متن درس
روانشناسی راستین در پرتو معرفت دینی
برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه، آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه 314)
مقدمه
روانشناسی دینی، به‌عنوان شاخه‌ای از معرفت بشری، در پی تبیین جایگاه انسان در نظام هستی و ارتباط او با خالق یکتا است. این علم، با بهره‌گیری از آیات قرآن کریم و روایات اولیای الهی، به کاوش در عمق وجود انسان پرداخته و او را به سوی معرفت و قرب الهی رهنمون می‌سازد.
بخش نخست: معرفت الهی و جایگاه آن در روانشناسی دینی
معرفت به‌عنوان شغل اصلی انسان
در نگاه روانشناسی دینی، معرفت به پروردگار، نه‌تنها هدفی متعالی، بلکه شغلی است که انسان باید تمام وجود خویش را وقف آن سازد. استاد فرزانه قدس‌سره در درس‌گفتار خود می‌فرمایند که انسان باید شغلش معرفت پروردگار باشد، نه صرفاً مشغول شدن به امور روزمره. این معرفت، مانند نوری است که در دل آدمی می‌تابد و او را از تاریکی‌های جهل و خودبینی رها می‌سازد. همان‌گونه که باغبانی با عشق و دقت به پرورش گل‌ها می‌پردازد، انسان نیز باید با حب و اخلاص، وجود خویش را در مسیر شناخت الهی پرورش دهد.
| درنگ: معرفت به پروردگار، شغلی است که انسان را از پراکندگی وجودی به وحدت و کمال رهنمون می‌سازد. |
این معرفت، نیازمند صرف وقت و انرژی است، نه صرفاً تکرار واژگان و عبارات. استاد تأکید دارند که عالمی که عمر خویش را صرف شناخت خداوند کند، در حقیقت، خدا را در وجود خود می‌سازد. این ساختن، مانند بنایی است که سنگ‌به‌سنگ برافراشته می‌شود، نه با شتاب و تقلید، بلکه با تأمل و اخلاص.
جمع‌بندی بخش نخست
معرفت الهی، به‌عنوان محور روانشناسی دینی، انسان را به سوی وحدت وجودی و کمال هدایت می‌کند. این معرفت، نه‌تنها یک فعالیت فکری، بلکه شغلی است که تمام وجود انسان را در بر می‌گیرد و او را از محدودیت‌های مادی و نفسانی رها می‌سازد.
بخش دوم: نظام احسن و بقای وجودی انسان
برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه چهاردهم)
نظام احسن و فقدان بن‌بست در هستی
استاد فرزانه قدس‌سره در درس‌گفتار خود، نظام هستی را به‌عنوان نظامی احسن توصیف می‌کنند که در آن هیچ موجودی نابود نمی‌شود، بلکه جابه‌جا و متحول می‌گردد. این دیدگاه، با آیه شریفه قرآن کریم همخوانی دارد: «وَمَا مِن دَابَّةٍ فِي الْأَرْضِ وَلَا طَائِرٍ يَطِيرُ بِجَنَاحَيْهِ إِلَّا أُمَمٌ أَمْثَالُكُمْ ۚ مَا فَرَّطْنَا فِي الْكِتَابِ مِنْ شَيْءٍ» (انعام: ۳۸)؛ «هیچ جنبنده‌ای در زمین و هیچ پرنده‌ای که با دو بال خود پرواز می‌کند نیست، مگر آنکه امت‌هایی مانند شما هستند. ما در این کتاب از هیچ چیز فروگذار نکرده‌ایم.» این آیه بر جامعیت نظام هستی و پیوستگی موجودات تأکید دارد.
