متن درس
زن و زندگی: بازخوانی انتقادی جایگاه زن و مرد در پرتو قرآن کریم
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، جلسه پنجاه و دوم
مقدمه
کتاب حاضر، با محوریت تحلیل آیه 34 سوره نساء، به بازخوانی جایگاه زن و مرد در بستر تاریخی و اجتماعی می‌پردازد. این اثر با رویکردی انتقادی و عقل‌گرایانه، تفاسیر سنتی را به چالش کشیده و با تکیه بر عقل، تخصص و واقعیت‌های جامعه مدرن، به بازتعریف مفاهیمی چون قوامون، فضیلت و همکاری متقابل زن و مرد می‌نشیند. هدف این نوشتار، ارائه دیدگاهی نوین است که ضمن وفاداری به اصول دینی، با نیازهای جامعه معاصر هماهنگ باشد. همانند نهری که از سرچشمه‌ای زلال جاری می‌شود و دشت‌های تشنه را سیراب می‌کند،.
بخش اول: مکمل بودن زن و مرد: بنیادی عقلانی و انسانی
اصل مکمل بودن زن و مرد
زن و مرد، به‌سان دو بال پرنده‌ای که در هماهنگی به سوی آسمان پرواز می‌کند، مکمل یکدیگرند. این اصل، به‌عنوان حقیقتی بنیادین، در همه زمان‌ها معتبر است. زن و مرد، به‌عنوان انسان، دارای مشترکات و مختصاتی هستند که در مشترکات با هم همراهی می‌کنند و در مختصات، مکمل یکدیگرند. مشترکات انسانی، مانند توانایی کسب دانش، مهارت‌های حرفه‌ای و مشارکت اجتماعی، زمینه‌ساز همکاری برابر است، در حالی که مختصات طبیعی، مانند توانایی باروری زنان یا قدرت بدنی مردان، به معنای برتری نیست، بلکه فرصتی برای هم‌افزایی و تکامل متقابل فراهم می‌آورد.
در دنیای مدرن، زنان و مردان هر دو به دانشگاه می‌روند، ورزش می‌کنند، رانندگی می‌کنند و در حرفه‌های گوناگون فعالیت دارند. این همسانی در توانایی‌ها، نشان‌دهنده آن است که فضیلت به جنسیت وابسته نیست، بلکه به مهارت‌ها و تلاش‌های فردی وابسته است. برای مثال، زنی که در رانندگی با خودروهای شاسی‌بلند مهارت دارد، یا مردی که در حرفه‌ای خاص به برتری رسیده، نشان‌دهنده این است که فضیلت در دنیای امروز، نتیجه دانش و تجربه است، نه جنسیت.
| درنگ: زن و مرد به‌عنوان انسان، دارای مشترکات و مختصاتی هستند که در مشترکات با هم همراهی می‌کنند و در مختصات، مکمل یکدیگرند. این اصل، بنیاد همکاری برابر و هم‌افزایی در جامعه مدرن است. |
تحلیل جامعه‌شناختی و روان‌شناختی
رویکرد استاد در این درس‌گفتار، با اصول روان‌شناسی و جامعه‌شناسی مدرن همسو است که بر برابری جنسیتی و همکاری متقابل تأکید دارند. زن و مرد، در پرتو عقل و تخصص، می‌توانند با تکیه بر توانایی‌های فردی، زندگی مشترکی را بنا کنند که در آن، نه برتری جنسیتی، بلکه همکاری و احترام متقابل حاکم است. این دیدگاه، مانند پلی است که دو ساحل را به هم متصل می‌کند، شکاف‌های سنتی میان زن و مرد را پر کرده و راه را برای زندگی‌ای هماهنگ و عادلانه هموار می‌سازد.
بخش دوم: نقد تفاسیر سنتی آیه قوامون
متن و ترجمه آیه
قرآن کریم: الرِّجَالُ قَوَّامُونَ عَلَى النِّسَاءِ بِمَا فَضَّلَ اللَّهُ بَعْضَهُمْ عَلَى بَعْضٍ وَبِمَا أَنْفَقُوا مِنْ أَمْوَالِهِمْ
ترجمه: مردان بر زنان سرپرستی دارند، به دلیل آنکه خدا برخی از ایشان را بر برخی دیگر برتری داده و نیز به دلیل آنکه از اموالشان خرج کرده‌اند.
