متن درس

روان‌شناسی راستین: بازسازی تربیت و درمان بر پایه محبت و احترام

برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه224)

مقدمه: درآمدی بر روان‌شناسی راستین

روان‌شناسی راستین، رویکردی است که با الهام از معارف اسلامی و قرآن کریم، به بازسازی فرآیندهای تربیتی و درمانی بر پایه محبت، احترام و دوری از خشونت می‌پردازد. این رویکرد، برخلاف روش‌های متداول که گاه به خشونت و تنبیه گرایش دارند، بر تقویت کمالات انسانی، پیشگیری از آسیب‌های روانی و ایجاد فضایی سرشار از مهربانی و کرامت تأکید دارد.

بخش اول: بازسازی مفهوم تربیت و درمان در روان‌شناسی راستین

برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۱)

مفهوم پیشگیری در روان‌شناسی راستین

روان‌شناسی راستین بر پیشگیری به‌عنوان پایه‌ای اساسی برای سلامت روان تأکید دارد. پیشگیری، به‌سان سپری است که انسان را از گزند آسیب‌های روانی و اجتماعی محافظت می‌کند. استاد فرزانه تأکید دارند که برای پیشگیری از بیماری‌های روانی، باید عوامل محیطی و اجتماعی که به بروز آسیب منجر می‌شوند، شناسایی و مدیریت شوند. این عوامل می‌توانند شامل هم‌نشینی با افراد نامناسب، محیط‌های ناسالم یا روابط ناسازگار باشند. همان‌گونه که باغبانی پیش از کاشت بذر، خاک را از علف‌های هرز پاک می‌کند، انسان نیز باید پیش از گرفتار شدن در دام آسیب‌های روانی، زمینه‌های بروز آن‌ها را از میان بردارد.

نقد درمان‌های خشونت‌آمیز

استاد فرزانه با نقدی عمیق به روش‌های درمانی مبتنی بر خشونت، این‌گونه رویکردها را ناکارآمد و زیان‌بار می‌دانند. در فرهنگ امروزین، درمان گاه با ابزارهایی خشن مانند داروهای سنگین، تزریقات یا جراحی‌های تهاجمی همراه است که به‌سان تیغی دو لبه، هم درمان می‌کند و هم آسیب می‌رساند. ایشان با تمثیلی گویا، بیمارستان‌های امروزی را به قصاب‌خانه‌ای تشبیه می‌کنند که در آن ابزارهای تیز و برنده، جایگزین روش‌های ملایم و انسانی شده‌اند. این در حالی است که قرآن کریم، به‌عنوان منبعی الهی، درمان را به‌گونه‌ای بی‌خشونت ترسیم می‌کند که در آن، انسان با محبت و احترام به سوی تعالی هدایت می‌شود.

إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالْإِحْسَانِ وَإِیتَاءِ ذِی الْقُرْبَىٰ وَیَنْهَىٰ عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنْکَرِ وَالْبَغْیِ ۚ یَعِظُکُمْ لَعَلَّکُمْ تَذَکَّرُونَ (سوره نحل، آیه ۹۰)

خداوند به عدالت و نیکوکاری و بخشش به خویشاوندان فرمان می‌دهد و از فحشا و منکر و ستم بازمی‌دارد؛ شما را پند می‌دهد تا شاید متذکر شوید.

این آیه، به روشنی بر احسان و نیکوکاری به‌عنوان روشی برای هدایت انسان تأکید دارد و هرگونه ستم و خشونت را نفی می‌کند. استاد فرزانه با استناد به این اصل قرآنی، درمان‌های خشونت‌آمیز را نقد کرده و بر لزوم جایگزینی آن‌ها با روش‌های مبتنی بر محبت و احترام تأکید می‌ورزند.

نقد تربیت مبتنی بر خشونت

تربیت، به‌سان کاشتن بذری است که با مراقبت و محبت به درختی تنومند بدل می‌شود. با این حال، استاد فرزانه با نقدی صریح، روش‌های تربیتی مبتنی بر خشونت را مورد انتقاد قرار می‌دهند. ایشان معتقدند که تربیت با تحقیر، تنبیه یا سرزنش، نه‌تنها به اصلاح رفتار منجر نمی‌شود، بلکه اعتمادبه‌نفس فرد را کاهش داده و به رفتارهای منفی دامن می‌زند. به‌ویژه در تربیت کودکان، خشونت به‌سان سمی است که ریشه‌های شخصیت سالم را می‌خشکاند. روان‌شناسی راستین، تربیت را فرآیندی می‌داند که باید با محبت، احترام و تشویق همراه باشد تا به رشد شخصیت متعادل و سالم منجر شود.

شناخت و تقویت کمالات انسانی

یکی از اصول بنیادین روان‌شناسی راستین، شناخت و تقویت کمالات و صفات مثبت انسانی است. استاد فرزانه تأکید دارند که انسان باید به‌جای تمرکز بر عیوب و کاستی‌ها، خوبی‌ها و کمالات خود را بشناسد و به آن‌ها ارج نهد. این شناخت، به‌سان چراغی است که تاریکی‌های نفس را روشن می‌کند و انسان را به سوی تعالی هدایت می‌نماید. ایشان با تمثیلی زیبا، انسان را به باغی تشبیه می‌کنند که اگر به‌جای تمرکز بر علف‌های هرز، به گل‌ها و میوه‌هایش توجه کند، به شکوفایی خواهد رسید.

