کتاب دانش ذکر: راهنمای عملی برای درک حقایق معنوی در زندگی روزمره
در دنیای پرمشغله امروز، چند دقیقه از روز خود را در آرامش کامل سپری می‌کنیم؟ این سؤالی است که ما را به اهمیت معنویت در زندگی روزمره رهنمون می‌سازد. کتاب دانش ذکر، راهنمایی جامع برای درک و کاربرد مفاهیم معنوی در زندگی مدرن است.
در واقع، این کتاب ارزشمند به ما نشان می‌دهد چگونه می‌توانیم در میان مشغله‌های روزانه، ارتباط معنوی خود را حفظ کنیم. همچنین، با مطالعه این کتاب، درمی‌یابیم که ذکر فراتر از تکرار کلمات است و می‌تواند به عنوان راهکاری مؤثر برای کاهش اضطراب، بهبود تمرکز و ارتقای سلامت روحی عمل کند.
در این مقاله، ما به بررسی جامع مفاهیم کلیدی کتاب دانش ذکر می‌پردازیم و راهکارهای عملی برای بهره‌مندی از آثار معنوی و روانی ذکر در زندگی روزمره را با شما به اشتراک می‌گذاریم.
ماهیت ذکر در کتاب دانش ذکر
ذکر به عنوان یکی از مهم‌ترین ارکان معنویت، نقشی اساسی در ارتباط انسان با خالق هستی دارد. کتاب دانش ذکر به عنوان منبعی ارزشمند، به بررسی جامع این مفهوم عمیق و کاربردهای آن در زندگی روزمره می‌پردازد. بیایید به بررسی ماهیت ذکر از دیدگاه‌های مختلف بپردازیم.
تعریف ذکر از دیدگاه آیت‌الله نکونام
آیت‌الله نکونام تعریفی منحصر به فرد از ذکر ارائه می‌دهد که فراتر از معنای متداول آن است. از نظر ایشان، «ذکر» به معنای بروز و ظهور و داشتن نمایانی و ابراز است. این تعریف با نگرش‌های سنتی که ذکر را صرفاً یادکردن خدا می‌دانند، تفاوت اساسی دارد.
در کتاب دانش ذکر، معنای اصلی ذکر را «ظهور» و «بروز» دانسته و فرد با ذکری که دارد، بروزی را درون خود ایجاد می‌کند تا یکی از داشته‌های وی ظهور یابد. به بیان دیگر، ذکر در معنای خود نوعی توجه و آگاهی را دربردارد و اظهار معناست.
از نظر آیت‌الله نکونام، ذکر در معنای خود حضور، قرب و حفظ را به صورت جزئی یا لازمی همراه دارد. حفظ از لوازم معنایی ذکر است. کسی که ذکر می‌گوید، حافظ و همپا می‌یابد و پایدار می‌شود. این نگاه به ذکر، آن را فراتر از تکرار کلمات و به عنوان عاملی برای پایداری انسان معرفی می‌کند.
همچنین، ایشان معتقدند ذکر، دانشی سیستماتیک و نظام‌مند است. ذکر، از دانش‌های عملیاتی مبتنی بر گزاره‌های عرفانی و فلسفی است که بدون آگاهی از ظرافت‌های آن، یکی از مهم‌ترین مبادی ذکر، محقق نمی‌شود.
تفاوت ذکر با سایر اعمال عبادی
ذکر با سایر اعمال عبادی تفاوت‌های اساسی دارد. قرآن کریم در آیه ۱۴ سوره طه، ذکر را یکی از حکمت‌های نماز معرفی کرده است. این نشان می‌دهد که حتی نماز به عنوان مهم‌ترین عبادت، بخشی از هدفش رسیدن به ذکر است.
به گفته امام محمد غزالی، ذکر را چهار درجه است:
- ذکری که تنها بر زبان جاری می‌شود و دل از آن غافل است
- ذکری که در دل حضور دارد اما هنوز متمکن نشده است
- ذکری که در دل قرار گرفته به گونه‌ای که توجه به امور دیگر دشوار می‌شود
- ذکری که مستولی بر دل شده و در این مرحله، مذکور (خداوند) جایگزین ذکر می‌شود
در واقع، عمده تفاوت ذکر با عبادات دیگر در این است که ذکر حدی ندارد. حضرت محمد(ص) می‌فرمایند: «هر چیزی را حد معینی است مگر ذکر را که در آن حد و پایانی مقرر نگردیده است». علاوه بر این، ذکر می‌تواند در هر زمان و مکانی انجام شود و محدود به شرایط خاصی نیست.
