متن درس

روان‌شناسی راستین در پرتو قرآن کریم

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه 240)

مقدمه

در این نوشتار، به بررسی ژرفای روان انسان در چارچوب آموزه‌های قرآنی می‌پردازیم، جایی که قلب به عنوان مرکزی برای اراده و معرفت، دریایی پهناور را می‌ماند که گاه آرام و زلال است و گاه توفانی و پرتلاطم. این کاوش، با نگاهی به عالم ناسوت و ویژگی‌های وجودی انسان، تلاش دارد تا لایه‌های پنهان روان را آشکار سازد، همانند باغبانی که ریشه‌های درخت را برای فهم رشد آن می‌کاود. با تکیه بر مفاهیم قرآنی، ساختار انسان و تحولات عالم را واکاوی می‌کنیم تا به فهمی عمیق‌تر از پویایی‌های درونی برسیم.

قلب و اراده: دریایی برای تحول انسان

انسان می‌تواند به موجودی بدل گردد که تیرش به همه عالم اصابت کند و هدفش همه جهان را دربرگیرد، همانند دریایی که هر موجی را در آغوش می‌کشد. قلب انسان، اگر صاف و بزرگ شود، به جایی می‌رسد که هیچ کینه‌ای در آن راه ندارد و رضایت از همه کس و همه چیز بر آن حاکم است. این قلب، همچون آینه‌ای صیقلی، هیچ ناخالصی را برنمی‌تابد و به جایی می‌رسد که حتی نسبت به مخالفان، هیچ بغضی در آن نیست. اما اگر قلب پر از کدورت، عقده و نارضایتی باشد، همچون لانه‌ای پر از زنبورهای وزوزکن، نجس و آلوده است و نماز و عبادت نیز آن را پاک نمی‌سازد. چنین قلبی، پس از سال‌ها عبادت، قساوت و خباثتش فزونی می‌یابد. وضو و غسل، تنها برای پاکی ظاهری است، اما زخم‌های عفونی قلب نیاز به جراحی دارد. انسان باید به داد دلش برسد تا به سلامت برسد.

روان‌شناسی معرفت و تحول دل

دل انسان می‌تواند به جایی برسد که هیچ نارضایتی از هیچ کس در آن نباشد و حتی جستجو برای یافتن کسی که دوستش ندارد، بی‌نتیجه بماند. این دل، قربانی می‌طلبد و بغض و حب آن برای خداست، نه ذاتی. اما اگر دل پر از آشغال کدورت باشد، توالت است و نماز در آن بی‌اثر. طبقه‌بندی نارضایتی‌ها در دل، آن را به مرکز فسادی بدل می‌کند که خدا در آن وارد نمی‌شود. انسان باید دلش را جراحی کند تا پاک گردد.

جمع‌بندی

در این بخش، قلب به عنوان مرکزی برای تحول بررسی شد که می‌تواند به دریایی پهناور یا لانه‌ای آلوده بدل گردد. این تحول، بنیاد روان‌شناسی راستین است.

شرح صدر و ضیق صدر: دو روی سکه روان انسان

روان‌شناسی قرآنی، افراد دارای شرح صدر را در برابر کسانی که ضیق صدر دارند، قرار می‌دهد. قرآن کریم می‌فرماید: وَمَنْ يُرِدْ أَنْ يُضِلَّهُ يَجْعَلْ صَدْرَهُ ضَيِّقًا حَرَجًا كَأَنَّمَا يَصَّعَّدُ فِي السَّمَاءِ (و هر كس را كه [خدا] بخواهد گمراه كند دلش را سخت تنگ مى‌گرداند [گويى‌] به زحمت در آسمان بالا مى‌رود). این ضیق صدر، دل را میکروبی می‌کند، همانند روغنی که اطراف آشپزخانه می‌ماند و آلوده می‌شود. دل بسته، میکروب دارد و دل باز، پر از اکسیژن است. ممکن است کافری دل باز داشته باشد و مسلمانی دل بسته، اما خوشا به سعادت کافر نجیب و مسلمان جلب. نژاد و اصل، مهم است و رسول الله در جاهلیت آلوده نشد، همانند نطفه‌ای که در مسیر کفر هم پاک می‌ماند.