استاد فرزانه با استناد به روایتی از معصومین علیهم‌السلام، بر این نکته تأکید می‌کنند که انسان وارث تمام کمالات الهی است. این روایت، که از دعای عید فطر برگرفته شده، چنین است: «خدایا! مرا در هر خیری که پیامبر و خاندانش را در آن وارد کردی، وارد کن و از هر شری که پیامبر و خاندانش را از آن خارج ساختی، خارج کن.» این دعا، انسان را به سوی دستیابی به کمالات الهی و دوری از شرور فرا می‌خواند.

جمع‌بندی بخش اول

بخش نخست این نوشتار، با تکیه بر درس‌گفتارهای استاد فرزانه، به تبیین اصول روان‌شناسی راستین در حوزه پیشگیری و درمان پرداخت. پیشگیری، به‌عنوان گام نخست، نیازمند شناسایی و حذف عوامل خطر روانی و اجتماعی است. درمان و تربیت نیز باید از خشونت به سوی محبت و احترام سوق داده شوند تا به سلامت روان و تعالی نفس منجر گردند. شناخت کمالات انسانی، به‌سان کلیدی است که درهای کمال را می‌گشاید و انسان را از دام تمرکز بر عیوب رهایی می‌بخشد.

بخش دوم: روان‌شناسی اجتماعی و بازسازی فرهنگ مبتنی بر محبت

برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۲)

نقد فرهنگ اجتماعی خشونت‌آمیز

استاد فرزانه با نگاهی عمیق به تاریخ و فرهنگ اجتماعی، ریشه‌های خشونت را در تاریخ طولانی قلدری و استکبار جست‌وجو می‌کنند. این فرهنگ، به‌سان خاکی مسموم است که به جای پرورش گل‌های محبت، خارهای خشونت را بار می‌آورد. از منظر روان‌شناسی اجتماعی، چنین فرهنگی به کاهش انسجام اجتماعی و افزایش تعارضات منجر می‌شود. استاد فرزانه تأکید دارند که برای بازسازی این فرهنگ، باید محبت و احترام را به‌عنوان پایه‌های اصلی تعاملات اجتماعی نهادینه کرد.

نقد تصورات نادرست از حیا و محبت

یکی از موانع اصلی ابراز محبت در جامعه، تصورات نادرست از حیا است که گاه به سدّی در برابر روابط عاطفی سالم بدل می‌شود. استاد فرزانه با نقدی ظریف، این تصور را مورد انتقاد قرار می‌دهند که ابراز محبت در روابط خانوادگی، به‌ویژه میان همسران، به بی‌حیایی تعبیر می‌شود. این دیدگاه، به‌سان قفلی است که درهای قلب را بسته و مانع از جریان محبت می‌گردد. روان‌شناسی راستین، محبت را در چارچوب ارزش‌های دینی ترویج می‌کند تا به انسجام عاطفی و تقویت روابط خانوادگی منجر شود.

نقد خشونت در تعاملات علمی و دینی

استاد فرزانه با نگاهی انتقادی به تعاملات در محیط‌های علمی و دینی، از غلبه فرهنگ خشونت در این فضاها ابراز تأسف می‌کنند. ایشان معتقدند که این فرهنگ، به‌جای تقویت محبت و همکاری، به جدایی و نزاع میان طلاب و پژوهشگران منجر شده است. روان‌شناسی راستین، محیط‌های علمی و دینی را به‌سان باغی می‌داند که باید با محبت و احترام آبیاری شود تا به رشد علمی و معنوی منجر گردد.

نرمش و رندی در تعامل با نفس

یکی از مفاهیم کلیدی در روان‌شناسی راستین، تعامل با نفس از طریق نرمش و رندی است. استاد فرزانه تأکید دارند که نفس، به‌سان اسبی سرکش است که با زور و خشونت رام نمی‌شود، بلکه با محبت و ملایمت به سوی کمال هدایت می‌گردد. این نرمش، به کاهش خودبزرگ‌بینی و استکبار منجر شده و تمایلات سالم را در نفس تقویت می‌کند. روان‌شناسی مدرن نیز با مفهوم خودتنظیمی، این دیدگاه را تأیید می‌کند که تعامل ملایم با نفس، به سلامت روان و تعالی معنوی می‌انجامد.

جمع‌بندی بخش دوم

بخش دوم این نوشتار، به بررسی روان‌شناسی اجتماعی در چارچوب روان‌شناسی راستین پرداخت. فرهنگ خشونت‌آمیز، چه در جامعه و چه در محیط‌های علمی و دینی، مانعی جدی در برابر رشد معنوی و اجتماعی است. بازسازی این فرهنگ، نیازمند نهادینه‌سازی محبت و احترام است که از طریق نرمش در تعامل با نفس و تقویت روابط عاطفی ممکن می‌شود. روان‌شناسی راستین، با تکیه بر اصول قرآنی و معارف اسلامی، راهنمایی برای ایجاد جامعه‌ای سالم و متعالی ارائه می‌دهد.

نتیجه‌گیری کلی

روان‌شناسی راستین، به‌سان چراغی است که راه انسان را در مسیر تربیت، درمان و تعاملات اجتماعی روشن می‌کند. این رویکرد، با الهام از قرآن کریم و معارف اسلامی، بر دوری از خشونت و تقویت محبت و احترام تأکید دارد. اصول کلیدی این رویکرد شامل پیشگیری از آسیب‌های روانی، درمان غیرخشونت‌آمیز، شناخت و تقویت کمالات انسانی و بازسازی فرهنگ اجتماعی است. با تحقق این اصول، انسان می‌تواند به سوی تعالی نفس و سلامت روان حرکت کند و جامعه‌ای سرشار از مهربانی و کرامت بنا نهد.