تقدم حقیقت علمی و عقلانی
در صورتی که آیه‌ای با واقعیات علمی و عقلانی مدرن مغایرت داشته باشد، حقیقت علمی و عقلانی بر آن مقدم است. آیه قوامون، در بستر تاریخی خود، توصیفی از شرایط اجتماعی دو هزار سال پیش ارائه می‌دهد، زمانی که زنان به دلیل فقدان استقلال اقتصادی و اجتماعی، وابسته به انفاق مردان بودند. این شرایط، مانند تصویری کهنه از آلبومی تاریخی، دیگر با واقعیت‌های جامعه مدرن همخوانی ندارد. زنان امروز از استقلال اقتصادی، اجتماعی و سیاسی برخوردارند و در بسیاری از حوزه‌ها، همپای مردان یا حتی فراتر از آن‌ها فعالیت می‌کنند.
| درنگ: حقیقت علمی و عقلانی بر تفاسیر تحت‌اللفظی آیات مقدم است، به‌ویژه اگر آیه بیانگر شرایط تاریخی گذشته باشد و با واقعیت‌های کنونی ناسازگار باشد. |
آیه به‌عنوان بیان تاریخ
آیه قوامون، مانند سندی تاریخی، شرایط اجتماعی جوامع پیشامدرن را بازتاب می‌دهد که در آن زنان فاقد حقوق برابر و استقلال بودند. در آن دوران، زنان به دلیل محدودیت‌های فرهنگی و اجتماعی، در جایگاه زیردست قرار داشتند، خرید و فروش می‌شدند و از مشارکت فعال در جامعه محروم بودند. این وضعیت، مانند قفسی که پرنده‌ای را در خود محبوس کرده بود، با پیشرفت‌های اجتماعی و حقوقی مدرن شکسته شده است. امروز، زنان در بسیاری از جوامع، از حقوق برابر برخوردارند و نقشهای کلیدی در اجتماع ایفا می‌کنند.
نقد مفهوم فضیلت
عبارت «بِمَا فَضَّلَ اللَّهُ بَعْضَهُمْ عَلَى بَعْضٍ» در آیه، به توانایی‌ها و مهارت‌های فردی اشاره دارد، نه به برتری جنسیتی. در دنیای مدرن، فضیلت به جنسیت وابسته نیست، بلکه به سواد، مهارت و تجربه افراد بستگی دارد. برای مثال، زنی که در دانشگاه تحصیل کرده و در حرفه‌ای خاص مهارت دارد، ممکن است از مردی که فاقد این مهارت‌هاست، پیشی بگیرد. این واقعیت، مانند نوری که تاریکی‌های پیش‌داوری را می‌زداید، نشان‌دهنده برابری توانایی‌های زنان و مردان در جامعه امروز است.
| درنگ: فضیلت در آیه قوامون به توانایی‌ها و مهارت‌های فردی وابسته است، نه به جنسیت. در دنیای مدرن، زنان و مردان هر دو می‌توانند با تکیه بر دانش و تجربه، فضیلت کسب کنند. |
بخش سوم: نقد محدودیت‌های اجتماعی و تاریخی زنان
محدودیت‌های اجتماعی در جوامع پیشامدرن
در جوامع پیشامدرن، زنان با محدودیت‌های شدید اجتماعی مواجه بودند. برای مثال، تا همین اواخر در برخی جوامع، زنان از حق رانندگی یا مشارکت سیاسی محروم بودند. این محدودیت‌ها، مانند زنجیرهایی که پای آزادی را بسته بود، ریشه در عقب‌ماندگی فرهنگی و اجتماعی داشت. با پیشرفت‌های اجتماعی، این موانع در بسیاری از جوامع برطرف شده و زنان امروز در نقشهای گوناگون، از سیاست تا ورزش، حضوری فعال دارند.
تحولات اجتماعی مدرن
در دنیای امروز، زنان نه‌تنها در رانندگی، بلکه در حرفه‌هایی که پیش‌تر مردانه تلقی می‌شدند، مانند ورزش‌های سنگین یا مدیریت، به موفقیت‌های چشمگیری دست یافته‌اند. این تحولات، مانند شکوفه‌هایی که پس از زمستانی سخت می‌رویند، نشان‌دهنده تغییر نگرش‌های اجتماعی و برابری جنسیتی است. برای نمونه، در بسیاری از کشورها، زنان با خودروهای پیشرفته رانندگی می‌کنند و در حرفه‌هایی مانند پزشکی، مهندسی و سیاست، نقشهای کلیدی ایفا می‌کنند.