از سوی دیگر، ذکر به دو قسم ذکر لفظی و ذکر قلبی تقسیم می‌شود. ذکر لفظی که به ذکر زبانی، ذکر جلی و وِرد نیز معروف است، به یادکردن خدا با زبان گفته می‌شود. ذکر قلبی یا ذکر خفی این است که ذاکر ذکر را بر زبان نیاورد و فقط با قلب خود به یاد خدا باشد.
جایگاه ذکر در سلامت معنوی انسان
ذکر نقش بی‌بدیلی در سلامت معنوی انسان ایفا می‌کند. کتاب دانش ذکر به ما می‌آموزد که ذکر، حیات روح، سلامت نفس و قدرت خردورزی عقل را پاسبانی می‌کند. کسی که این غذای لازم را به روح خود نمی‌رساند، در حقیقت دچار نوعی مرگ معنوی می‌شود.
بر اساس آیات قرآن کریم، ذکر مایه اطمینان و آرامش دل انسان‌هاست: «أَلا بِذِکرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوب» (آیه ۲۸ سوره رعد). در پژوهش‌های علمی نیز نشان داده شده که افرادی که در مراسم معنوی و نیایش و دعا شرکت می‌کنند از سلامت معنوی بیشتری برخوردار هستند و در پیشگیری از بیماری‌ها بهتر عمل می‌کنند.
بر اساس جهان‌بینی الهی، عوامل مؤثر در مجموعه اتفاقات عالم دو دسته مادی(طبیعی) و معنوی هستند. برای پیشگیری و درمان بیماری‌ها و دستیابی به سلامتی، همان‌طور که بهره‌گیری از طبیبان و داروها ضروری است، چنگ زدن به دامن خالق طبیب در پرتو ذکر و دعا نیز الزامی است.
کارکردهای یاد خدا(ذکر) در دو بخش قابل بررسی است: نقش ذکر در سلامتی روح و روان، و نقش ذکر در درمان بیماری‌ها. نقش درمان‌گری ذکر شامل درمان وسواس، درمان افسردگی و درمان نفاق است. توصیه‌ها به ذکر در آیات و روایات غالباً ناظر بر سلامت و درمان روان هستند؛ زیرا برخورداری از روان سالم به شادابی و نشاط روحی می‌انجامد و این نشاط به تجهیز قوای جسمی و درمان بیماری جسمی کمک شایانی می‌کند.
به این ترتیب، کتاب دانش ذکر ذکر را به عنوان رزق معنوی و خوراک معنوی و تغذیه روان و جان انسان معرفی می‌کند و همان‌طور که بدن نیاز به غذا دارد، باطن آدمی نیز از ذکر مصرف غذایی دارد.
انواع ذکر و کاربرد آنها در زندگی روزمره
ذکر در عرفان اسلامی بر سه گونه اصلی تقسیم می‌شود که هر کدام اثرات و کاربردهای ویژه‌ای در زندگی روزمره دارند. در این بخش، انواع مختلف ذکر و کارکردهای آنها را بررسی می‌کنیم تا درک عمیق‌تری از این مفهوم معنوی داشته باشیم.
ذکر لفظی و موارد استفاده آن
ذکر لفظی یا زبانی، اولین مرتبه از مراتب ذکر است که در آن، انسان نام خداوند و اوصاف جمال و جلال او را بر زبان جاری می‌کند، بدون آنکه توجه کاملی به مفاهیم یا محتوای آن داشته باشد. این نوع ذکر که به ذکر جلی و وِرد نیز معروف است، به سادگی با تکرار الفاظ و عبارات خاص انجام می‌شود.
گرچه ذکر لفظی از تمام مراتب ذکر نازل‌تر است، اما دو فایده اصلی دارد: نخست اینکه زبان به وظیفه خود در عبادت عمل می‌کند و دوم اینکه این تکرار می‌تواند مقدمه‌ای برای رسیدن به ذکر قلبی باشد. به عبارت دیگر، زبان در ابتدا معلم قلب می‌شود، هرچند مقامش پایین‌تر از قلب است.
