقش دیگران را بازی کنند، باید خودِ راستین خویش باشند. این اصالت، نه‌تنها عزت عالم را حفظ می‌کند، بلکه او را به کانونی برای هدایت و ارشاد خلق بدل می‌سازد. از منظر روان‌شناسی عرفانی، بازیگری، قلب عالم را از دریافت فیض الهی محروم می‌کند و او را در دام خودنمایی گرفتار می‌سازد.

استاد فرزانه، با بیانی شیوا، بازیگری را به لباسی تشبیه می‌کنند که عالم به تن می‌کند تا دیگران را خشنود سازد. این لباس، هرچند ظاهری فریبنده دارد، اما حقیقت عالم را پنهان می‌کند و او را از مسیر راستین انبیاء دور می‌سازد. عالم باید چونان چشمه‌ای زلال، حقیقت را بی‌هیچ پرده‌ای به نمایش بگذارد و از هرگونه تظاهر بپرهیزد.

جمع‌بندی بخش دوم

ترک بازیگری و خودنمایی، به‌مثابه‌ی گامی بلند در مسیر تبار انبیاء، عالم را به سوی اصالت و حقیقت هدایت می‌کند. عالمان، به‌عنوان وارثان پیامبران، باید از هرگونه تظاهر و تقلید پرهیز کنند و تنها حقیقت الهی را بازتاب دهند. این اصالت، نه‌تنها شأن عالم را حفظ می‌کند، بلکه حوزه‌های علمیه را به کانون‌هایی برای هدایت و ارشاد خلق بدل می‌سازد.

بخش سوم: نظام گزینش و تربیت هدفمند

نقد سیستم آموزشی کنونی حوزه‌ها

استاد فرزانه، آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، نظام آموزشی کنونی حوزه‌های علمیه را به دلیل پذیرش گسترده و بدون گزینش، ناکارآمد می‌دانند. این نظام، به جای پرورش عالمانی کارآمد و چندوجهی، به تولید افرادی منجر شده که فاقد توانمندی‌های لازم برای هدایت جامعه هستند. از منظر روان‌شناسی یادگیری، سیستم‌های آموزشی بدون گزینش و تربیت هدفمند، به هدررفت منابع و کاهش بازدهی منجر می‌شوند.

استاد فرزانه، با تمثیلی بدیع، حوزه‌های کنونی را به باغی تشبیه می‌کنند که بدون گزینش بذرهای مرغوب، به پرورش گیاهانی ضعیف و ناکارآمد منجر شده است. این باغ، هرچند پر از گیاهان است، اما میوه‌ای درخور عرضه ندارد. حوزه‌ها باید با گزینش دقیق و تربیت هدفمند، عالمانی پرورش دهند که چونان درختانی تنومند، میوه‌های معرفت و هدایت به جامعه عرضه کنند.

لزوم گزینش در ساختار حوزوی و حکومتی

استاد فرزانه تأکید دارند که نظام گزینش، نه‌تنها در حوزه‌ها، بلکه در ساختار حکومتی نیز ضروری است. گزینش افراد شایسته، به جای پذیرش عمومی، به افزایش کارایی و اقتدار نظام منجر می‌شود. از منظر روان‌شناسی سازمانی، گزینش افراد با توانمندی‌های مشخص، از هرج‌ومرج یا تقلید کورکورانه جلوگیری می‌کند و نظام را به سوی پیشرفت هدایت می‌کند.

استاد فرزانه، با بیانی شیوا، گزینش را به انتخاب گوهرهای نایاب از میان سنگ‌ها تشبیه می‌کنند. حوزه‌ها و نظام حکومتی باید چونان گوهرشناسانی ماهر، افراد مستعد را شناسایی و پرورش دهند تا بتوانند رسالت خویش را به انجام رسانند.

پرورش استعدادهای متنوع

استاد فرزانه تأکید دارند که حوزه‌ها باید افراد را بر اساس استعدادهایشان در زمینه‌های مختلف (فقه، فلسفه، روان‌شناسی، جامعه‌شناسی و غیره) تربیت کنند. این تنوع، به تولید عالمانی چندوجهی و کارآمد منجر می‌شود که قادر به پاسخگویی به نیازهای جامعه هستند. از منظر روان‌شناسی استعداد، شناسایی و پرورش استعدادهای متنوع، به تولید عالمانی منجر می‌شود که چونان ستارگانی در آسمان معرفت می‌درخشند.

