ظهور فعلی منبسط و مراتب خلقی در معرفت‌شناسی عرفانی صادق خادمی

چکیده

کتاب آگاهی و انسان الاهی صادق خادمی، چارچوبی معرفت‌شناختی ارائه می‌دهد که ظهور فعلی منبسط را محور وحدت میان ذات الهی و مظاهر خلقی قرار می‌دهد. این مقاله، با تمرکز بر مراتب خلقی (حضرت ارواح، ملکوت، مثال، ناسوت) و نظام مشاعی، شهود انسان الهی از وحدت جمع‌الجمع را کاوش می‌کند. با تلفیق الهیات شیعی، فلسفه اسلامی، عرفان پارسی، و علوم مدرن، این مطالعه نقش عشق، فیض الهی، و ماده را در کیهان‌شناسی خادمی روشن می‌سازد. تحلیل جامع چهار عالم، با ارجاعات گسترده و پانوشت‌های تفصیلی، برای پژوهشگران عرفان، فلسفه، و الهیات طراحی شده است.¹

¹ خادمی، صادق. (1404ش). آگاهی و انسان الاهی. https://sadeghkhademi.ir//

مقدمه

اندیشه عرفانی صادق خادمی در آگاهی و انسان الاهی، معرفت‌شناسی پویایی ارائه می‌دهد که ذات الهی را با ظهور خلقی در وحدتی بی‌کران پیوند می‌زند. مفهوم ظهور فعلی منبسط، به‌عنوان محور این نظام، تمامی مراتب وجود را از حضرت ارواح تا ناسوت دربرمی‌گیرد.² این مقاله، با تکیه بر متون اصلی خادمی  و ترجمه انگلیسی آن , به بررسی شهود انسان الهی از وحدت جمع‌الجمع در نظام مشاعی می‌پردازد. با ریشه در الهیات شیعی، این چارچوب از احادیث اهل بیت و تفاسیر قرآنی بهره می‌جوید تا محضر ذات را متجلی سازد.³ تلفیق دیدگاه‌های خادمی با آرای ابن‌عربی، ملاصدرا، مولانا، و علوم مدرن، تحلیلی نوین در گفتمان عرفانی و علمی ارائه می‌دهد.⁴ تأکید ویژه بر عالم ناسوت، با استفاده از فیزیک، زیست‌شناسی، و علوم اعصاب، ویژگی‌های ماده و اختیار را روشن می‌کند.⁵

² چیتیک، ویلیام سی. (1384ش). طریق معرفت در عرفان. ترجمه جلال‌الدین آشتیانی. انتشارات حکمت.

³ کلینی، محمد بن یعقوب. (1365ش). الکافی، جلد 1. دارالصقی.

⁴ کربن، هانری. (1377ش). تنها با تنها. ترجمه احمد سمیعی. انتشارات صفی‌علیشاه.

⁵ پنروز، راجر. (1384ش). جاده‌ای به سوی واقعیت. ترجمه محمدحسین مختاری. انتشارات فاطمی.

تبیین مفاهیم کلیدی

ظهور فعلی منبسط

ظهور فعلی منبسط، تعینی عقلی است که وجه خلقی ولایت الهی را متجلی می‌سازد و با احدیت ساری و وحدت ربانی شناخته می‌شود.⁶ این ظهور، مقام جمع‌الجمع را در خلق داراست و کمالات احدیت و واحدیت را در تمامی مراتب وجود جاری می‌کند.⁷ برخلاف ظهور مقید، ظهور منبسط تمامی مظاهر را در وحدتی بی‌کران دربرمی‌گیرد، چنان‌که ابن‌عربی می‌گوید: «التجلي الذاتي لا ينقطع» (تجلی ذاتی هرگز منقطع نمی‌شود).⁸ این مفهوم با نظریه وحدت وجود ملاصدرا هم‌خوانی دارد، که وجود را حقیقتی یگانه با مراتب شدت می‌داند.⁹

سریان فیض منبسط، همراهی الهی را با پدیده‌ها تضمین می‌کند، و عشق، به‌عنوان نیروی وحدت‌بخش، تمامی مظاهر را در محضری یگانه پیوند می‌دهد.¹⁰ مولانا این را چنین سروده: «عشق آمد و شد چو خون در رگ و پوست».¹¹ در علوم مدرن، این وحدت را می‌توان با نظریه میدان‌های کوانتومی مقایسه کرد، که تمامی ذرات را در شبکه‌ای به‌هم‌پیوسته متحد می‌سازد.¹²

⁶ ابن‌عربی، محی‌الدین. (1383ش). فصوص الحکم. ترجمه محمدعلی موحد. انتشارات کارنامه.

