تحلیل میان‌رشته‌ای و تطبیقی فصل شانزدهم کتاب تزویر و دین الاهی: مطالعه‌ای در تاريخى‌نبودن كتاب مقدس
تحلیل میان‌رشته‌ای و تطبیقی فصل شانزدهم کتاب تزویر و دین الاهی
مطالعه‌ای در تاريخى‌نبودن كتاب مقدس
مقدمه
فصل شانزدهم کتاب تزویر و دین الاهی اثر صادق خادمی، به بررسی ماهیت غیرتاریخی کتاب مقدس مسیحی می‌پردازد و تاریخیت انجیل و عیسای کلیسا و نه عیسای مسیح را مورد تردید قرار داده و ترکیب، اعتبار و اهمیت فرهنگی متون مقدس یهودی و مسیحی را تحلیل می‌کند. این فصل که در چارچوبی الهیاتی تدوین شده، فقدان شواهد تاریخی معاصر برای عیسای مسیح، الهام الهی کتاب مقدس و توسعه سنت‌های شفاهی یهودی، به‌ویژه تلمود، را نقد می‌کند. این مقاله ابتدا مفاهیم و داده‌های کلیدی فصل را گزارش می‌دهد و دیدگاه الهیاتی خادمی را حفظ می‌کند. سپس، تحلیلی میان‌رشته‌ای با تلفیق نقد تاریخی، تحلیل متنی، مطالعات دینی و جامعه‌شناسی انجام می‌دهد و مطالعه‌ای تطبیقی با روش‌های علمی مدرن ارائه می‌دهد. هدف، ارزیابی ادعاهای خادمی در پرتو پژوهش‌های معاصر و ارائه درکی دقیق از تعامل میان الهیات و تحقیق تاریخی است.
گزارش مفاهیم و داده‌های کلیدی فصل شانزدهم
تاریخیت عیسای مسیح
خادمی استدلال می‌کند که هیچ مورخ معاصری گزارش مستقیمی از عیسای مسیح ارائه نکرده است. اولین اشاره در کتاب آثار باستانی یهود نوشته یوسف فلاوی (حدود 94 میلادی) عیسی را شخصیتی مقدس توصیف می‌کند که معجزات انجام داده و پیروان یهودی و یونانی جذب کرده است. با این حال، خادمی با استناد به کارل کائوتسکی، اصالت این بند را زیر سؤال می‌برد و پیشنهاد می‌کند که کاتبان مسیحی آن را الحاق کرده‌اند. این فصل ادعا می‌کند که عیسی، دین مسیحیت و اناجیل فاقد شواهد تاریخی مستند هستند و بنابراین عیسای تاریخی جز از طریق قرآن، که به اعتبار ائمه معصومین (ع) تأیید شده، قابل روایت نیست.
شواهد نسخه‌های خطی
قدیمی‌ترین نسخه‌های خطی اناجیل به قرن سوم میلادی بازمی‌گردد و هیچ نقل‌قولی از عهد جدید در متون قرن اول وجود ندارد، تنها ارجاعاتی به عهد عتیق دیده می‌شود. قدیمی‌ترین نسخه کامل عهد عتیق، متن ماصورتی (حدود 900 میلادی)، با کشف طومارهای دریای مرده در سال 1947 تأیید شده است که شامل کتاب‌هایی مانند اشعیا و سموئیل است و تفاوت‌های سبکی اما نه محتوایی را نشان می‌دهد.
کتاب مقدس مسیحی
کتاب مقدس مسیحی، شامل 66 کتاب (39 عهد عتیق، 27 عهد جدید)، منبع نهایی ایمان است و الهام الهی و مصون از خطا تلقی می‌شود. عهد عتیق، میثاقی کهن از طریق انبیا را نشان می‌دهد که نجات بنی‌اسرائیل را از طریق قانون دنبال می‌کند. عهد جدید، به زبان یونانی، میثاقی نو را از طریق تجسد عیسی بیان می‌کند و نجات جهانی را از طریق محبت و ایثار ارائه می‌دهد. عهد جدید شامل چهار انجیل، اعمال رسولان، نامه‌های رسولان و مکاشفات است که توسط آتاناسیوس (367 میلادی) گردآوری و در شورای کارتاژ قداست یافت.