از کاربردهای عملی ذکر لفظی در زندگی روزمره می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- تسبیحات حضرت زهرا (س): این ذکر معادل ۵۰۰ رکعت نماز ارزش داشته و هیچ چیز جایگزین آن نمی‌شود
- ذکر استغفار: با صیغه «استغفر الله ربی و اتوب الیه» که از فواید آن بخشش گناهان، گشایش در رزق و حتی باعث بچه‌دار شدن است
- ذکرهای یا ملک و یا باسط: برای بی‌نیازی از خلق و گشایش در رزق
امام صادق (ع) می‌فرمایند: «پدرم کثیرالذکر بود، من او را هنگام غذا خوردن و راه رفتن در حال ذکر گفتن خدا می‌یافتم… زبانش با گفتن لا اله الا الله به کامش چسبیده بود». این نشان می‌دهد که ذکر لفظی باید در تمام لحظات زندگی جاری باشد.
ذکر قلبی و چگونگی دستیابی به آن
ذکر قلبی یا ذکر معنوی، مرتبه‌ای بالاتر از ذکر لفظی است که در آن، انسان همزمان با ذکر زبانی، به مفاهیم و معانی عمیق آن در قلب خود توجه می‌کند و با آن، روح و جان خود را صفا می‌بخشد. این نوع ذکر، توجه به خدا با قلب و او را در نهان و آشکار حاضر دانستن است.
ذکر قلبی زمانی در وجود انسان ریشه می‌دواند که انسان به حالاتی از جمله خضوع و خشوع و تقدیس خداوند متصف شود. به بیان دیگر، ذکر قلبی مانند یک دفترچه راهنماست که در هر شرایطی حضور خداوند را به انسان یادآوری می‌کند.
برای دستیابی به ذکر قلبی، انسان باید مراحل اذکار را یکی‌یکی پشت سر بگذارد و نمی‌تواند بدون ذکر لفظی و معنایی به آن برسد. همچنین، مهم‌ترین مانع ذکر قلبی، غفلت است که بر اثر انجام اعمال ناشایست ایجاد می‌شود و حجابی میان انسان و خدا می‌افکند.
حجت الاسلام حسین‌زاده، استاد مرکز علم قم، ذکر قلبی را عالی‌ترین نوع ذکر می‌داند و معتقد است که این مرتبه، انسان را به خضوع و خشوع در برابر خداوند می‌رساند. وقتی قلب ذاکر شود، رفتار انسان آیینه تمام‌نمای وجود حضرت حق می‌شود.
ذکر خفی و تأثیر آن بر آرامش درونی
ذکر خفی به معنای یاد کردن خدا در دل و در تنهایی و خلوت است، در حالی که ذکر جلی آن است که بر زبان و آشکارا جاری شود. در میان صوفیه، ذکر قلبی به ذکر خفی معروف شده و برخلاف ذکر جلی که در میان جمع صورت می‌گیرد، این نوع ذکر به تنهایی و در خلوت انجام می‌شود.
پیامبر اکرم (ص) فرموده‌اند: «خدا را یاد کنید، ذکری خامل… بهترین ذکر، ذکر خفی است». همچنین ایشان می‌فرمایند: «ذکر خفی برتر است، آنچه که فرشتگان آن را نمی‌شنوند. این هفتاد بار بهتر از ذکری است که فرشته‌ها می‌شنوند».
تاثیر ذکر خفی بر آرامش درونی انسان فوق‌العاده است. قرآن کریم می‌فرماید: «وَ اذْکُرْ رَبَّکَ فی نَفْسِکَ تَضَرُّعاً وَ خیفَةً و دُونَ الْجَهْرِ مِنَ الْقَوْلِ بِالْغُدُوِّ و الاْصالِ و لا تَکُنْ مِنَ الْغافِلین» (پروردگارت را در دل خود، از روی تضرع و خوف، آهسته و آرام، صبحگاهان و شامگاهان، یاد کن؛ و از غافلان مباش!).