استاد می‌فرمایند که خداوند هیچ ذره‌ای از مخلوقات خود را نابود نمی‌کند، بلکه آنها را در چرخه‌ای از تحول و ارتقا قرار می‌دهد. این تحول، مانند جویباری است که از سرچشمه‌ای پاک سرچشمه گرفته و در مسیر خود، سنگ‌ها را صیقل می‌دهد و به سوی دریا روان می‌شود.
| درنگ: نظام هستی، به‌عنوان نظامی احسن، فاقد بن‌بست است و هر موجودی در آن به سوی کمال و تحول هدایت می‌شود. |
بقای وجودی و مراتب کمال
استاد تأکید دارند که انسان، به‌واسطه بقای الهی، جاودانه است و این بقا، نه‌تنها در حیات مادی، بلکه در مراتب معنوی نیز جاری است. ایشان با استناد به روایتی از امیرمؤمنان علیه‌السلام می‌فرمایند: «اگر کشته شود و باز زنده گردد، باز کشته شود و زنده گردد، هیچ‌گاه تغییر نمی‌کند.» این سخن، به معنای ثبات وجودی مؤمن در برابر تحولات ظاهری است، مانند درختی که ریشه‌هایش در خاک استوار است و بادهای تند، آن را از پای درنمی‌آورد.
جمع‌بندی بخش دوم
نظام احسن الهی، انسان را در مسیری از تحول و ارتقا قرار می‌دهد که هیچ بن‌بستی در آن وجود ندارد. بقای وجودی انسان، نه‌تنها در حیات مادی، بلکه در مراتب معنوی نیز تحقق می‌یابد و او را به سوی کمال ابدی هدایت می‌کند.
بخش سوم: انسان‌شناسی و روانشناسی قرآنی
برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه‌های انسان‌شناسی)
وحدت وجودی انسان‌ها
استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که انسان وجودی منزوی ندارد و همه انسان‌ها در وحدت وجودی با یکدیگر مرتبط‌اند. این مفهوم با آیه شریفه قرآن کریم همخوانی دارد: «يَا أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْنَاكُمْ مِنْ ذَكَرٍ وَأُنْثَىٰ» (حجرات: ۱۳)؛ «ای مردم، ما شما را از مرد و زنی آفریدیم.» این وحدت، مانند رشته‌های نوری است که همه انسان‌ها را به یکدیگر پیوند می‌دهد و انزوای فردی را از میان می‌برد.
| درنگ: وحدت وجودی انسان‌ها، انزوای فردی را رفع کرده و انسان را به سوی ارتباط با کل هستی هدایت می‌کند. |
نقش اراده در شفا و معجزات
استاد می‌فرمایند که اولیای الهی، با استجماع اراده، می‌توانند بر ماده اثر بگذارند و شفا یا معجزات انجام دهند. این مفهوم با آیه شریفه قرآن کریم تأیید می‌شود: «وَإِذَا مَرِضْتُ فَهُوَ يَشْفِينِ» (شعراء: ۸۰)؛ «و چون بیمار شوم، اوست که مرا شفا می‌دهد.» اراده اولیا، مانند کلیدی است که قفل‌های ماده را می‌گشاید و امکان تأثیرگذاری بر طبیعت را فراهم می‌سازد.
جمع‌بندی بخش سوم
انسان‌شناسی قرآنی، با تأکید بر وحدت وجودی و نقش اراده انسانی، انسان را به‌عنوان موجودی مرتبط با کل هستی معرفی می‌کند. این ارتباط، از طریق معرفت و اراده، به کمال و تأثیرگذاری معنوی منجر می‌شود.
بخش چهارم: روانشناسی بالینی و خودشناسی
برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه‌های انسان‌شناسی)
شناسایی صفات غالب
استاد تأکید دارند که انسان باید صفات غالب خود را شناسایی کند تا به خودشناسی و کمال دست یابد. این مفهوم با آیه شریفه قرآن کریم همخوانی دارد: «وَلَتَعْرِفَنَّهُمْ فِي لَحْنِ الْقَوْلِ» (محمد: ۳۰)؛ «آنها را از لحن گفتارشان می‌شناسی.» شناسایی صفات غالب، مانند نقشه‌ای است که مسیر کمال را برای انسان روشن می‌سازد.
| درنگ: شناسایی صفات غالب، گامی اساسی در خودشناسی و حرکت به سوی کمال الهی است. |
تأثیر گناه و ثواب بر روان
استاد می‌فرمایند که گناه ممکن است با کارهای خوب همراه شود و انسان را به خیر بکشاند، و ثواب ممکن است با ریا همراه شده و به شر منجر شود. این مفهوم با آیه شریفه قرآن کریم تأیید می‌شود: «وَالَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ» (نبأ: ۸)؛ «و کسانی که در دل‌هایشان بیماری است.» این آیه بر تأثیر بیماری‌های نفسانی مانند ریا بر اعمال تأکید دارد.