| درنگ: محدودیت‌های اجتماعی زنان در جوامع پیشامدرن، مانند ممنوعیت رانندگی یا مشارکت سیاسی، ریشه در عقب‌ماندگی فرهنگی داشت و در دنیای مدرن، با پیشرفت‌های اجتماعی و حقوقی، برطرف شده است. |
بخش چهارم: نقد پیامدهای تفاسیر سنتی و انحرافات مدرن
پیامدهای تفاسیر سنتی
تفاسیر سنتی از آیه قوامون، که مردان را به‌طور مطلق برتر از زنان می‌دانند، به انحرافات اجتماعی و اخلاقی منجر شده است. این تفاسیر، مانند بذرهایی که در خاک نامناسب کاشته شوند، به توجیه محدودیت‌های زنان، مانند محبوس ماندن در خانه یا محرومیت از حقوق اجتماعی، منجر شده‌اند. این برداشت‌ها، نه‌تنها با اصول انسانی و عقلانی مغایرت دارند، بلکه به ظلم علیه زنان دامن زده‌اند.
انحرافات اجتماعی در جوامع مدرن
در مقابل، جوامع مدرن نیز از انحرافات اخلاقی مصون نمانده‌اند. گسترش فحشا، تجارت غیراخلاقی و سوءاستفاده از زنان در برخی جوامع پیشرفته، مانند زخمی است که بر پیکره اخلاق اجتماعی وارد شده است. برای مثال، در برخی کشورهای غربی، فحشا به‌صورت سازمان‌یافته وجود دارد و زنان، حتی با وجود تحصیلات دانشگاهی، در معرض سوءاستفاده قرار می‌گیرند. این وضعیت، نشان‌دهنده آن است که علم و تکنولوژی، بدون هدایت اخلاقی، نمی‌توانند مشکلات اجتماعی را حل کنند.
| درنگ: تفاسیر سنتی که محدودیت‌های زنان را توجیه می‌کنند، به انحرافات اجتماعی منجر شده‌اند. در عین حال، علم و تکنولوژی بدون هدایت اخلاقی، به گسترش فحشا و سوءاستفاده در جوامع مدرن دامن زده است. |
تجربه‌ای از جوامع مدرن
در تجربه‌ای از بازدید از یکی از شهرهای اوکراین، مشاهده شد که زنان در حرفه‌هایی غیراخلاقی، با تکیه بر تکنولوژی و سازمان‌یافتگی، فعالیت می‌کنند. این زنان، با استفاده از ابزارهای پیشرفته مانند جی‌پی‌اس، امنیت خود را تأمین می‌کنند و با اعتمادبه‌نفس، در حرفه خود فعالیت دارند. این واقعیت، مانند آینه‌ای که چهره‌ای ناخوشایند را بازتاب می‌دهد، نشان‌دهنده آن است که پیشرفت علمی، بدون ارزش‌های اخلاقی، به انحرافات اجتماعی منجر شده است.
بخش پنجم: نقد خشونت علیه زنان در آیه
متن و ترجمه آیه
قرآن کریم: وَاللَّاتِي تَخَافُونَ نُشُوزَهُنَّ فَعِظُوهُنَّ وَاهْجُرُوهُنَّ فِي الْمَضَاجِعِ وَاضْرِبُوهُنَّ
ترجمه: و آن زنانی که از نافرمانی آنان بیم دارید، نخست آنان را اندرز دهید و اگر مؤثر نیفتاد، در خوابگاه از ایشان دوری کنید و اگر باز هم اثر نبخشید، آنان را بزنید.
نقد دستور وَاضْرِبُوهُنَّ
دستور «وَاضْرِبُوهُنَّ» در آیه، در بستر اجتماعی دو هزار سال پیش، جایی که خشونت به‌عنوان ابزاری برای حفظ نظم اجتماعی پذیرفته شده بود، قابل فهم است. اما در دنیای مدرن، که حقوق بشر و برابری جنسیتی به‌عنوان اصول بنیادین پذیرفته شده‌اند، این دستور جایگاهی ندارد. خشونت علیه زنان، مانند طوفانی که شاخه‌های شکننده را در هم می‌شکند، با اصول اخلاقی و انسانی مغایرت دارد و نمی‌تواند در جامعه‌ای عادلانه توجیه شود.