امام سجاد (ع) در مناجات ذاکرین چنین دعا می‌کنند: «اِلَهِی فَأَلْهِمْنَا ذِکْرَکَ فِی الْخَلاَ وَ الْمَلاِ وَ اللَّیْلِ وَ النَّهَارِ… وَ آنِسْنَا بِالذِّکْرِ الْخَفِی» (خداوندا! یاد خود را به ما الهام کن، در تنهایی و در جمع، در شب و روز… و ما را با ذکر خفی مأنوس ساز).
آرامش و باور و عقاید جدید، بینش‌ها و بصیرت‌های فوق‌العاده‌ای ناشی از دوام ذکر خفی است. با داشتن حضور قلب در ذکر، انسان می‌تواند از عالم ماده خارج شود و با خدا مجالست کند. این تمرین پرواز و خروج از دنیا برای انسان لذت‌بخش است و سازندگی و توانایی‌های زیادی برای او به ارمغان می‌آورد.
شرایط ذکر مستجاب در عصر مدرن
استجابت ذکر و دعا در دنیای معاصر با چالش‌های منحصر به فردی روبروست که نسل‌های پیشین با آن مواجه نبودند. با این حال، اصول بنیادین برای نزدیکی به خداوند و دریافت پاسخ از او همچنان پابرجاست. در این بخش، به شرایط اساسی برای دستیابی به ذکر مستجاب در عصر مدرن می‌پردازیم.
حلال‌درمانی و تأثیر آن بر استجابت ذکر
یکی از مهم‌ترین شرایط استجابت ذکر و دعا، تغذیه از منابع حلال و پاک است. کسب و درآمد حلال، شرط سخت اما ضروری برای نزدیکی به خداوند است. روایات متعددی تأکید می‌کنند که «یک لقمه حرام می‌تواند باعث شود دعا تا چهل روز مستجاب نشود». این مسئله نشان می‌دهد که پاکی منبع درآمد و تغذیه، ارتباط مستقیمی با استجابت دعا دارد.
در تحلیل این موضوع، حلال‌درمانی فراتر از یک دستور مذهبی صرف است و به سلامت روح و روان نیز مرتبط می‌شود. در کتاب دانش ذکر، به طور مفصل به این نکته پرداخته شده که استجابت دعا دارای شرایط و مقدماتی است که یکی از مهم‌ترین آنها، پاک کردن روزی از هر گونه شبهه و حرام است.
بنابراین، آمرزش گناهان و استجابت دعا دو اثر مهم روزی حلال در زندگی فردی هستند. پیامبر اکرم (ص) می‌فرمایند: «هر کس روزی حلال خورد، فرشته‌ها به فرمان خدا بر سر وی بایستد و برایش آمرزش خواهی کند، تا از خوردن فارغ آید». همچنین، حلال‌خواری سبب روشنایی و نورانیت دل و جان آدمی می‌شود.
صفای باطن در میان هیاهوی زندگی شهری
صفای باطن به معنای داشتن دلی صاف و نفسی ساده است. کسی که صفای نفس دارد، با خود و همه راست است و خود حقیقی خویش می‌باشد. در عصر پر هیاهوی کنونی، دستیابی به این صفای درونی چالش‌برانگیز اما ضروری است.
برای اینکه کسی خود باشد و نقش دیگری را بازی نکند، باید خود را به‌درستی بشناسد و داشته‌ها و نداشته‌های خود را بداند. همچنین، نباید پنهان‌کاری برای سرپوش گذاشتن بر ضعف‌های خود داشته باشد و باید صاف و بدون انحراف باشد.
کسی که صفای باطن داشته باشد، فهمی تیز و درست می‌یابد و هر چیزی را آن‌گونه که هست درمی‌یابد. زندگی چنین فردی آگاهانه و بر پایهٔ حقیقت‌ها شکل می‌گیرد، نه بر اساس امور توهمی یا خیالی که واقعیتی ندارند. این ویژگی به‌ویژه در دنیای امروز که سرشار از اطلاعات گمراه‌کننده است، اهمیت بیشتری می‌یابد.
در واقع، انس با قرآن کریم و صاحبان ولایت به صفای باطن وابسته است. صفای باطن میان باطن فرد و باطن قرآن کریم یا صاحبان ولایت ایجاد تناسب می‌کند و تنظیم‌کننده و هماهنگ‌ساز میان باطن فرد با باطن قرآن کریم برای وصول به معانی پنهان است.
