متن درس
زن و زندگی: تحلیل آیه ۱۲۹ سوره نساء
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، جلسه ۵۷
مقدمه
آیه ۱۲۹ سوره نساء، چون چراغی در مسیر روابط خانوادگی، به تبیین عدالت در مناسبات زناشویی و چالش‌های تعدد زوجات می‌پردازد. این آیه، با بیانی روشن و قاطع، محدودیت‌های ذاتی بشر در تحقق عدالت کامل میان همسران را آشکار ساخته و رهنمودهایی حکیمانه برای مدیریت این روابط در شرایط پیچیده ارائه می‌دهد. تحلیل حاضر، با رویکردی علمی و چندبعدی، به بررسی دلالت‌های اجتماعی، روان‌شناختی و فقهی این آیه پرداخته و با نگاهی عمیق به شرایط اجتماعی جوامع مدرن، به‌ویژه ایران، راهکارهایی برای کاهش آسیب‌های خانوادگی پیشنهاد می‌کند..
بخش نخست: متن و ترجمه آیه
متن آیه
قرآن کریم: وَلَنْ تَسْتَطِيعُوا أَنْ تَعْدِلُوا بَيْنَ النِّسَاءِ وَلَوْ حَرَصْتُمْ فَلَا تَمِيلُوا كُلَّ الْمَيْلِ فَتَذَرُوهَا كَالْمُعَلَّقَةِ ۚ وَإِنْ تُصْلِحُوا وَتَتَّقُوا فَإِنَّ اللَّهَ كَانَ غَفُورًا رَحِيمًا
ترجمه
هرگز نمی‌توانید میان زنان به عدالت رفتار کنید، هرچند در این کار اهتمام ورزید. پس به‌کلی به‌سوی یکی تمایل نکنید که دیگری را سرگردان بگذارید. و اگر اصلاح کنید و پرهیزگاری پیشه سازید، خداوند آمرزنده و مهربان است.
بخش دوم: تحلیل و تبیین آیه
1. محدودیت ذاتی بشر در عدالت میان همسران
آیه با صراحت اعلام می‌دارد که برقراری عدالت کامل میان همسران، حتی با حداکثر اهتمام، برای انسان ممکن نیست. این محدودیت، چون سایه‌ای بر طبیعت بشر، نه‌تنها به جنبه‌های مادی، بلکه به ابعاد عاطفی، روانی و اجتماعی نیز اشاره دارد. از منظر روان‌شناختی، تفاوت‌های فردی و تمایلات شخصی، توزیع برابر محبت و توجه را ناممکن می‌سازد. این نکته، چون کلیدی فقهی و اجتماعی، ضرورت بازنگری در موضوع تعدد زوجات را در جوامع مدرن برجسته می‌کند.
2. پرهیز از تبعیض آشکار
آیه با عبارت «فَلَا تَمِيلُوا كُلَّ الْمَيْلِ» از گرایش کامل به یک همسر و بی‌توجهی به دیگری نهی می‌کند. این دستور، چون هشداری حکیمانه، علیه تبعیض در روابط خانوادگی است. از منظر جامعه‌شناختی، چنین تبعیضی می‌تواند یکی از همسران را به حاشیه رانده و در وضعیت «معلقه» قرار دهد؛ حالتی که نه از حقوق کامل زناشویی برخوردار است و نه آزاد است. این وضعیت، پیامدهایی چون احساس طردشدگی و کاهش عزت‌نفس را به دنبال دارد.
3. مفهوم «معلقه» و دلالت‌های اجتماعی
اصطلاح «کَالْمُعَلَّقَة» به زنی اشاره دارد که در بلاتکلیفی گرفتار است؛ نه از حقوق کامل همسری برخوردار است و نه از بند ازدواج رها شده است. در جوامع سنتی، که زنان وابستگی بیشتری به همسران داشتند، این وضعیت شکنندگی بیشتری ایجاد می‌کرد. در تحلیل مدرن، این حالت نقض کرامت انسانی تلقی شده و به‌عنوان مصداقی از آسیب‌های اجتماعی مورد توجه قرار می‌گیرد.
4. عدالت فراتر از مسائل مادی
عدالت در روابط خانوادگی، فراتر از تأمین مالی، به توانایی‌های عاطفی، روانی و اجتماعی وابسته است. پیچیدگی‌های زندگی مدرن و انتظارات بالای عاطفی، تحقق این عدالت را دشوارتر کرده است. این دیدگاه با یافته‌های روان‌شناسی مدرن هم‌خوانی دارد که بر اهمیت تعادل عاطفی در روابط تأکید می‌ورزد.
5. چالش‌های تعدد زوجات در جوامع مدرن
در جوامع صنعتی و شهری، به‌ویژه در ایران، تعدد زوجات به دلیل استقلال بیشتر زنان و پیچیدگی‌های اجتماعی، ناممکن و حتی حرام تلقی می‌شود. این دیدگاه، مبتنی بر تحلیل جامعه‌شناختی است که نشان‌دهنده کاهش پذیرش اجتماعی تعدد زوجات در جوامع مدرن است. برخلاف جوامع سنتی کارگری و کشاورزی، که زنان خودکفا بودند، در شرایط کنونی، این عمل به اختلال در ساختار خانواده و افزایش تنش‌های اجتماعی منجر می‌شود.