روان‌شناسی بالینی و تفاوت دل‌ها

دل باز، صفا پیدا می‌کند و دل بسته، میکروبی می‌شود. کافر با دل باز، ممکن است به حق برسد، اما مسلمان با دل بسته، آشغال است. اصل و نژاد، همچون استخوانی محکم، شرح صدر را تضمین می‌کند. انسان هر چه دارد از پدر و مادرش دارد و باید به نسلش دعا کند یا جبران کند.

جمع‌بندی

این بخش، تفاوت شرح و ضیق صدر را به عنوان دو مسیر روان انسان بررسی کرد، که اصل و نژاد در آن نقش کلیدی دارد.

ناموزونی و اصطکاکات در عالم ناسوت

بسیاری از اصطکاکات انسانی یا حیوانی بر اثر ناموزونی ایجاد می‌شود که قدرتش از خداست، اما بما کسبت ایدیهم. ناموزونی، همچون سوزنی که نخ نمی‌شود به دلیل لرزش دست یا تاریکی، مشکلات را پدید می‌آورد. این ناموزونی، در مراتب مختلف، از سبب قریب تا بعید، نقش دارد و قدرت الحق است.

روان‌شناسی حقارت و سادیسم

ناموزونی، مشکلات طبیعی را ایجاد می‌کند، نه خباثت ذاتی. عوامل لا یتناهی مانند عصبانیت یا عجله، در آن دخیل‌اند و انسان در آن نقش دارد.

جمع‌بندی

ناموزونی به عنوان عامل چالش‌ها در ناسوت، بررسی شد که قدرت الهی در آن جاری است.

گناه و تأثیر آن بر عالم ناسوت

یک معصیت، به دل انسان، نسل، گذشته و برزخ اثر می‌گذارد، همانند ریگی در اقیانوس. معصیت، عالم را به هم می‌ریزد و اولش وحشتناک است. انسان گناه را کوچک می‌پندارد، اما آن تجاوز و طغیان است که همه را آلوده می‌کند. استغفار بدون توبه واقعی، گناه است، زیرا توبه یعنی نتوان گناه کردن.

روان‌شناسی مثبت‌گرا و بزهکاری

معصیت، هستی را به هم می‌ریزد و شعاع آن نامحدود است. و لا تزر وازره وزر اخری، مال خداست، اما قتل یکی، قتل همه است. انسان از این نخود معصیت به خدا پناه برد.

جمع‌بندی

تأثیر گناه بر روان و عالم، به عنوان اختلالی عظیم، واکاوی شد.

ساختار عالم ناسوت و ویژگی‌های انسان

عالم ناسوت، با پنج امر: موقعیت ارادی، ویژگی‌های انسان، مقام جمعی، نپز بودن و برد کار بالا، ساختار یافته. این عالم، میانگینی برای عوالم دیگر است و اراده در آن مؤثر.

روان‌شناسی انسان در ناسوت

انسان مقام جمعی دارد و می‌تواند همه چیز شود. نپز بودن، امتیاز است که اگر استفاده نشود، ضرر می‌رساند. فراموشی، رهایی از گذشته است. برد کار انسان، به معراج می‌رسد و نیاز به قوت دارد.

جمع‌بندی

پنج صفت انسان در ناسوت، به عنوان پایه تحول، بررسی شد.

تحول و تبدل در عالم ناسوت

عالم ناسوت، قابل تغییر است و روند تولد و موجودات، در حال تحول. ممکن است انسان‌ها به چیز دیگری بدل شوند، همانند میمون به آدم. روند گرما، خشکسالی و تغییرات، مراتب را عوض می‌کند.

روان‌شناسی محیطی و تغییرات

تغییر مراتب، ممکن است و نسناس‌ها به ناس تبدیل شدند. ضمانتی برای ماندن انسان نیست و روند می‌تواند عوض شود.

جمع‌بندی

تبدل انواع، به عنوان اصل پویایی ناسوت، واکاوی شد.