اناجیل
واژه *انجیل* (یونانی: بشارت) به چهار کتاب رسمی (مرقس، متی، لوقا، یوحنا) اشاره دارد که زندگی عیسی را روایت می‌کنند، نه وحی نازل‌شده بر عیسی بلکه الهام روح‌القدس است. مرقس، قدیمی‌ترین (حدود 65–70 میلادی)، کوتاه‌ترین است و بر معجزات تمرکز دارد. متی و لوقا بر مرقس گسترش یافته و به ترتیب یهودیان و مشرکان را هدف قرار داده‌اند. یوحنا، متأخرین، بر الوهیت عیسی تأکید دارد. اناجیل غیررسمی مانند متن گنوسی مرسیون و انجیل عبریان، بدعت‌آمیز تلقی می‌شوند. تعالیم عیسی شفاهی بود و پس از دو نسل، با عدم بازگشت او، ثبت شد.
اعمال رسولان، مکاشفات و نامه‌های رسولان
اعمال رسولان شامل 21 نامه، عمدتاً از پولس، است که اصالت آنها مورد تردید است. پولس، که پیش‌تر مخالف مسیحیت بود، الهیات آن را شکل داد. مکاشفات، منسوب به یوحنا، پیشرفت مسیحیت را نوید می‌دهد. نامه‌ها رویدادهای آخرالزمانی را توصیف می‌کنند و بر قضاوت الهی تأکید دارند.
تورات و عهد عتیق
کتاب مقدس یهودی، *تنخ*، شامل تورات، متون نبوی، ادبیات حکمت و شعر است. تورات، پنج کتاب منسوب به موسی، از آفرینش تا مرگ موسی را دربرمی‌گیرد. یهودیان آن را الهی می‌دانند، اما مورخان آن را به دوره هخامنشی نسبت می‌دهند. صحت تاریخی آن مورد مناقشه است و شواهد باستان‌شناختی برای موسی وجود ندارد. ده فرمان، قوانین اخلاقی و آیینی را دربرمی‌گیرد. عهد عتیق به آخرت اشاره‌ای ندارد و بر نجات زمینی تمرکز دارد.
تلمود
تلمود، یا تورات شفاهی (*هلاخا*)، عهد عتیق را تفسیر می‌کند. در دو شکل بابلی (499 میلادی) و فلسطینی تدوین شده، شامل *میشنا* (90–220 میلادی) و *گمارا* است. *میشنا*، اثر یهودا هناسی، شش بخش در مورد کشاورزی، اعیاد، خانواده، خسارات، مقدسات و طهارت دارد. تلمود برای حفظ هویت یهودی در برابر تعالیم عیسی پدید آمد. تأثیر فرهنگی آن تا زمینه‌های مدرن، مانند آموزش در کره جنوبی، گسترش یافته است.
شخصیت‌ها و نهادهای کلیدی
عزیر، کاتب قرن پنجم پیش از میلاد، تورات را احیا کرد و مجمع کبیر را بنیان نهاد که پایه تلمود را گذاشت. *سنهدرین*، به رهبری افرادی مانند هیلل، قانون شفاهی را تفسیر کرد. *تنائیم* و *زوگوت* فقه یهودی را توسعه دادند و رویکرد سهل‌گیرانه هیلل غالب شد. یوحنان بن زکای، در زمان تخریب رومی، با تأسیس مدرسه‌ای در یبنه، دانش یهودی را حفظ کرد.
تحلیل میان‌رشته‌ای
نقد تاریخی
نقد تاریخی ادعای خادمی مبنی بر غیرتاریخی بودن عیسی را بررسی می‌کند. بند یوسف فلاوی (*تستیمونیوم فلویانوم*) مورد مناقشه است و پژوهشگرانی مانند لویی فلدمن الحاقات جزئی را تأیید می‌کنند، اما هسته‌ای از اشاره به وجود عیسی را حفظ می‌کنند (فلدمن، 1992). منابع غیرمسیحی، مانند *سالنامه‌های* تاکیتوس (116 میلادی)، به اعدام عیسی اشاره دارند و مبنای تاریخی را پیشنهاد می‌کنند. اتکای خادمی به اعتبار قرآنی با تاریخ‌نگاری اسلامی هم‌راستا است اما از روش‌های سکولار، که شواهد معاصر را در اولویت قرار می‌دهند، فاصله دارد. فقدان نسخه‌های خطی قرن اول اناجیل از تردید خادمی حمایت می‌کند، اما سنت‌های شفاهی، همان‌طور که یان وانسینا (1985) تحلیل کرده، می‌توانند هسته‌های تاریخی را حفظ کنند.