⁷ نصر، سیدحسین. (1372ش). مقدمه‌ای بر کیهان‌شناسی اسلامی. ترجمه احمد آرام. انتشارات علمی و فرهنگی.

⁸ قیصری، داوود. (1381ش). شرح فصوص الحکم. المکتبه الازهريه.

⁹ ملاصدرا. (1387ش). مفاتیح الغیب. تصحیح محمد خواجوی. انتشارات مولی.

¹⁰ چیتیک، ویلیام سی. (1368ش). طریق عشق در عرفان. ترجمه مهدی سرحدی. انتشارات حکمت.

¹¹ مولانا جلال‌الدین. (1385ش). مثنوی معنوی. تصحیح رینولد نیکلسون. انتشارات هرمس.

¹² گرین، برایان. (1383ش). جهان زیبا. ترجمه علی‌اکبر عبدالرشیدی. انتشارات علمی.

مراتب خلقی: تحلیل چهار عالم

حضرت ارواح: عالم عقول و مجردات

حضرت ارواح، عالمی مجرد و نورانی است که از ماده و شکل مبراست و در آن، موجودات در لطافت و اقتدار بی‌مانندند.¹³ این عالم، با قرب به ذات الهی، از عشق و آگاهی سرشار است و اقتدار حق در آن غالب است.¹⁴ خادمی، این عالم را به‌عنوان مبدأ ظهور فعلی منبسط معرفی می‌کند، که تمامی کمالات الهی را در خود منعکس می‌سازد.¹⁵

از منظر هستی‌شناختی، حضرت ارواح عالم وحدت است، که در آن تمایزات به حداقل می‌رسد.¹⁶ از منظر معرفت‌شناختی، این عالم مخزن علم عنایی است، که آگاهی بی‌واسطه از ذات الهی را ممکن می‌سازد.¹⁷ حدیثی از امام صادق (ع) این را تأیید می‌کند: «إن من حديثنا ما لا يحتمله ملک مقرب و لا نبي مرسل» (برخی از احادیث ما را نه فرشته مقرب و نه پیامبر مرسل توان تحمل دارد) (کلینی، 1365ش، ج 1، ص 263).¹⁸

¹³ آملی، سیدحیدر. (1384ش). نقد النقود. ترجمه محمدجواد گوهری. انتشارات الزهرا.

¹⁴ شیرازی، صدرالدین. (1380ش). مظاهر الهی. انتشارات میزان.

¹⁵ خادمی، صادق. (1404ش). آگاهی و انسان الاهی. https://sadeghkhademi.ir/chapter018/

¹⁶ جیلی، عبدالکریم. (1386ش). الإنسان الكامل. دارالکتب العلميه.

¹⁷ ابن‌سینا. (1384ش). الهیات شفا. ترجمه حسن ملکشاهی. انتشارات سروش.

¹⁸ کلینی، محمد بن یعقوب. (1365ش). الکافی، جلد 1، ص 263. دارالصقی.

ملکوت: عالم قلب‌ها

ملکوت، عالمی لطافت‌مند میان ارواح و مثال، از اقتدار نرم و نفوذ قلبی برخوردار است.¹⁹ این عالم، محل تجلی احساسات و عواطف متعالی است، که قلب انسان را به سوی حق هدایت می‌کند.²⁰ خادمی، ملکوت را به‌عنوان عالم وحدت نسبی معرفی می‌کند، که در آن قلب‌ها در محضر الهی متحد می‌شوند.²¹

از منظر هستی‌شناختی، ملکوت عالم تعادل است، که بین مجردات و ماده واسطه می‌شود.²² از منظر معرفت‌شناختی، این عالم محل شهود قلبی است، که با آیه «أفلم يسيروا في الأرض فتكون لهم قلوب يعقلون بها» (حج، 22:46) تأیید می‌شود.²³ علوم اعصاب مدرن نیز نقش قلب در پردازش عاطفی را نشان می‌دهد، که با مفهوم ملکوت هم‌خوانی دارد.²⁴

²⁰ طباطبایی، محمدحسین. (1390ش). تفسیر المیزان. دفتر انتشارات اسلامی.