استجماع و تمرکز در عصر حواس‌پرتی‌های دیجیتال
در عصری که صفحات نمایش دیجیتالی حکمرانی می‌کنند، تمرین تمرکز و استجماع حواس به شکل فزاینده‌ای کمیاب شده است. این در حالی است که تمرکز و حضور قلب از شرایط اساسی استجابت ذکر و دعاست.
نتایج مطالعات نشان می‌دهد که میانگین گستره توجه در بزرگسالان برای حفظ تمرکز در انجام کارها درمجموع ۸ ثانیه است؛ یک ثانیه کمتر از ماهی قرمز. این کاهش توجه می‌تواند تأثیر منفی بر کیفیت ذکر و دعا بگذارد.
تعامل عمیق با متون معنوی، از جمله قرآن و ادعیه، نیازمند توجه و تمرکز بالاست. همان‌طور که در روایات آمده، دعا باید همراه با حضور قلب باشد. امام صادق (ع) در پاسخ گروهی که از مستجاب نشدن دعا سؤال کردند، نداشتن شناخت و معرفت نسبت به شخصی که خوانده می‌شود را، دلیل عدم اجابت دعا بیان کردند.
راهکارهای عملی برای افزایش تمرکز در ذکر و دعا در عصر دیجیتال شامل اختصاص زمان ویژه برای عبادت بدون وقفه، محدود کردن استفاده از دستگاه‌های الکترونیکی در زمان‌های خاص، و ایجاد فضای فیزیکی مناسب برای عبادت می‌شود. اینها همه به ما کمک می‌کنند تا ذهن خود را از حواس‌پرتی‌های دیجیتال دور کنیم و تمرکز لازم برای ارتباط معنوی عمیق‌تر با خداوند را فراهم آوریم.
از دیدگاه کتاب دانش ذکر، ذکر حقیقی زمانی اتفاق می‌افتد که فرد با تمام وجود و با استجماع کامل حواس به یاد خداوند باشد. این امر نیازمند تلاش آگاهانه برای مدیریت حواس‌پرتی‌های مدرن و ایجاد فضایی آرام در درون و بیرون است.
تمرینات عملی برای شروع ذکر
آغاز مسیر ذکر نیازمند تمرینات عملی و برنامه‌ریزی دقیق است. بسیاری از افراد علاقه‌مند به معنویت، در ابتدای راه نمی‌دانند چگونه باید ذکر را شروع کنند و در زندگی روزمره جای دهند. در این بخش، راهکارهای عملی و کاربردی برای شروع ذکر را بررسی می‌کنیم.
تمرینات ساده برای مبتدیان
برای کسانی که تازه می‌خواهند مسیر ذکرگویی را آغاز کنند، تمرینات ساده اما موثری وجود دارد:
از اذکار کوتاه و پرتکرار شروع کنید: ذکرهایی مانند «استغفر الله ربی و اتوب الیه» یا «سبحان الله» ساده و موثر هستند. می‌توانید با تکرار ۳۴ بار «سبحان الله»، ۳۳ بار «الحمدلله» و ۳۳ بار «الله اکبر» پس از هر نماز شروع کنید که به تسبیحات حضرت زهرا(س) معروف است.
ذکر یا فتاح: این ذکر برای آسان شدن و به اتمام رساندن کارها بسیار موثر است. می‌توانید آن را در روزهای سه‌شنبه یا پنج‌شنبه تکرار کنید.
پنج اسم شریف: تکرار پنج اسم «اَلْمُصَوِّرُ اَلْمُبْدِئُ اَلْمُعِیدُ اَلْمُحْیُ اَلْمُمِیتُ» به مدت چهل روز و هر روز ۱۷۴۰ مرتبه، طبق روایات، باعث آسان شدن امور می‌شود.
ذکر قبل از مطالعه: دعا و ذکر قبل از شروع درس خواندن کمک می‌کند تا خود را از نظر ذهنی برای مطالعه مؤثرتر آماده کنید. این تمرین باعث افزایش تمرکز و کاهش استرس می‌شود.