نقد متنی
نقد متنی اصالت نسخه‌های خطی را ارزیابی می‌کند. طومارهای دریای مرده، که با کربن‌دیتینگ به قرن سوم پیش از میلاد تا قرن اول میلادی تاریخ‌گذاری شده‌اند، وفاداری متن ماصورتی را تأیید می‌کنند و یادداشت خادمی درباره تفاوت‌های سبکی را پشتیبانی می‌کنند. با این حال، ترکیب تورات در دوره هخامنشی، همان‌طور که خادمی پیشنهاد می‌کند، با فرضیه مستند (ولهاوزن، 1885) هم‌راستاست که نویسندگان متعدد (J، E، P، D) را فرض می‌کند. نسخه‌های خطی قرن سوم اناجیل فرآیندهای ویرایشی را نشان می‌دهند، همان‌طور که بارت ارمن (2005) استدلال می‌کند، با تغییراتی که نشان‌دهنده شکل‌دهی ویرایشی است، نه غیرقابل‌اعتماد بودن تاریخی.
مطالعات دینی
مطالعات دینی ادعاهای الهیاتی خادمی را زمینه‌سازی می‌کنند. الهام الهی کتاب مقدس، محور دکترین مسیحی، ادعایی مبتنی بر ایمان است، همان‌طور که خادمی اشاره می‌کند. مفهوم میرچا الیاده (1957) درباره متون مقدس به‌عنوان چارچوب‌های اسطوره‌ای، اقتدار کتاب مقدس را فراتر از تأییدپذیری تاریخی توضیح می‌دهد. نقش تلمود در حفظ هویت یهودی، همان‌طور که خادمی توصیف می‌کند، با نظریه امیل دورکیم (1912) درباره دین به‌عنوان انسجام اجتماعی هم‌خوانی دارد که در برابر تأثیرات خارجی مانند مسیحیت مقاومت می‌کند. *سنهدرین* و مجمع کبیر، هرمنوتیک نهادی را نشان می‌دهند، مشابه تفسیر ربانی که یعقوب نوسنر (1991) تحلیل کرده است.
جامعه‌شناسی
از منظر جامعه‌شناختی، اهمیت مدرن تلمود، مانند در کره جنوبی، با نظریه سرمایه فرهنگی ماکس وبر (1905) هم‌خوانی دارد، جایی که سنت‌های فکری یهودی برای تحرک اجتماعی تقلید می‌شوند. اشاره خادمی به هویت نژادی یهودی با مفهوم مرزهای نمادین پیر بوردیو (1986) هم‌راستاست، جایی که متونی مانند تلمود انسجام گروهی را تقویت می‌کنند. تأکید فصل بر سنت‌های شفاهی با مطالعات جامعه‌شناختی حافظه جمعی (هالبواکس، 1925) موازی است و تداوم روایت‌های یهودی و مسیحی را علی‌رغم شکاف‌های تاریخی توضیح می‌دهد.
مطالعه تطبیقی با علوم مدرن
شواهد باستان‌شناختی و تاریخی
ادعای خادمی مبنی بر فقدان شواهد باستان‌شناختی برای موسی با مورخان مینیمالیست مانند اسرائیل فینکلشتاین (2001) هم‌راستاست که استدلال می‌کنند خروج از مصر تأیید در اسناد مصری ندارد. با این حال، ماکسیمالیست‌هایی مانند کنت کیچن (2003) به شواهد غیرمستقیم، مانند حضور سامی در مصر، اشاره می‌کنند. تاریخیت تورات، که خادمی زیر سؤال می‌برد، با روش‌های علمی مانند لایه‌نگاری و کتیبه‌شناسی در تضاد است که برخی رویدادهای عهد عتیق (مانند اسارت بابلی) را تأیید می‌کنند. تاریخیت عیسی، که خادمی رد می‌کند، با منابع غیرمسیحی محدود اما معتبر، همان‌طور که پائولا فردریکسن (1999) بیان می‌کند، پشتیبانی می‌شود و انحصار قرآنی فصل را به چالش می‌کشد.