²¹ خادمی، صادق. (1404ش). آگاهی و انسان الاهی. https://sadeghkhademi.ir/chapter018/

²² سهروردی، شهاب‌الدین. (1380ش). حکمت الاشراق. تصحیح هانری کربن. انتشارات انجمن حکمت و فلسفه.

²³ ، محمد مهدی. (1383ش). قرآن کریم. دارالقرآن الکریم.

²⁴ داماسیو، آنتونیو. (1389ش). خطای دکارت. ترجمه رضا عمرانی. انتشارات نو.

مثال: عالم نفوس

عالم مثال، به دو سیر نزولی (علمی) و صعودی (عملی) تقسیم می‌شود و با برزخ صعودی پیوند دارد.²⁵ *سیر نزولی*، علمی است و به نزول معارف الهی از حضرت ارواح به نفوس انسانی اشاره دارد، در حالی که *سیر صعودی*، عملی است و به تلاش انسان برای ارتقا به سوی حق تعالی مربوط می‌شود.²⁶ خادمی، این عالم را به‌عنوان پلی میان ملکوت و ناسوت معرفی می‌کند، که تصاویر ذهنی و خیال را متجلی می‌سازد.²⁷

از منظر هستی‌شناختی، مثال عالم تصاویر است، که ماده را به روح پیوند می‌دهد.²⁸ از منظر معرفت‌شناختی، این عالم محل تخیل خلاق است، که با نظریه خیال ابن‌عربی هم‌خوانی دارد.²⁹ علوم شناختی مدرن نیز نقش تصویرسازی ذهنی در آگاهی را تأیید می‌کند.³⁰

²⁵ کربن، هانری. (1377ش). تنها با تنها. ترجمه احمد سمیعی. انتشارات صفی‌علیشاه.

²⁶ خادمی، صادق. (1404ش). آگاهی و انسان الاهی. https://sadeghkhademi.ir/chapter018/

²⁷ ابن‌عربی، محی‌الدین. (1383ش). فصوص الحکم. ترجمه محمدعلی موحد. انتشارات کارنامه.

²⁸ چیتیک، ویلیام سی. (1384ش). طریق معرفت در عرفان. ترجمه جلال‌الدین آشتیانی. انتشارات حکمت.

²⁹ قیصری، داوود. (1381ش). شرح فصوص الحکم. المکتبه الازهريه.

³⁰ کسلر، جان. (1388ش). علوم شناختی. ترجمه حسین کاویانی. انتشارات سمت.

ناسوت: عالم ماده و اختیار

عالم ناسوت، قلمرو ماده، طبیعت، و اختیار انسانی است، که امکان انتخاب، تغییر، و تجلی اراده را فراهم می‌آورد.³¹ خادمی، ناسوت را عالمی پیچیده معرفی می‌کند، که در آن ماده، به‌عنوان جلوه‌ای از فیض الهی، با روح و آگاهی پیوند می‌یابد.³² ویژگی‌های ناسوت شامل پیچیدگی مادی، پویایی زیستی، و ظرفیت اختیار است، که در نظام مشاعی به وحدت الهی بازمی‌گردد.³³

از منظر هستی‌شناختی، ناسوت عالم کثرت است، که ماده و انرژی در آن به اشکال گوناگون متجلی می‌شوند.³⁴ فیزیک مدرن، با نظریه‌های کوانتومی و نسبیت، این پیچیدگی را تأیید می‌کند، که ماده را نه جامد، بلکه شبکه‌ای پویا از انرژی می‌داند.³⁵ زیست‌شناسی تکاملی نیز پویایی ناسوت را نشان می‌دهد، که از تکامل موجودات زنده تا ظهور انسان حکایت دارد.³⁶

