یکم. لغزشگاهِ «آشناپنداری» به‌جایِ «آگاهیِ ژرف»: میان‌بُرِ فریبایِ ذهن

ذهنِ آدمی، با گرایشِ نهادینه‌اش به گزینشِ راه‌هایِ کوتاه‌تر و آسان‌تر، گاه به‌جایِ پیگیریِ گفتمانی بالنده و نیازمندِ درنگ و ژرف‌اندیشی، به بیراههٔ «پیرویِ صِرف» و «آشناپنداریِ سطحی» کشانده می‌شود. در نوشتارِ ارجمندِ «آگاهی و انسانِ خداگونه»، یکی از کژراهه‌هایِ اندیشه که پندار را به‌جایِ پدیدار می‌نشاند، همانا «مغالطهٔ آشناپنداری به‌جایِ آگاهیِ راستین» است. معنایِ این سخن آن است که فرد، به‌جایِ آنکه رنجِ سفرِ پژوهش را بر خود هموار سازد، مطالعه کند، بکاود، به میدانِ پرشورِ گفتگو با اندیشه‌هایِ گوناگون گام نهد و دیدگاه‌هایِ رنگارنگ را در ترازویِ سنجشِ خردمندانه بسنجد و گواه‌هایِ یک رویداد را با چشمِ جان‌بین بنگرد تا دریابد که این نمود، در نهانخانهٔ خویش چه گوهری را پنهان داشته است، و از آفتِ ویرانگرِ سطحی‌نگری در امان بماند، دستگاهِ ذهنی‌اش با جایگزین ساختنِ «آشناییِ ظاهری» به‌جایِ «آگاهیِ ژرف»، او را به دامگهِ سهل‌انگاری و نگرشِ ناکافی می‌افکند.

این شیوه، به‌ویژه آنگاه که با سیلابِ بنیان‌کنِ داده‌ها و آگاهی‌ها رویاروی می‌شویم، بسی هموار و فریبنده می‌نماید. برای نمونه، در نظر آورید که پیرامونِ پنجاه تا یکصد گونه شامپو با ویژگی‌هایِ گوناگون، موادِ سازندهٔ متفاوت و فرمول‌هایِ پیچیده در برابرِ شما عرضه می‌شود. شما در میانِ این انبوهِ گزینه‌ها و آمیزه‌ها، دچارِ سرگشتگی و آشفتگیِ خاطر می‌شوید، زیرا با فزونیِ بی‌کرانِ آگاهی‌ها رودررو هستید. در این هنگامه، ذهن به میان‌بُری زیرکانه اما گاه گمراه‌کننده دست می‌یازد و با خود می‌اندیشد: «من به‌جایِ آنکه رنجِ بررسیِ باریک‌بینانهٔ این صد شامپو را بر خود هموار سازم تا سَره را از ناسَره بازشناسم، به‌جایِ آنکه به سرچشمهٔ پاک و پالودهٔ آگاهیِ دقیق دست یابم و به آستانِ برهانِ استوار راه برم، می‌نگرم تا ببینم کدام‌یک از این‌ها برایِ من آشناتر و مانوس‌تر است.» همان را که غبارِ آشنایی بر چهره‌اش نشسته، درخورِ اعتماد می‌یابد و برمی‌گزیند. این، همان «نشاندنِ آشنایی به‌جایِ آگاهی» است که انسان را در جایگاه‌هایِ پیچیده و سرنوشت‌ساز، در هنگامی که آگاهی‌هایِ بسیار فراوان به پهنهٔ اندیشهٔ انسان سرازیر می‌شود و انسان با انبوهی از داده‌ها، چونان دریانوردی بی‌قطب‌نما در اقیانوسی توفانی، رویاروی است، به کژراهه می‌کشاند. ذهن، «آشنایی» – یعنی آن چیزهایی که نسبت به آن‌ها پیشینهٔ ذهنی و برخوردِ پیشین دارد، همچون نشانی در گذرگاهِ یاد که از هیاهویِ رسانه‌ها نشأت گرفته و در پیِ آنند که کالایی را به مرزِ آشنایی برایِ فرد برسانند – را برمی‌گزیند. تا فرد در هنگامِ گزینش، از آن روی که سازوکارِ ذهن به گونه‌ای است که راه‌هایِ میان‌بُر، آسان و نزدیک را خوش‌تر می‌دارد، به‌جایِ آنکه راهِ دراز و دشوارگذرِ پژوهش و خواندن و کاویدن و دانش‌اندوزی و آگاهی‌یابی را بپیماید، به دشتِ هموارِ آشنایی روی می‌آورد و از راهِ انس و الفتِ پیشین، دست به گزینش و تصمیم‌گیری می‌زند.