تحلیل متنی و نسخه‌های خطی
کربن‌دیتینگ طومارهای دریای مرده (حدود 250 پیش از میلاد–68 میلادی) جدول زمانی خادمی را تأیید می‌کند اما تردید او در اصالت تورات را رد می‌کند، زیرا متون قومران با متن ماصورتی هم‌خوانی دارند. تغییرات نسخه‌های خطی اناجیل، که خادمی اشاره می‌کند، از طریق نقد منبعی (مانند فرضیه Q) تحلیل می‌شوند و منابع شفاهی مشترک را پیشنهاد می‌دهند، نه جعل. اسطوره‌شناسی تطبیقی، همان‌طور که جوزف کمبل (1949) بیان می‌کند، روایت‌های اناجیل را به‌عنوان اسطوره‌های قهرمانی آرمانی می‌بیند و با رد الهیاتی خادمی در تضاد است اما تفسیرهای نمادین ارائه می‌دهد.
مقایسه‌های جامعه‌شناختی و فرهنگی
پذیرش تلمود در کره جنوبی، همان‌طور که خادمی ذکر می‌کند، با انتشار جهانی دین، مانند گسترش بودیسم، موازی است. نظریه‌های جامعه‌شناختی تصاحب فرهنگی (راجرز، 2006) این پدیده را توضیح می‌دهند و با چارچوب الهیاتی خادمی در تضاد است اما پویایی‌های فرهنگی سکولار را نشان می‌دهد. تأکید فصل بر هویت یهودی از طریق تلمود با سیاست‌های هویتی مدرن مقایسه می‌شود، جایی که متون دینی مرزهای قومی را تقویت می‌کنند، همان‌طور که آنتونی اسمیت (1991) در قوم‌رمزگرایی بیان می‌کند.
پارادایم‌های الهیاتی در برابر علمی
اتکای خادمی به اعتبار قرآنی برای تاریخیت عیسی با تاریخ‌نگاری سکولار، که شواهد تجربی را در اولویت قرار می‌دهد، در تضاد است. دیدگاه فصل درباره کتاب مقدس به‌عنوان مصون از خطا با هرمنوتیک بنیادگرایانه هم‌راستاست اما از پژوهش‌های انتقادی، که نقد فرمی را برای ردیابی تکامل متنی اعمال می‌کند (بولتمان، 1934)، فاصله دارد. نقش تلمود به‌عنوان لنگر قانونی و فرهنگی، همان‌طور که خادمی بیان می‌کند، با چندگرایی حقوقی مدرن، جایی که قوانین دینی با نظام‌های سکولار همزیستی دارند (منسکی، 2006)، موازی است.
نتیجه‌گیری
فصل شانزدهم تزویر و دین الاهی نقدی الهیاتی بر تاریخیت کتاب مقدس مسیحی ارائه می‌دهد و بر الهام الهی و سنت‌های شفاهی یهودی تأکید دارد. تحلیل میان‌رشته‌ای آن هم‌راستایی با تردید تاریخی را نشان می‌دهد اما از شواهد سکولار برای عیسی و تورات فاصله دارد. مطالعات تطبیقی تنش‌های میان پارادایم‌های الهیاتی و علمی را برجسته می‌کنند و اهمیت مدرن تلمود نقش اجتماعی پایدار دین را زیر سؤال می‌برد. این مقاله دیدگاه خادمی را با پژوهش‌های معاصر پیوند می‌دهد و گفت‌وگویی میان الهیات، تاریخ و جامعه‌شناسی را پرورش می‌دهد. پژوهش‌های آینده می‌توانند ادعاهای تاریخی قرآن را در چارچوب‌های میان‌رشته‌ای مشابه بررسی کنند و مطالعات دینی تطبیقی را غنی‌تر کنند.