| درنگ: دستور «وَاضْرِبُوهُنَّ» در بستر تاریخی خود قابل فهم است، اما در دنیای مدرن، به دلیل مغایرت با اصول اخلاقی و حقوقی، غیرقابل اجرا است. |
تحلیل تاریخی و اجتماعی
در جوامع پیشامدرن، استفاده از خشونت برای حفظ نظم خانوادگی، امری رایج بود. اما در دنیای امروز، که قوانین حقوقی و اصول اخلاقی بر احترام متقابل تأکید دارند، این دستور نمی‌تواند اجرا شود. اگر زنی نافرمانی کرد، راه‌حل در گفت‌وگو، اندرز و احترام متقابل است، نه در خشونت. این دیدگاه، مانند چراغی است که راه را در تاریکی روشن می‌کند، بر ضرورت بازنگری در تفاسیر سنتی تأکید دارد.
بخش ششم: نسخ عملی و تقدم عقل و تخصص
مفهوم نسخ عملی
مفهوم نسخ عملی، به این معناست که برخی احکام قرآنی، مانند آیه قوامون، که در بستر تاریخی خاصی نازل شده‌اند، با تغییرات اجتماعی و اقتصادی، کارایی خود را از دست می‌دهند. این آیات، مانند نقشهای که برای سفری در گذشته ترسیم شده، دیگر برای مسیرهای مدرن کارآمد نیستند. عقل و تخصص، به‌عنوان معیارهایی برتر، باید ملاک تفسیر متون دینی باشند.
| درنگ: آیه قوامون در شرایط کنونی، به دلیل تغییرات اجتماعی و اقتصادی، کارایی خود را از دست داده و نسخ عملی شده است. عقل و تخصص بر تفاسیر تحت‌اللفظی مقدم‌اند. |
نقد توجیهات غیرعلمی
برخی تفاسیر، مانند جایگزینی «زدن» با «تنبیه»، تلاشی غیرعلمی برای توجیه آیه در دنیای مدرن است. این توجیهات، مانند تلاش برای پوشاندن حقیقت با لباسی نامناسب، نمی‌توانند با واقعیت‌های جامعه امروز سازگار شوند. عقل و تخصص، باید جایگزین این تفاسیر شوند تا متون دینی با نیازهای زمان هماهنگ گردند.
بخش هفتم: الناس قوامون علی الناس: تفسیری نوین
تفسیر پیشنهادی
تفسیر «الناس قوامون علی الناس بما فضل الله بعضهم علی بعض»، به‌جای «الرِّجَالُ قَوَّامُونَ عَلَى النِّسَاءِ»، با واقعیت‌های جامعه مدرن همخوانی دارد. این تفسیر، مانند بذری که در خاک حاصلخیز کاشته شود، بر همکاری و هم‌افزایی انسان‌ها بدون توجه به جنسیت تأکید دارد. در این دیدگاه، فضیلت به توانایی‌ها و مهارت‌های فردی وابسته است و نه به جنسیت.
| درنگ: تفسیر «الناس قوامون علی الناس» بر همکاری و کمک متقابل انسان‌ها تأکید دارد و با اصول عقلانی و علمی مدرن سازگار است. |
انطباق با اصول مدرن
این تفسیر، با تأکید بر برابری جنسیتی و همکاری متقابل، راه را برای گفتمانی نوین در زمینه جایگاه زن و مرد در چارچوب اسلامی هموار می‌سازد. این دیدگاه، مانند نسیمی که غبار تعصبات را می‌زداید، به فهم عمیق‌تر متون دینی کمک کرده و با نیازهای جامعه مدرن هماهنگ است.
جمع‌بندی نهایی
کتاب «زن و زندگی: بازخوانی انتقادی جایگاه زن و مرد در پرتو قرآن کریم»، با تحلیل آیه 34 سوره نساء، به بازتعریف مفاهیم قوامون، فضیلت و همکاری متقابل زن و مرد پرداخته است. این اثر، با نقد تفاسیر سنتی و تأکید بر تقدم عقل و تخصص، نشان داده است که آیات قرآنی، در بستر تاریخی خود، توصیفی از شرایط اجتماعی گذشته ارائه می‌دهند و در دنیای مدرن، نیازمند بازنگری و تفسیر نوین هستند. تفسیر «الناس قوامون علی الناس»، به‌عنوان پیشنهادی سازگار با واقعیت‌های کنونی، بر همکاری و برابری انسان‌ها تأکید دارد. این کتاب، مانند چراغی در مسیر تاریک، راه را برای گفتمانی عادلانه و انسانی در زمینه برابری جنسیتی روشن می‌سازد.
| با نظارت صادق خادمی |