استاد فرزانه، با تمثیلی زیبا، حوزه‌ها را به کارگاهی تشبیه می‌کنند که در آن، هر استعداد به مثابه‌ی ماده‌ای خام، صیقل می‌یابد و به گوهری درخشان بدل می‌شود. این کارگاه، با پرورش استعدادهای متنوع، می‌تواند نیازهای گوناگون جامعه را برآورده سازد و حوزه‌ها را به کانون‌هایی برای تولید علم و معرفت بدل کند.

جمع‌بندی بخش سوم

نظام گزینش و تربیت هدفمند، به‌مثابه‌ی ستون‌هایی استوار، حوزه‌های علمیه را به سوی اقتدار و کارایی هدایت می‌کند. گزینش دقیق افراد مستعد و پرورش استعدادهای متنوع، حوزه‌ها را به کانون‌هایی برای تولید عالمانی چندوجهی و کارآمد بدل می‌سازد. این تحول، نه‌تنها برای اقتدار حوزه‌ها، بلکه برای هدایت و رهبری معنوی جامعه در برابر چالش‌های مدرن ضروری است.

بخش چهارم: اقتدار حوزه‌ها در گرو کیفیت

نقد کمیت‌گرایی در حوزه‌ها

استاد فرزانه، آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، با نگاهی نقادانه، کمیت‌گرایی در حوزه‌ها را آفتی می‌دانند که به کاهش اقتدار و کارایی منجر شده است. افزایش تعداد طلاب، بدون توجه به کیفیت، به هدررفت منابع انسانی و کاهش تأثیرگذاری حوزه‌ها انجامیده است. از منظر روان‌شناسی سازمانی، تمرکز بر کمیت به جای کیفیت، به کاهش بهره‌وری و هدررفت منابع منجر می‌شود.

استاد فرزانه، با تمثیلی بدیع، کمیت‌گرایی را به انباشت سنگ‌های بی‌ارزش تشبیه می‌کنند که هرچند فراوانند، اما هیچ گوهری در میان آنها یافت نمی‌شود. حوزه‌ها باید به جای انباشت تعداد، بر پرورش کیفیت تمرکز کنند تا بتوانند عالمانی تولید کنند که چونان گوهرهایی نایاب، در جامعه بدرخشند.

اقتدار حوزه‌ها و کیفیت عالمان

استاد فرزانه تأکید دارند که اقتدار حوزه‌ها به کیفیت عالمان و گزینش دقیق آنها وابسته است، نه به تعداد آنها. عالمانی که با دقت گزینش شده و به‌درستی تربیت یافته‌اند، قادرند چونان مشعل‌هایی فروزان، جامعه را به سوی حقیقت و هدایت رهنمون شوند. از منظر روان‌شناسی اجتماعی، اقتدار یک نهاد به کیفیت عملکرد و تأثیرگذاری آن در جامعه بستگی دارد، نه صرفاً به تعداد اعضای آن.

استاد فرزانه، با بیانی شیوا، عالم کارآمد را به چشمه‌ای زلال تشبیه می‌کنند که با جوشش خویش، دشت‌های تشنه‌ی معرفت را سیراب می‌سازد. حوزه‌ها باید با تمرکز بر کیفیت، عالمانی پرورش دهند که قادر به هدایت و ارشاد جامعه در برابر چالش‌های مدرن باشند.

جمع‌بندی بخش چهارم

اقتدار حوزه‌های علمیه، در گرو کیفیت عالمان و گزینش دقیق آنهاست. کمیت‌گرایی، به‌مثابه‌ی آفتی ویرانگر، حوزه‌ها را از جایگاه وارثان انبیاء دور ساخته است. تمرکز بر پرورش عالمانی کارآمد و چندوجهی، حوزه‌ها را به کانون‌هایی برای تولید علم و معرفت بدل می‌سازد و آنها را در مسیر هدایت و رهبری جامعه قرار می‌دهد.

بخش پنجم: شرح صدر و تأثیر آن بر هدایت

مفهوم شرح صدر در قرآن کریم

استاد فرزانه، آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، با استناد به آیات قرآن کریم، شرح صدر را کلید پذیرش حقیقت و هدایت می‌دانند. ایشان تأکید دارند که شرح صدر، به معنای گشایش قلب برای دریافت فیض الهی است که عالم را به سوی حقیقت و هدایت رهنمون می‌سازد.

فَمَنْ يُرِدِ اللَّهُ أَنْ يَهْدِيَهُ يَشْرَحْ صَدْرَهُ لِلْإِسْلَامِ
(هر که را خدا بخواهد هدایت کند، سینه‌اش را برای اسلام گشاده می‌سازد) (سوره انعام، آیه ۱۲۵).