دوم. اندیشه‌هایِ قالبی، جانب‌داری و پیرویِ کورکورانه: زنجیرهایِ به‌پایِ خرد

آدمی، این رهنوردِ جادهٔ ابدیت، برایِ آنکه به آستانِ روشنایی‌بخشِ پروردگار بار یابد و گوهرِ گران‌بهایِ ایمانِ راستین را در صدفِ جان بپروراند و حلاوتِ حضورِ زندهٔ خداوند را در کامِ دل احساس کند، ناگزیر است که مسیرِ آگاهیِ باریک‌بینانه و ژرف‌نگر را در پیش گیرد و از چنبرهٔ «آشناپنداری به‌جایِ آگاهی» و «اندیشه‌هایِ قالبی» به‌درآید. اندیشه‌هایِ قالبی، همان داده‌هایِ کهنه و بازگفته‌شده‌ای هستند که فرد به آن‌ها خو گرفته و به گونه‌ای پیاپی از آن‌ها بهره می‌جوید. این انگاره‌هایِ کلیشه‌ای، همچون گذرگاهی آشنا برایِ ذهن کار می‌کنند و در جایگاه‌هایی که نیازمندِ درنگ و پژوهش‌اند، جانشینِ آگاهیِ راستین می‌شوند.

آنکه در بندِ اندیشه‌هایِ قالبی، آشناپنداری‌ها، جانب‌داری‌هایِ نابجا و پیرویِ کورکورانه گرفتار آید، تواناییِ گفتگویِ کارآمد و همراهی در گفتمانِ یگانه‌شناسانه را از کف می‌دهد. او نیرویِ «شنیدنِ فعالِ» دیدگاه‌هایِ دگراندیشانه و انگاره‌هایِ نوپدید را ندارد، زیرا بر باورها و سنت‌هایِ ذهنیِ خویش تعصبی خشک می‌ورزد. چنین فردی، دشواریِ خواندن، پژوهیدن و کاویدن را برنمی‌تابد و آسودگی و آسایشِ پندارین را برمی‌گزیند. در فرجام، از پذیرشِ «نویافته‌هایِ یگانه‌شناسانه» – گزاره‌ها و دریافت‌هایِ روشنگر در بابِ خداوند – بازمی‌ماند.

پیرویِ کورکورانه، یعنی پذیرشِ بی‌چون‌وچرایِ اندیشه‌ها و رفتارهایِ دیگری، بدونِ بهره‌گیری از نیرویِ سنجش و باریک‌بینی، فرد را به آنجا می‌رساند که شخصی را همسنگِ حقیقتِ مطلق بپندارد. حال آنکه، جز خداوندِ یکتا، هیچ حقیقتی، جامه‌یِ اطلاق بر تن ندارد. آدمیان، حتی آنان که در راهِ شناختِ یگانگی گام می‌نهند، همگی بهره‌ای نسبی از حقیقت دارند و سَره و ناسَره در وجودشان آمیخته است. فردِ دنباله‌رو که دیگری را نمادِ تام و تمامِ حقیقت می‌انگارد، در سرشتِ کار، او را به‌جایِ خداوند نشانده و از پویایی و دگرگونیِ اندیشه بازمی‌ماند؛ زیرا حقیقتِ مطلق‌انگاشته‌شده، تابِ گفتگو و پذیرشِ دیدگاهِ مخالف را ندارد. پیروی در این هنگام، به‌جایِ آنکه نردبانی برایِ فرا رفتن باشد، به سدی ستبر در برابرِ اندیشه‌ورزی و بالندگیِ فردی دگرگون می‌شود و چراغِ خرد را به خاموشی می‌کشاند. چنین فردی، در جادهٔ یگانه‌شناسی گام نمی‌زند و دچارِ ایستایی و واماندگی می‌شود. ایستایی، چه برخاسته از پیرویِ کورکورانه باشد، چه از ایمانی بی‌بنیان و چه از به‌کارنگرفتنِ اندیشه، مانعِ هرگونه رشد و پویایی است و فرد را در سراشیبیِ فروپاشی قرار می‌دهد.

جانب‌داری از اندیشه‌ای خاص، باوری ویژه یا فردی معین نیز به انزوایِ اندیشگیِ فرد می‌انجامد؛ زیرا او خود را به گروهی بسته وابسته می‌سازد و از دیگر گروه‌ها و از همگامی با کاروانِ پویایِ جامعهٔ یگانه‌شناس – که همواره در جستجویِ نوآوری و بازاندیشی است – بی‌بهره می‌ماند. گفتمانِ فرهنگی، دانشی و یگانه‌شناسانه، نیازمندِ شنیدنِ سخنانِ تازه و دیدگاه‌هایِ نو است. آنکه تواناییِ شنیدنِ این نوآوری‌ها را ندارد، در پیلهٔ انزوایِ خویش فرو می‌رود و هوشِ گروهی و نیرویِ شناختِ خویش را از دست می‌دهد. دستگاهِ ذهنیِ او دچارِ سستی و پژمردگی شده و در برابرِ دیدگاه‌هایِ نو، همچون غنچه‌ای فروبسته، باز نمی‌شود. چنین فردی، توانِ همراهی در گفتمانِ یگانه‌شناسانه را ندارد، نرمی و پذیرندگیِ بایسته برایِ سنجشِ برهان‌ها و همراهی با دیگران را از کف می‌دهد و به گردابِ زیاده‌روی و کوتاهی درمی‌افتد. گسترهٔ اندیشه‌اش تنگ و محدود می‌شود و برایِ بالندگی، نیازمندِ همراهی با جامعهٔ یگانه‌شناسِ آزاداندیش است که در آن، امکانِ هم‌رسانی و شنیدنِ باورهایِ گوناگون فراهم باشد.