آفرینش و تحول انواع از منظر قرآن

عالم از ابتدا بسیط بود و به تركیب و تفصیل رسید. قرآن می‌فرماید: خَلَقْنَا كُلَّ شَيْءٍ مِّن مَّاءٍ (و هر چيز زنده‌اى را از آب پديد آورديم). تحول انواع، در قرآن جاری است و فلسفه با ذات ثابت، مخالف آن.

نقد فلسفی و علمی

فلاسفه انقلاب ماهیت را محال می‌دانند، اما قرآن پویایی را تأیید می‌کند. علم سند ندارد، اما تحول را می‌پذیرد. شرع هم اشکال دارد، اما تبدیلات ممکن است.

جمع‌بندی

تحول از منظر قرآن، به عنوان اصل وجودی، بررسی شد.

مقام جمعی انسان در عالم ناسوت

انسان در ناسوت، مقام جمعی دارد و می‌تواند شاکر یا کافر باشد. قرآن کریم می‌فرماید: إِنَّا هَدَيْنَاهُ السَّبِيلَ إِمَّا شَاكِرًا وَإِمَّا كَفُورًا (ما راه را بدو نموديم خواه شاكر باشد و خواه ناسپاس).

جمع‌بندی

مقام جمعی، ظرفیت انتخاب را می‌دهد.

نپز بودن انسان و خسران طبیعی

انسان نپز آفریده شده و در خسران است مگر ایمان و عمل صالح. قرآن کریم می‌فرماید: وَالْعَصْرِ إِنَّ الْإِنسَانَ لَفِي خُسْرٍ إِلَّا الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ (سوگند به عصر [كه‌] واقعا انسان دستخوش زيان است مگر كسانى كه گرويده و كارهاى شايسته كرده‌اند).

جمع‌بندی

نپز بودن، فرصتی برای رشد است.

فراموشی و غفلت به‌عنوان امتیاز وجودی

فراموشی، امتیاز است که انسان را از گذشته رها می‌کند، بر اساس روایت توحید مفضل از امام صادق علیه‌السلام که فراموشی را نعمتی الهی می‌داند تا انسان بتواند به جلو حرکت کند.

جمع‌بندی

غفلت، ابزاری برای تحول است.

تحول و تبدل انواع در عالم ناسوت

عالم شاهد تحول است. قرآن کریم می‌فرماید: خَلَقْنَا كُلَّ شَيْءٍ مِّن مَّاءٍ (و هر چيز زنده‌اى را از آب پديد آورديم).

جمع‌بندی

تحول، اصل قرآنی پویایی است.

نقد دیدگاه فلسفی در زمینه ذات و ماهیت

فلاسفه تحول را محال می‌دانند، اما قرآن با وَإِنَّا لَمُوسِعُونَ (و ما [آسمان را] وسعت‌بخشيم) آن را تأیید می‌کند.

جمع‌بندی

قرآن ثبات ذات را نفی می‌کند.

تأثیر محیط و تغذیه بر روان انسان

تغذیه ناسالم، اختلالات روانی ایجاد می‌کند.

جمع‌بندی

محیط، سلامت روان را تعیین می‌کند.

انقراض و توسعه انواع در عالم ناسوت

انقراض نتیجه ناموزونی است، اما توسعه ممکن با مدیریت.

جمع‌بندی

توسعه، نیازمند تعادل است.

نقش اراده و اختیار در تحول انسان

اختیار، مسیر کمال را می‌گشاید. قرآن کریم می‌فرماید: إِنَّا هَدَيْنَاهُ السَّبِيلَ إِمَّا شَاكِرًا وَإِمَّا كَفُورًا (ما راه را بدو نموديم خواه شاكر باشد و خواه ناسپاس).

جمع‌بندی

اراده، بنیاد تحول است.

نتیجه‌گیری کل کتاب

قلب و اراده، محور پویایی شخصیت در ناسوت است. شرح صدر به کمال هدایت می‌کند و ضیق صدر مانع است. ناسوت، بستر اختیار و تحول است. گناه اختلال ایجاد می‌کند و توبه پاکسازی. این چارچوب، فهمی عمیق از روان‌شناسی قرآنی ارائه می‌دهد.