استاد فرزانه، با تمثیلی زیبا، شرح صدر را به گشایش چتری تشبیه می‌کنند که زیر باران فیض الهی قرار می‌گیرد. این چتر، نه‌تنها خود را از باران حقیقت سیراب می‌سازد، بلکه دیگران را نیز در سایه‌ی خویش پناه می‌دهد. شرح صدر، عالم را از تنگنای خودبینی و خودنمایی رها می‌سازد و او را به سوی حقیقت و هدایت رهنمون می‌کند.

تنگ‌صدر بودن و گمراهی

استاد فرزانه، در ادامه، به آفت تنگ‌صدر بودن اشاره دارند که به گمراهی عالم منجر می‌شود. ایشان با استناد به قرآن کریم، تنگ‌صدر بودن را مانعی برای پذیرش حقیقت می‌دانند که عالم را در تنگنای خودبینی و محدودیت گرفتار می‌سازد.

وَمَنْ يُرِدْ أَنْ يُضِلَّهُ يَجْعَلْ صَدْرَهُ ضَيِّقًا حَرَجًا كَأَنَّمَا يَصَّعَّدُ فِي السَّمَاءِ
(و هر که را خدا بخواهد گمراه کند، سینه‌اش را تنگ و سخت می‌سازد، گویی در آسمان بالا می‌رود) (سوره انعام، آیه ۱۲۵).

استاد فرزانه، با تمثیلی بدیع، تنگ‌صدر بودن را به ظرفی تشبیه می‌کنند که چونان روغن داغ، در برابر حقیقت می‌جهد و ناآرام است. این ظرف، به جای پذیرش حقیقت، در تنگنای خودبینی گرفتار می‌شود و از فیض الهی محروم می‌ماند. از منظر روان‌شناسی شناختی، تنگ‌صدر بودن، به معنای محدودیت ذهنی و عاطفی، مانع از رشد معنوی و پذیرش حقیقت می‌شود.

جمع‌بندی بخش پنجم

شرح صدر، به‌مثابه‌ی کلیدی طلایی، قلب عالم را برای پذیرش حقیقت و هدایت گشوده می‌سازد. در مقابل، تنگ‌صدر بودن، عالم را در تنگنای خودبینی و گمراهی گرفتار می‌کند. عالمان، برای دستیابی به جایگاه وارثان انبیاء، باید قلب خویش را چونان چتری گشوده، زیر باران فیض الهی قرار دهند و از هرگونه تنگنای خودبینی رها شوند.

بخش ششم: لزوم تربیت از کودکی و آموزش‌های هدفمند

تربیت از کودکی برای تبار انبیاء

استاد فرزانه، آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، تأکید دارند که تربیت عالمان باید از کودکی و با تمرکز بر علوم پایه (ادبیات، اشتقاق، روان‌شناسی، جامعه‌شناسی، فلسفه) آغاز شود. این تربیت زودهنگام، به پرورش استعدادهای عمیق و پایدار منجر می‌شود. از منظر روان‌شناسی رشد، تربیت هدفمند از کودکی، استعدادهای عالم را شکوفا می‌سازد و او را به سوی جایگاه وارثان انبیاء هدایت می‌کند.

استاد فرزانه، با تمثیلی زیبا، تربیت از کودکی را به کاشت بذری تشبیه می‌کنند که در خاکی حاصلخیز ریشه می‌دواند و به درختی تنومند بدل می‌شود. این درخت، با شاخ و برگ‌های معرفت، جامعه را در سایه‌ی خویش پناه می‌دهد و میوه‌های هدایت به خلق عرضه می‌کند.

نقد آموزش‌های طولانی و غیرهدفمند

استاد فرزانه، آموزش‌های طولانی و بدون هدف مشخص در حوزه‌ها را مانعی برای کارایی و تأثیرگذاری عالمان می‌دانند. این آموزش‌ها، به جای پرورش عالمانی کارآمد، به هدررفت استعدادها و کاهش اقتدار حوزه‌ها منجر شده‌اند. از منظر روان‌شناسی تربیتی، آموزش‌های هدفمند و کوتاه‌مدت، به افزایش بهره‌وری و تأثیرگذاری عالمان منجر می‌شود.

استاد فرزانه، با بیانی شیوا، آموزش‌های غیرهدفمند را به سفری تشبیه می‌کنند که بدون مقصد و نقشه، مسافر را در بیابان سرگردانی رها می‌کند. حوزه‌ها باید با طراحی آموزش‌های هدفمند، عالمان را به سوی مقصد والای هدایت و ارشاد رهنمون سازند.