تمرین ذهن‌آگاهی: مکث برای تمرین تمرکز حواس فقط برای چند دقیقه در زمان‌های مختلف روز می‌تواند روزهای شما را بهبود بخشد. اولین تمرین را بهتر است صبح قبل از چک کردن تلفن یا ایمیل انجام دهید.
مداومت در مراتب ذکر: بر اساس آموزه‌های کتاب دانش ذکر، ذکر مراتبی دارد که باید به ترتیب طی شود. ابتدا با ذکر لفظی شروع کنید و به تدریج به ذکر قلبی و سپس ذکر خفی برسید. برای رسیدن به مراتب بالاتر ذکر باید مراتب پایین‌تر را به خوبی تمرین کرده باشید.
برنامه‌ریزی روزانه برای ذکرگویی
تبدیل ذکر به یک عادت روزانه نیازمند برنامه‌ریزی دقیق است:
زمان مشخص تعیین کنید: بهترین زمان برای نوشتن برنامه ذکر، شب قبل است. چون در هنگام خواب، مغز شما خود را برای انجام کارهای روز بعد آماده می‌کند.
اولویت‌بندی کنید: در برنامه روزانه خود، ذکر را به عنوان یکی از اولویت‌های اصلی قرار دهید. پس از تهیه لیست وظایف روزانه، ذکر را به عنوان اولویت اصلی آن روز در نظر بگیرید.
ارزیابی روزانه داشته باشید: در انتهای هر روز ۳-۴ دقیقه وقت بگذارید و برنامه ذکر خود را ارزیابی کنید. از خود بپرسید: «امروز چقدر به ذکر پرداختم؟ چرا به برخی از برنامه‌های ذکر نرسیدم؟ چگونه می‌توانم فردا بهتر عمل کنم؟»
ذکر را با فعالیت‌های روزمره ترکیب کنید: اختصاص زمان‌های مشخص در طول روز برای ذکر، مانند هنگام رانندگی، پیاده‌روی یا انجام کارهای خانه می‌تواند به شما کمک کند ذکر را به بخشی از زندگی روزمره تبدیل کنید.
از ابزارهای دیجیتال کمک بگیرید: امروزه نرم‌افزارهای متعددی برای برنامه‌ریزی ذکر و دعا وجود دارند. اپلیکیشن‌هایی مانند «تسکینو»، «تسکیپ» و «تیک لیست» می‌توانند به شما در ثبت و پیگیری برنامه ذکر کمک کنند.
تعادل را رعایت کنید: برنامه‌ریزی را طوری تنظیم نکنید که مدام در حال ذکر باشید، چون در طولانی‌مدت می‌تواند آسیب‌های جدی به روح و جسم شما وارد کند. ذکر باید با سایر فعالیت‌های روزانه در تعادل باشد.
به خود پاداش دهید: اگر توانستید برنامه‌های ذکر خود را به‌خوبی پیش ببرید، به خودتان پاداش بدهید. این تقویت مثبت باعث ایجاد انگیزه برای ادامه راه می‌شود.
طبق آموزه‌های کتاب دانش ذکر، تداوم در ذکر مهم‌تر از مقدار آن است. پس به جای اینکه با برنامه‌ای سنگین و غیرواقعی شروع کنید، با تمرینات ساده اما مداوم آغاز کنید و به تدریج آن را گسترش دهید.
ذکردرمانی و تأثیر آن بر سلامت جسم و روان
علم پزشکی نوین و مطالعات روان‌شناختی، کشفیات تازه‌ای درباره تأثیرات ذکر بر سلامت جسم و روان داشته‌اند که بسیاری از آموزه‌های سنتی در کتاب دانش ذکر را تأیید می‌کنند. این پیوند میان علم و معنویت، افق‌های جدیدی را در درمان اختلالات روانی گشوده است.
مکانیسم تأثیر ذکر بر سیستم عصبی
ذکر با تأثیرگذاری مستقیم بر سیستم عصبی، عملکرد مغز و هورمون‌های بدن را تنظیم می‌کند. در واقع، مطالعات نشان می‌دهد که در حالت ذکر، ریتم تنفس و ضربان قلب منظم‌تر شده و از آشفتگی آن که از نشانه‌های اضطراب است، جلوگیری می‌شود.