آنکه پیروِ بی‌چون‌وچرا نیست، همواره خود و باورهایش را در ترازویِ سنجش می‌نهد، همچون آن بزرگوار، عبدالعظیمِ حسنی، که پیوسته اندیشه‌هایِ خویش را می‌پایید و عرضه می‌داشت و نسبت به باورها و ارزش‌هایش، نگاهی سنجشگرانه داشت. فردی که در ارزش‌هایِ خویش بازنگری نمی‌کند، نمی‌تواند با گفتمانِ یگانه‌شناسانه همراه شود. پیرویِ او، رونوشتی بی‌جان و بی‌فایده است که زندگی و پویایی در آن نیست و فرد را به ماندابِ ایستایی می‌کشاند. این ایستایی، چشمهٔ جوشانِ الهام و آفرینندگی را در او می‌خشکاند و پایِ رفتن و نیرویِ پوییدن را از او می‌گیرد. در فرجام، از گفتمان‌هایِ یگانه‌شناسانه – چه در پهنهٔ انسانی، چه در سپهرِ مینوی، چه از نگاه‌هایِ مهرآمیزِ پروردگار و چه از رویاهایِ راستین – بی‌بهره می‌ماند و نمی‌تواند از آن‌ها الگویی کارآمد برایِ بالندگی و زنده‌سازیِ یگانه‌شناسی در نهادِ خویش برگیرد. برایِ زنده‌ساختنِ آتشِ یگانگی در کانونِ جان، پیوند با کسانِ کارآزموده و گوناگون‌اندیش که توانِ سخن گفتن از یگانگی را دارند، و گسترشِ دامنهٔ پیوندها و پدیدآوردنِ جامعه‌ای یگانه‌شناس، بایسته و ناگزیر است. فردِ گوشه‌نشین، توانِ به چالش کشیدنِ انگاشته‌ها و باورهایِ خویش را ندارد و یادگیریِ پویایی برایِ دریافتِ ژرفایِ یگانگی نخواهد داشت.

کسانی که می‌خواهند از دیگران پیروی کنند، در شناختِ کارشناسانِ دینی نیز باید هوشیار باشند. این کارشناسان، هر یک بهره‌ای نسبی از حقیقت دارند. همان‌گونه که در شناختِ خداوند، پویندگانِ راه به نسبتِ توانِ خویش پیش می‌روند، در شناختِ احکامِ الهی نیز کارشناسان بهره‌ای از حق دارند و در این زمینه با یکدیگر برابرند. چنین نیست که یکی بهرهٔ بیشتری از حق داشته باشد و دیگری کمتر. از آنجا که ما توانِ تشخیصِ دقیقِ بهرهٔ هر یک را نداریم، کسی که می‌خواهد پیروی کند، از هر کدامشان که پیروی نماید، راهی درست را برگزیده است. نباید جانب‌داری یا اندیشهٔ قالبی نسبت به یک کارشناسِ دینی داشت و گفت: «تنها این است و جز این نیست که من از او پیروی می‌کنم و کارِ دیگر کارشناسان همه نادرست است. اصلاً وقتی او هست، آنان نباید نظر بدهند.» خیر، جامعه باید آزاد باشد و کسانی که در شناختِ احکامِ الهی تخصص دارند، باید بتوانند نوشته‌هایِ خویش را آزادانه منتشر کنند. آنگاه، پیروان از هر کدامشان که خواستند، در هر مسئله‌ای پیروی می‌کنند. این، آزادی در دین‌ورزی و آزادی در دانشِ دین است که گوناگونیِ دیدگاه‌ها را ارج می‌نهد. دیدگاه‌هایِ فقهی نمی‌گوید که الزاماً باید یک کارشناسِ دینی بر تمامیِ جامعه چیره باشد و هیچ‌کسِ دیگر حقِ سخن گفتن و نوشتن نداشته باشد. آنان صاحب‌نظرند. می‌گوییم حتی در پیروی، انسان نباید خودباخته باشد و باید ایستادگیِ اندیشگیِ خویش را پاس دارد. این همان بحثِ ایستادگیِ اندیشگی در پیروی است که می‌گوید در پیروی دچارِ گزافه‌گویی نشوید، ناگهان کسی را سپند مپندارید و او را دارایِ تمامیِ حقیقت ندانید.