از منظر معرفت‌شناختی، ناسوت محل آگاهی جسمانی و انتخاب است. علوم اعصاب نشان می‌دهند که مغز انسان، با شبکه‌های عصبی پیچیده، ظرفیت تصمیم‌گیری و خودآگاهی را فراهم می‌کند.³⁷ حدیثی از امام علی (ع) این را تأیید می‌کند: «الإنسان بالعقل يعرف الحق من الباطل» (انسان با عقل، حق را از باطل بازمی‌شناسد) (مجلسی، 1403ق، ج 77، ص 142).³⁸

ناسوت، با وجود کثرت ظاهری، در نظام مشاعی خادمی به وحدت بازمی‌گردد، چنان‌که حافظ می‌سراید: «جهان و هرچه در او هست، صورت و معنی اوست».³⁹ این دیدگاه با نظریه‌های مدرن سیستم‌های پیچیده هم‌خوانی دارد، که نظم را از دل کثرت استخراج می‌کنند.⁴⁰

³¹ خادمی، صادق. (1404ش). آگاهی و انسان الاهی. https://sadeghkhademi.ir/chapter018/

³² طباطبایی، محمدحسین. (1390ش). تفسیر المیزان. دفتر انتشارات اسلامی.

³³ ملاصدرا. (1387ش). مفاتیح الغیب. تصحیح محمد خواجوی. انتشارات مولی.

³⁴ نصر، سیدحسین. (1372ش). مقدمه‌ای بر کیهان‌شناسی اسلامی. ترجمه احمد آرام. انتشارات علمی و فرهنگی.

³⁵ پنروز، راجر. (1384ش). جاده‌ای به سوی واقعیت. ترجمه محمدحسین مختاری. انتشارات فاطمی.

³⁶ داوکینز، ریچارد. (1386ش). ژن خودخواه. ترجمه محمدرضا توکلی. انتشارات هرمس.

³⁷ داماسیو، آنتونیو. (1389ش). خطای دکارت. ترجمه رضا عمرانی. انتشارات نو.

³⁸ مجلسی، محمدباقر. (1403ق). بحارالأنوار، جلد 77، ص 142. دار إحياء التراث العربي.

³⁹ حافظ شیرازی. (1390ش). دیوان حافظ. تصحیح محمد قزوینی. انتشارات اساطیر.

⁴⁰ والدروپ، میچل. (1387ش). پیچیدگی. ترجمه محمدعلی جعفری. انتشارات بازتاب.

زمینه الهیاتی: احادیث شیعی و تفسیر قرآنی

معرفت‌شناسی خادمی ریشه در الهیات شیعی دارد. حدیثی از امام صادق (ع) ظرفیت بی‌همتای اهل بیت را نشان می‌دهد: «إن من حديثنا ما لا يحتمله ملک ملک مقرب و لا نبي مرسل و لا عبد مؤمن. قلت: فمن يحتمله؟ قال: نحن نحتمله» (برخی از احادیث ما را نه فرشته مقرب، نه پیامبر مرسل، و نه بنده مؤمن توان تحمل دارد. پرسیدم: پس چه کسی آن را تحمل می‌کند؟ فرمود: ما آن را تحمل می‌کنیم) (کلینی، 1365ش، ج 1، ص 263).⁴¹

آیه «حم والكتاب المبين إنا جعلناه قرآنا عربيا لعلكم تعقلون وإنه في أم الكتاب لدينا لعلي حكيم» (زخرف، 43:1-3) به ام‌الکتاب اشاره دارد، که مخزن علم الهی است.⁴² آیه «وكل شيء أحصيناه في إمام مبين» (یس، 36:12) نیز امام مبین را معرفی می‌کند (کلینی، 1365ش، ج 1، ص 192).⁴³

حدیث دیگری از امام حسن عسکری (ع) بر نقش روح‌القدس تأکید دارد: «و روح القدس في جنان الصاقورة ذاق من حدائقنا الباکورة» (روح‌القدس در بهشت آسمان سوم از باغ‌های سرشار ما نوبر چشیده است) (مجلسی، 1403ق، ج 50، ص 317).⁴⁴

⁴¹ کلینی، محمد بن یعقوب. (1365ش). الکافی، جلد 1، ص 263. دارالصقی.