از نظر فیزیولوژیک، ذکر موجب کاهش تولید هورمون‌های استرس مانند کورتیزول و آدرنالین می‌شود. این هورمون‌ها در شرایط اضطراب در بدن ترشح شده و به مرور زمان باعث آسیب‌های جدی می‌شوند. همچنین، استفاده از ذکر سلول‌های مغز را تقویت نموده و کارآمدی آن را بالا می‌برد.
به بیانی دیگر، ذکر هوش معنوی انسان را برای مقابله با شرایط استرس‌زا فعال می‌کند. طبق آموزه‌های کتاب دانش ذکر، انسان بدون ذکر، باطنی ضعیف و ناقص دارد که مستعد ابتلا به انواع اختلالات روانی است.
درمان اضطراب و افسردگی با ذکرهای خاص
براساس مطالعات موجود، دو ذکر اختصاصی برای درمان اضطراب و افسردگی به عنوان دو اختلال شایع در جامعه وجود دارد:
- ذکر اختصاصی کاهش اضطراب: «حَسْبُنَا اللَّهُ وَ نِعْمَ الْوَکیلُ»
- ذکر اختصاصی کاهش افسردگی: «لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ سُبْحَانَکَ إِنِّی کُنْتُ مِنَ الظَّالِمِین» (ذکر یونسیه)
علاوه بر این، ذکر «لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ الْعَلِیِّ الْعَظِیمِ» نیز برای کاهش اضطراب بسیار مؤثر است. به‌طور کلی، هنگامی که فرد به خداوند به عنوان منبع ایمنی‌کننده ایمان داشته باشد، این اذکار تأثیر بیشتری خواهند داشت.
طبق آنچه در کتاب دانش ذکر آمده، ذکردرمانی حیث درمانی و آثاری اذکار و جهت توان‌بخشی و تأثیر آنها بر سلامت روح و روان افراد و نقش دارویی آن با تشریح تناسب‌های مورد نیاز، اعتبار می‌گردد، نه جهت ثواب‌های اخروی اذکار.
تجربیات موفق ذکردرمانی
پژوهش‌ها نشان می‌دهد که تأثیر کلمات ذکر بنابر بیان صریح آیات و روایات بی‌نهایت جدی است اما مستلزم باور واقعی به آنهاست. علاوه بر این، برخی مطالعات تجربی نشان داده‌اند که دعا و نیایش در پیشگیری و درمان اضطراب نقش اساسی دارد.
یک مطالعه روی ۸۸ فرد بزرگسال نشان داده است که تکرار یک دعای کوتاه به مدت ۱۰ دقیقه در طول روز، در یک دوره یک ماهه سبب کاهش نشانه‌های افسردگی می‌شود. همچنین، مطالعه‌ای روی ۴۵۰ نفر از افراد مبتلا به ایدز نشان داده که اعتقاد به قدرت برتر و برقراری ارتباط با او، میزان افسردگی این افراد را به اندازه زیادی کاهش داده است.
طبق تحقیقات، ذکر و دعا موجب کاهش فشار خون، آرام شدن ضربان قلب و پیشگیری از بیماری‌های مرتبط با سیستم دفاعی بدن می‌شود. از این رو، تأسیس مراکز ذکردرمانی از آن‌رو ضرورت دارد که منشأ برخی بیماری‌های خاص، به هیچ‌وجه امور محسوس مادی و باکتری‌ها و ویروس‌های شناخته‌شده نمی‌باشد و درمان آن، منحصر به استفاده از ذکر می‌باشد.
بنابراین، ذکردرمانی به عنوان رویکردی مکمل در کنار درمان‌های پزشکی می‌تواند نقش مهمی در بهبود سلامت جسم و روان ایفا کند و همان‌طور که در کتاب دانش ذکر اشاره شده، ذکر نیاز به تخصص و آگاهی دارد و هم نیاز به زمینه‌های علمی و هم نیاز به شناخت آثار تکوینی و معنوی آن به صورت تجربی دارد.
نقش استاد و راهنما در مسیر ذکر
مسیر معنوی ذکر، همچون سفری پرفراز و نشیب است که بدون راهنمای آگاه، پیمودن آن دشوار می‌شود. از دیدگاه کتاب دانش ذکر، ارتباط استاد و شاگرد در مسیر ذکر، پیوندی اساسی برای دستیابی به مراتب بالای معنوی است.