جمع‌بندی بخش چهارم
روانشناسی بالینی اسلامی، با تأکید بر خودشناسی و تحلیل صفات غالب، انسان را به سوی رفع موانع کمال و حرکت به سوی معرفت الهی هدایت می‌کند. تأثیر گناه و ثواب، به نیت و اخلاص بستگی دارد.
بخش پنجم: روانشناسی تطبیقی و تفاوت فقرا و اغنیا
برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه انسان‌شناسی ۷)
تواضع فقرا و سلامت روانی
استاد تأکید دارند که فقرا، به دلیل تواضع و فقر، از برخی بیماری‌ها مانند فشار خون مصون‌اند. این مفهوم با آیه شریفه قرآن کریم همخوانی دارد: «يَحْسَبُهُمُ الْجَاهِلُ أَغْنِيَاءَ مِنَ التَّعَفُّفِ» (بقره: ۲۷۳)؛ «ناآگاهان آنها را به دلیل عفت، توانگر می‌پندارند.» فقر، مانند آبی زلال است که قلب را از آلودگی‌های استکبار می‌شوید.
| درنگ: فقر و تواضع، به‌عنوان عوامل سلامت روانی، انسان را از فشارهای ناشی از استکبار و ثروت مصون می‌دارند. |
جمع‌بندی بخش پنجم
روانشناسی تطبیقی، با مقایسه فقرا و اغنیا، نشان می‌دهد که تواضع و زهد، انسان را از بسیاری از بیماری‌های روانی و جسمانی مصون می‌دارد و او را به سوی سلامت و کمال هدایت می‌کند.
بخش ششم: تغذیه معنوی و کمال اولیای الهی
برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه انسان‌شناسی ۸)
تغذیه معنوی اولیای خدا
استاد می‌فرمایند که اولیای الهی با دم حق سیر می‌شوند و نیازی به غذای مادی ندارند. این مفهوم با آیه شریفه قرآن کریم تأیید می‌شود: «وَهُوَ يُطْعِمُ وَلَا يُطْعَمُ» (انعام: ۱۴)؛ «اوست که غذا می‌دهد و غذا داده نمی‌شود.» این تغذیه معنوی، مانند بارانی است که زمین خشک قلب را سیراب می‌کند.
| درنگ: اولیای الهی، با تغذیه معنوی از فیض الهی، از وابستگی به ماده بی‌نیاز می‌شوند. |
جمع‌بندی بخش ششم
تغذیه معنوی، اولیای الهی را از وابستگی به ماده رها ساخته و به سوی کمال و قرب الهی هدایت می‌کند. این دیدگاه، بر اهمیت اتصال به ذات الهی تأکید دارد.
نتیجه‌گیری کلی
روانشناسی راستین در پرتو معرفت دینی، به‌عنوان رویکردی جامع به شناخت انسان و ارتباط او با خداوند، از منظر آیات قرآنی و روایات دینی، به تبیین جایگاه انسان در نظام هستی می‌پردازد. این نوشتار نشان داد که معرفت به خداوند، به‌عنوان هدف نهایی سلوک انسانی، از طریق خودشناسی، اراده قوی، و قرب به اولیای الهی ممکن است. نظام هستی، به‌عنوان نظامی احسن، فاقد بن‌بست است و انسان با شناخت صفات غالب خود و هم‌نوایی با موجودات، می‌تواند به کمال وجودی دست یابد. روانشناسی دینی، با تأکید بر وحدت وجودی، اراده انسانی، و تغذیه معنوی، انسان را به سوی معرفت و قرب الهی هدایت می‌کند.
| با نظارت صادق خادمی |