6. تفاوت‌های فرهنگی در پذیرش تعدد زوجات
تفاوت‌های فرهنگی در پذیرش تعدد زوجات، نقش مهمی در تفسیر احکام دینی ایفا می‌کند. در مناطق عربی، مانند خوزستان، این عمل به دلیل سنت‌های محلی پذیرفته‌تر است، اما در میان پارسی‌تباران، به‌ویژه در مناطق مرکزی ایران، به دلیل مقاومت زنان و تفاوت‌های فرهنگی، تقریباً ناممکن است. این تحلیل، بر ضرورت بازنگری احکام بر اساس شرایط زمانی و مکانی تأکید دارد.
7. راهکارهای اجتماعی برای کاهش آسیب‌های خانوادگی
به‌جای ترویج تعدد زوجات، تمرکز بر رفع فقر و ایجاد فرصت‌های ازدواج برای جوانان پیشنهاد می‌شود. این رویکرد، با پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی مانند فحشا، بر اهمیت تأمین نیازهای اقتصادی و اجتماعی تأکید دارد. از منظر سیاست‌گذاری، این راهکار به معنای سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های اقتصادی و فرهنگی برای حمایت از خانواده‌های پایدار است.
8. موارد استثنایی برای تعدد زوجات
در شرایط خاص، مانند بیماری یا ناتوانی همسر، امکان اخذ مجوز برای ازدواج مجدد مطرح است، مشروط به رعایت حقوق همسر اول و پیشگیری از وضعیت «معلقه». این رویکرد، با اصول فقه شیعه در توجه به مصلحت و عسر و حرج هم‌خوانی دارد.
9. طلاق به‌عنوان راهکار نهایی
آیه با اشاره به امکان جدایی در صورت ناسازگاری، طلاق را به‌عنوان راهکاری برای مواردی که زن و مرد قادر به ادامه زندگی مشترک نیستند، مجاز می‌داند. این دیدگاه با اصول روان‌شناسی خانواده، که بر اهمیت سلامت روانی تأکید دارد، هم‌سوست.
10. محدودیت‌های طلاق برای همسران ناتوان
طلاق در مورد زنانی که به دلیل بیماری یا پیری توانایی تشکیل زندگی جدید ندارند، جایز نیست. مرد موظف است از همسر خود حمایت کند، مگر در شرایط خاص با رضایت همسر یا مجوز قانونی. این اصل، بر مسئولیت اخلاقی و اجتماعی تأکید دارد.
11. نقش حاکم شرع در تنظیم روابط خانوادگی
در مواردی که افراد در وضعیت «معلقه» قرار می‌گیرند، حاکم شرع می‌تواند با صدور مجوز، به تنظیم روابط خانوادگی کمک کند. این نقش، نشان‌دهنده اهمیت نظام حقوقی اسلامی در حمایت از حقوق افراد است.
12. تأکید بر اصلاح و تقوا
آیه با دعوت به اصلاح و تقوا، بر مسئولیت‌پذیری و پرهیز از رفتارهای آسیب‌زا تأکید دارد. از منظر روان‌شناختی، این اصل به معنای تلاش برای بهبود روابط از طریق گفت‌وگو و همدلی است.
13. سعه الهی و امید به رحمت
آیه با اشاره به سعه الهی، به افراد اطمینان می‌دهد که خداوند هیچ‌کس را در تنگنا رها نمی‌کند. این اصل، چون چراغی امیدبخش، انگیزه‌ای برای اصلاح زندگی خانوادگی فراهم می‌آورد.
جمع‌بندی
تحلیل آیه ۱۲۹ سوره نساء، چون دریچه‌ای به سوی فهم عمیق عدالت در روابط خانوادگی، محدودیت‌های ذاتی بشر را در این مسیر آشکار می‌سازد. این آیه، با نهی از تبعیض و تأکید بر اصلاح و تقوا، راهکارهایی حکیمانه برای مدیریت چالش‌های خانوادگی ارائه می‌دهد. در جوامع مدرن، به‌ویژه ایران، تعدد زوجات به دلیل تغییرات اجتماعی و فرهنگی، ناممکن و حتی حرام تلقی شده و بر رفع فقر و حمایت از ازدواج جوانان تأکید می‌شود. در موارد استثنایی، مانند ناتوانی همسر، ازدواج مجدد با شرایط خاص جایز است، اما طلاق برای همسران ناتوان محدود شده و حمایت از آن‌ها وظیفه‌ای اخلاقی است. این تحلیل، با تلفیق اصول فقهی، جامعه‌شناختی و روان‌شناختی، رویکردی عقلانی و متناسب با نیازهای زمان ارائه می‌دهد که می‌تواند مبنایی برای سیاست‌گذاری‌های خانوادگی و اجتماعی قرار گیرد.