کارکردهای دین و ایمان در فصل دوم تزویر و دین الاهی

تحلیل آکادمیک اثر صادق خادمی

مقدمه

فصل دوم کتاب تزویر و دین الاهی اثر صادق خادمی، با عنوان «کارکردهای دین و ایمان دینی»، به تبیین نقش دین و ایمان در حیات انسانی از منظری الهیاتی و فلسفی می‌پردازد. این فصل، دین را به‌مثابه ابزاری اطمینان‌زا برای پیوند با خداوند معرفی می‌کند که هویت‌بخشی، آرامش‌آفرینی، و رستگاری را به ارمغان می‌آورد. مقاله‌ی حاضر، با استناد به متن فصل دوم و منابع اسلامی معتبر، کارکردهای کلیدی دین، شامل ارتباط باطنی با خدا، هویت‌سازی، صدق و کام‌بخشی، و آرامش‌بخشی را تحلیل می‌کند. هدف، ارائه‌ی دیدگاهی منسجم و آکادمیک از این کارکردها و اهمیت آن‌ها در زیست دینی است.

بخش اول: ارتباط باطنی با خداوند

خادمی دین را ابزار رسمی ارتباط اطمینان‌زای انسان با خداوند می‌داند که برنامه‌ای الهی برای زیست ارائه می‌دهد (خادمی، ۱۴۰۳). این برنامه، انسان را به خداوند به‌عنوان همراه ابدی پیوند می‌دهد و انس، همزیستی، و وصال عینی را ممکن می‌سازد. یافتن خداوند در دل و تسلیم به احکام او، سلامت و سعادت را تضمین می‌کند. این ارتباط، منحصربه‌فرد و خصوصی است و آزادی انسان را معنا می‌بخشد. هرگونه تحمیل یا القا، این حس باطنی را تحریف می‌کند و فرد را از مقصد دین سرشتی محروم می‌سازد (همان).
قرآن کریم نیز بر اهمیت این پیوند تأکید دارد: «أَلَا بِذِكْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ» (رعد: ۲۸)، که نشان‌دهنده‌ی آرامش قلبی از طریق یاد خدا و ارتباط با اوست. خادمی این ارتباط را هدف غایی دین می‌داند که از طریق ایمان به غیب و تصدیق وجدانی خداوند محقق می‌شود.

بخش دوم: هویت‌بخشی دینی

دین، با تصدیق اطمینان‌آمیز و ایمان به وحی ربانی، هویت‌ساز و امنیت‌بخش است (خادمی، ۱۴۰۳). هویت، گوهر وجودی انسان است که او را از دیگران متمایز می‌کند و در سرشت و انتخاب‌های آگاهانه ریشه دارد. دین، این هویت را با پیوند به خداوند و نور ربوبی هماهنگ می‌سازد و ارزش، غایت آفرینش، و جایگاه انسان را در نظام هستی مشخص می‌کند. این هویت، انسان را از خودمرجعی جدا می‌کند و حیاتی گوارا و آرام را به او ارزانی می‌دارد.
هویت دینی، ظهور خویشتن حقیقی در مسیر قرب الهی است که از طریق آگاهی به توانمندی‌ها و عجزها شکل می‌گیرد. خادمی تأکید می‌کند که دین باطنی، اراده‌ی خداوند برای رهایی انسان از ناآگاهی، به‌ویژه در شناخت خدا و احکام او، و حفاظت از ستم‌ورزی در عمل است. این فرآیند، از طریق وصول عینی به خداوند به‌عنوان منبع حقیقت، در ساختار وحی الهی رخ می‌دهد (همان).

بخش سوم: صدق و کام‌بخشی دین

دین، برنامه‌ای تکوینی برای زیست طبیعی و متعادل است که با مراتب دینداری هماهنگ می‌شود (خادمی، ۱۴۰۳). دینی که با واسطه‌ی الهی حیات یابد، حق، صدق، و آگاهی حداکثری را ارائه می‌دهد و با قدرت جذب و انس، هر فرد را به سرشت باطنی خود می‌رساند، خواه مؤمن باشد یا کافر. این دین، به دلیل تجربه‌پذیری و جامعیت، شیرین، دلپذیر، و نشاط‌بخش است و حیات را معنا می‌بخشد. نتیجه‌ی آن، یا پذیرش حق و رستگاری است یا انکار و حرمان.
قرآن کریم این حقیقت را تأیید می‌کند: «فَأَقِمْ وَجْهَكَ لِلدِّينِ حَنِيفًا ۚ فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتِي فَطَرَ النَّاسَ عَلَيْهَا» (روم: ۳۰)، که دین را با فطرت الهی هم‌راستا می‌داند. خادمی این فطرت را مبنای کام‌بخشی دین می‌داند که وحدت، همزیستی مسالمت‌آمیز، و وصول به حقیقت را ممکن می‌سازد.