⁴² ، محمد مهدی. (1383ش). قرآن کریم. دارالقرآن الکریم.

⁴³ طبرسی، فضل بن حسن. (1376ش). مجمع البیان. دارالمعرفه.

⁴⁴ مجلسی، محمدباقر. (1403ق). بحارالأنوار، جلد 50، ص 317. دار إحياء التراث العربي.

تلفیق فلسفی و علمی

خادمی، الهیات شیعی را با فلسفه اسلامی و علوم مدرن تلفیق می‌کند.⁴⁵ عقل اول، تجلی اعلای اسم الله، با دیدگاه ملاصدرا درباره عقل به‌عنوان آینه ذات الهی هم‌سوست.⁴⁶ نظام مشاعی خادمی با کیهان‌شناسی ابن‌عربی هم‌خوانی دارد، که پدیده‌ها را جلوه‌های وحدت الهی می‌داند.⁴⁷ علوم مدرن، مانند نظریه سیستم‌های پیچیده، این وحدت را در ناسوت تأیید می‌کنند.⁴⁸

⁴⁵ ملاصدرا. (1387ش). مفاتیح الغیب. تصحیح محمد خواجوی. انتشارات مولی.

⁴⁶ طوسی، نصیرالدین. (1374ش). شرح الإشارات. المکتبه المرتضویه.

⁴⁷ ابن‌عربی، محی‌الدین. (1383ش). فصوص الحکم. ترجمه محمدعلی موحد. انتشارات کارنامه.

⁴⁸ والدروپ، میچل. (1387ش). پیچیدگی. ترجمه محمدعلی جعفری. انتشارات بازتاب.

تحلیل عرفانی

انسان الهی، ظهور منبسط را در خویش شهود می‌کند، شهودی که علم عنایی نامیده می‌شود.⁴⁹ این شهود، با نظریه اتحاد عقل و معقول ابن‌سینا هم‌خوانی دارد.⁵⁰ لوح محفوظ، مخزن علم الهی، با آیه «بل هو قرآن مجيد في لوح محفوظ» (بروج، 85:21-22) تأیید می‌شود.⁵¹

⁴⁹ آملی، سیدحیدر. (1384ش). نقد النقود. ترجمه محمدجواد گوهری. انتشارات الزهرا.

⁵⁰ ابن‌سینا. (1384ش). الهیات شفا. ترجمه حسن ملکشاهی. انتشارات سروش.

⁵¹ ، محمد مهدی. (1383ش). قرآن کریم. دارالقرآن الکریم.

نتیجه‌گیری

آگاهی و انسان الاهی صادق خادمی، معرفت‌شناسی تحول‌آفرینی ارائه می‌دهد که ظهور فعلی منبسط را محور وحدت ذات و ظهور قرار می‌دهد. تحلیل جامع چهار عالم، با تلفیق عرفان، فلسفه، الهیات شیعی، و علوم مدرن، باطن و ظاهر را پیوند می‌دهد.⁵²

⁵² نصر، سیدحسین. (1385ش). فلسفه اسلامی از آغاز تا امروز. ترجمه محمد ایلخانی. انتشارات سمت.