جمع‌بندی بخش ششم

تربیت از کودکی و آموزش‌های هدفمند، به‌مثابه‌ی ستون‌هایی استوار، حوزه‌های علمیه را به سوی اقتدار و کارایی هدایت می‌کنند. پرورش استعدادهای متنوع از کودکی و طراحی آموزش‌های هدفمند، عالمانی چندوجهی و کارآمد تولید می‌کند که قادر به پاسخگویی به نیازهای جامعه هستند. این تحول، حوزه‌ها را به کانون‌هایی برای تولید علم و معرفت بدل می‌سازد.

بخش هفتم: لزوم تصور به جای تصدیق در معرفت

تمرکز بر تصورات و پرهیز از تقلید

استاد فرزانه، آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، تأکید دارند که عالم باید به جای تصدیق‌های متعبدانه، بر تصورات و درک عمیق متمرکز شود تا به حقیقت دست یابد. این رویکرد، عالم را از تقلید کورکورانه رها می‌سازد و او را به سوی درک خلاقانه و عمیق حقیقت هدایت می‌کند. از منظر روان‌شناسی معرفتی، تمرکز بر تصورات، به درک عمیق‌تر و خلاقانه‌تر از حقیقت منجر می‌شود.

استاد فرزانه، با تمثیلی بدیع، تصور را به کلیدی تشبیه می‌کنند که درهای معرفت را می‌گشاید. عالمی که بر تصورات متمرکز است، چونان کاوشگری است که در معدن حقیقت، گوهرهای نایاب را استخراج می‌کند. در مقابل، تقلید کورکورانه، عالم را در تاریکی جهل و سرگردانی گرفتار می‌سازد.

نقد آموزش تقلیدی در حوزه‌ها

استاد فرزانه، آموزش تقلیدی و بدون پرسشگری را مانعی برای رشد عالم و حوزه‌ها می‌دانند. این نوع آموزش، به جای پرورش عالمانی خلاق و کارآمد، به تولید افرادی منجر می‌شود که فاقد توانمندی‌های لازم برای هدایت جامعه هستند. از منظر روان‌شناسی یادگیری، آموزش مبتنی بر پرسشگری و تفکر انتقادی، به پرورش عالمانی خلاق و کارآمد منجر می‌شود.

استاد فرزانه، با بیانی شیوا، آموزش تقلیدی را به راهی تشبیه می‌کنند که در آن، مسافر بدون پرسش از مقصد، در مسیر دیگران گام برمی‌دارد. این راه، هرچند ظاهری آشنا دارد، اما عالم را از مقصد حقیقت دور می‌سازد. حوزه‌ها باید با پرورش روحیه‌ی پرسشگری، عالمانی تربیت کنند که چونان کاوشگران حقیقت، به سوی معرفت گام بردارند.

جمع‌بندی بخش هفتم

تمرکز بر تصورات و پرهیز از تقلید، به‌مثابه‌ی گامی بلند در مسیر معرفت، عالم را به سوی حقیقت و هدایت رهنمون می‌سازد. حوزه‌های علمیه باید با پرورش روحیه‌ی پرسشگری و تفکر انتقادی، عالمانی خلاق و کارآمد تربیت کنند که قادر به پاسخگویی به نیازهای جامعه هستند. این تحول، حوزه‌ها را به کانون‌هایی برای تولید علم و معرفت بدل می‌سازد.

نتیجه‌گیری و جمع‌بندی کل

روان‌شناسی راستین حوزه‌های علمیه، بر ضرورت بازگشت به تبار انبیاء و اصلاح نظام آموزشی و تربیتی حوزه‌ها تأکید دارد. ترک تکدی و بازیگری، گزینش دقیق افراد مستعد، و تمرکز بر کیفیت به جای کمیت، از جمله الزامات این بازگشت است. حوزه‌ها باید با پرورش عالمانی چندوجهی، خودکفا و متصل به عوالم غیبی، به جایگاه واقعی خود به‌عنوان وارثان انبیاء دست یابند. آیات قرآن کریم، به‌ویژه تأکید بر شرح صدر و استغنای از خلق، راهنمای این تحول هستند. این تغییرات، نه‌تنها برای اقتدار حوزه‌ها، بلکه برای هدایت و رهبری معنوی جهان در برابر چالش‌های مدرن ضروری است. حوزه‌های علمیه، با اتخاذ نظام گزینش علمی و تربیت هدفمند، می‌توانند به‌عنوان کانون‌های تولید علم و معرفت، نقش محوری خود را در جامعه اسلامی و جهانی ایفا کنند.