بخش چهارم: آرامش‌بخشی و اطمینان

یکی از بزرگ‌ترین کارکردهای دین، آرامش‌بخشی و اطمینان‌دهی است (خادمی، ۱۴۰۳). دیندار، با امید به رحمت الهی و پیوند باطنی با خدا، از اضطراب و تردید رهایی می‌یابد. این اطمینان، روان انسان را از بحران هویت و اضطراب مصون می‌دارد و محبت اخلاقی، مسئولیت‌پذیری، و نوع‌دوستی را در او تقویت می‌کند. ولایت عمومی، این ارزش‌ها را پایدار می‌سازد و از عدالت اخلاقی و اجتماعی فراتر می‌رود.
فقدان اطمینان، انسان را به شک، تاریکی، و سرگردانی سوق می‌دهد و او را به پوچ‌گرایی یا سلطه‌گری می‌کشاند. خادمی تأکید می‌کند که دینداری، با گوهر ناب انتساب الهی، انسان را از این عوارض مصون می‌دارد و آینده‌ای پیش‌بینی‌پذیر و قضاوت درست را به او ارزانی می‌دارد (همان).

بخش پنجم: توحید ابراهیمی و وحدت ادیان

خادمی توحید ابراهیمی را بهترین تبیین خداوند می‌داند که در یهودیت، مسیحیت، و اسلام مشترک است (خادمی، ۱۴۰۳). این توحید، خردپذیر و جامع است و خداوند را ذاتی توصیف‌ناپذیر با تجلیات آشکار معرفی می‌کند. شخصیت ابراهیم، با مهربانی و مدارا، الگویی برای وحدت و صلح ادیان است که آتش اختلاف را خاموش می‌کند. ایمان به «الله»، نقطه‌ی اشتراک ادیان ابراهیمی، زمینه‌ساز وحدت و همزیستی است.
قرآن کریم این وحدت را تأیید می‌کند: «قُولُوا آمَنَّا بِاللَّهِ وَمَا أُنْزِلَ إِلَيْنَا» (بقره: ۱۳۶)، که ایمان به خداوند را مبنای اشتراک ادیان قرار می‌دهد. خادمی این وحدت را کلید خداشناسی و خداداری باطنی می‌داند که الهیات را معنادار می‌سازد.

بخش ششم: هدف غایی دین

هدف دین و ایمان، کمال انسانی، خشنودی خداوند، قرب به او، و رستگاری ابدی است (خادمی، ۱۴۰۳). این هدف از طریق پرستش خالصانه، دوری از شرک، و ستایش مهرآمیز خدا محقق می‌شود. دین، با معرفت محوری و حجت شرعی، صفا، عزت، و کرامت خلقی را به ارمغان می‌آورد. این دینداری، با رضایت فردی و جمعی، ناسازگاری و خشونت را مهار می‌کند. در مقابل، سرپیچی از دین یا استکبار در برابر حق، حسرت و حرمان را به دنبال دارد.
نیاز به دین، سرشتی و نهادین است، زیرا انسان به پیوند با ذات مطلق و یگانه نیاز دارد. خادمی این نیاز را غیرقابل جایگزین می‌داند، زیرا خداوند، با وجود جاوید و عشق ذاتی، مبنای همزیستی و ظهور ربوبی است (همان).

نتیجه‌گیری

فصل دوم تزویر و دین الاهی کارکردهای دین و ایمان را به‌گونه‌ای عمیق و منسجم تبیین می‌کند. دین، با ایجاد پیوند باطنی با خداوند، هویت‌بخشی، آرامش‌آفرینی، و هدایت به سوی رستگاری، حیات انسانی را معنا می‌بخشد. تأکید خادمی بر توحید ابراهیمی، وحدت ادیان، و نقش محوری اطمینان و ولایت، با استناد به آیات قرآنی، دیدگاهی جامع ارائه می‌دهد که می‌تواند مبنای مطالعات الهیاتی قرار گیرد. این تحلیل، دعوتی است به تأمل در کارکردهای دین و جایگاه آن در تحقق کمال انسانی.

منابع

• خادمی، صادق. (۱۴۰۳). تزویر و دین الاهی. شیراز: صبح انتظار.
• قرآن کریم. سوره‌ی بقره، آیه‌ی ۱۳۶؛ سوره‌ی روم، آیه‌ی ۳۰؛ سوره‌ی رعد، آیه‌ی ۲۸.