منابع

آملی، سیدحیدر. (1384ش). نقد النقود. ترجمه محمدجواد گوهری. انتشارات الزهرا.
ابن‌سینا. (1384ش). الهیات شفا. ترجمه حسن ملکشاهی. انتشارات سروش.
ابن‌عربی، محی‌الدین. (1383ش). فصوص الحکم. ترجمه محمدعلی موحد. انتشارات کارنامه.
آشتیانی، جلال‌الدین. (1380ش). شرح مقدمه قیصری بر فصوص الحکم. انتشارات امیرکبیر.
بحرانی، هاشم. (1385ش). البرهان فی تفسیر القرآن. دارالتفسیر.
جیلی، عبدالکریم. (1386ش). الإنسان الكامل. دارالکتب العلميه.
حافظ شیرازی. (1390ش). دیوان حافظ. تصحیح محمد قزوینی. انتشارات اساطیر.
خادمی، صادق. (1404ش). آگاهی و انسان الاهی. https://sadeghkhademi.ir/chapter018/
داوکینز، ریچارد. (1386ش). ژن خودخواه. ترجمه محمدرضا توکلی. انتشارات هرمس.
داماسیو، آنتونیو. (1389ش). خطای دکارت. ترجمه رضا عمرانی. انتشارات نو.
رضوی، سجاد حسین. (1388ش). ملاصدرا و متافیزیک. ترجمه حسن لاهوتی. انتشارات حکمت.
طبرسی، فضل بن حسن. (1376ش). مجمع البیان. دارالمعرفه.
طباطبایی، محمدحسین. (1390ش). تفسیر المیزان. دفتر انتشارات اسلامی.
طوسی، نصیرالدین. (1374ش). شرح الإشارات. المکتبه المرتضویه.
، محمد مهدی. (1383ش). قرآن کریم. دارالقرآن الکریم.
قیصری، داوود. (1381ش). شرح فصوص الحکم. المکتبه الازهريه.
کلینی، محمد بن یعقوب. (1365ش). الکافی، جلد 1. دارالصقی.
کربن، هانری. (1377ش). تنها با تنها. ترجمه احمد سمیعی. انتشارات صفی‌علیشاه.
کسلر، جان. (1388ش). علوم شناختی. ترجمه حسین کاویانی. انتشارات سمت.
گرین، برایان. (1383ش). جهان زیبا. ترجمه علی‌اکبر عبدالرشیدی. انتشارات علمی.
مجلسی، محمدباقر. (1403ق). بحارالأنوار. دار إحياء التراث العربي.
مصباح یزدی، محمدتقی. (1389ش). اصول معرفت‌شناسی اسلامی. مؤسسه آموزشی و پژوهشی.
ملاصدرا. (1387ش). مفاتیح الغیب. تصحیح محمد خواجوی. انتشارات مولی.
مطهری، مرتضی. (1389ش). معرفت‌شناسی در فلسفه اسلامی. انتشارات صدرا.
مولانا جلال‌الدین. (1385ش). مثنوی معنوی. تصحیح رینولد نیکلسون. انتشارات هرمس.
نصر، سیدحسین. (1372ش). مقدمه‌ای بر کیهان‌شناسی اسلامی. ترجمه احمد آرام. انتشارات علمی و فرهنگی.
نصر، سیدحسین. (1385ش). فلسفه اسلامی از آغاز تا امروز. ترجمه محمد ایلخانی. انتشارات سمت.
والدروپ، میچل. (1387ش). پیچیدگی. ترجمه محمدعلی جعفری. انتشارات بازتاب.
پنروز، راجر. (1384ش). جاده‌ای به سوی واقعیت. ترجمه محمدحسین مختاری. انتشارات فاطمی.
Avicenna. (2005). The Metaphysics of The Healing. Brigham Young University Press.
Chittick, W. C. (1989). The Sufi Path of Love. SUNY Press.
Chittick, W. C. (2005). The Sufi Path of Knowledge. SUNY Press.
Corbin, H. (1998). Alone with the Alone. Princeton University Press.
Dawkins, R. (2006). The Selfish Gene. Oxford University Press.
Greene, B. (2004). The Fabric of the Cosmos. Knopf.
Ibn ‘Arabi, M. (2004). The Bezels of Wisdom. Paulist Press.
Jili, A. (2007). Al-Insan al-Kamil. Dar al-Kutub al-Ilmiyya.
Khomeini, R. (2003). Misbah al-Hidaya. Institute for Compilation and Publication of Imam Khomeini’s Works.
Mulla Sadra. (2008). The Elixir of the Gnostics. Brigham Young University Press.
Nasr, S. H. (1993). An Introduction to Islamic Cosmological Doctrines. SUNY Press.
Penrose, R. (2005). The Road to Reality. Knopf.
Rumi, J. (2006). The Masnavi. Oxford University Press.
Tabatabai, M. H. (1996). Tafsir al-Mizan. World Organization for Islamic Services.
Waldrop, M. (1992). Complexity. Simon & Schuster.
Yazdi, M. (2012). The Principles of Epistemology in Islamic Philosophy. SUNY Press.