چرا به استاد نیاز داریم؟
بر هیچ عاقلی پوشیده نیست که بدون استاد نمی‌توان بر هیچ یک از علوم مادی آگاهی یافت. سیر و سلوک و رسیدن به مقامات عالیه انسانیت، فراتر از هر علمی و مشکل‌تر از هر هنری است که بدون استاد و راهنما به پایان رساندن آن ناممکن است. علاوه بر این، سیر و سلوک عرفانی پیچیدگی‌های فراوانی دارد زیرا که نفس خود موجودی پیچیده است.
مرحوم سیّد علی آقا قاضی(ره) می‌فرمود: “اگر کسی نصف عمرش را در پیدا کردن استاد سپری کند، ارزش دارد”. همچنین، امام سجاد(علیه‌السلام)، راهنمایی و هدایت انسانی حکیم و وارسته را سبب نجات از هلاکت و گمراهی می‌داند و می‌فرماید: “هَلَکَ مَنْ لَیْسَ لَهُ حَکیمٌ یُرْشِدُهُ”.
ویژگی‌های استاد کارآزموده در ذکر
استاد کارآزموده در ذکر باید ویژگی‌های مشخصی داشته باشد. بنابراین، طالبان این راه باید قبل از هر چیز، استاد و مرشدی پاکیزه سیرت و آگاه بر مبانی معرفت را که خود نیز استاد دیده باشد، برگزینند. از نظر علمای سیر و سلوک، استاد باید:
- حب دنیا و حب جاه نداشته باشد
- ریاضت کشیده و دارای محاسن اخلاق باشد
- با طمأنینه و وقار باشد
- از علم بهره کافی برده باشد
- از محبوبان الاهی باشد
در رابطه با پیدا کردن استاد باید گفت کسی که خالصانه مشتاق لقای حضرت حق تعالا باشد و اذن آن را بیابد، از مسیر جذب باطنی و ولایی او را خواهد یافت.
آسیب‌های خودذکری بدون راهنمایی
سلوک بی‌استاد، موجب طولانی شدن سفر، ذلّت و سرگشتگی می‌شود. از مهم‌ترین آسیب‌های خودذکری بدون راهنمایی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
تشخیص نادرست مکاشفات از خیالات، چنانکه تشخیص مکاشفات صحیح عرفانی از خیالات باطل شیطانی بسیار سخت می‌شود و اینجاست که نقش استاد بسیار مهم و حیاتی است. همچنین، بیان اذکار بدون اجازه شیخ، گناه بزرگی محسوب می‌شود و می‌تواند اتصال مرید را با مراد، به کلی قطع کند.
کتاب دانش ذکر تأکید می‌کند که اگر کسی اصول گفته‌شده در آن کتاب را رعایت نموده و در پرتو رزق حلال و ریاضت‌های مناسب به قدرت توجه رسیده باشد، باید به استادی کارآزموده برای گرفتن نسخهٔ ذکر خود مراجعه کند.
ذکر و تغذیه: رابطه متقابل غذای روح و جسم
رابطه غذا و معنویت از مباحث عمیقی است که در کتاب دانش ذکر به آن پرداخته شده. سلامت روح و جسم با یکدیگر پیوندی ناگسستنی دارند و تغذیه نقشی کلیدی در این میان ایفا می‌کند.
تأثیر تغذیه بر کیفیت ذکر
تغذیه به‌طور مستقیم بر کیفیت ذکر و ارتباط معنوی انسان تأثیر می‌گذارد. در روایات اسلامی آمده است که خوردن مال حرام سبب تیرگی آیینه دل و نفوذ اخلاق رذیله می‌شود. همچنین، کسی که یک لقمه حرام بخورد، تا چهل شب نماز او قبول نمی‌شود و تا چهل روز دعای او مستجاب نمی‌گردد.
به دلیل رابطه تنگاتنگ میان جسم و روح، حالات جسمانی بر روح تأثیر می‌گذارد. خوردن غذای پاکیزه و حلال، روح را پاک کرده و سرچشمه عمل صالح می‌شود. علاوه بر این، میزان غذا نیز مهم است؛ زیاده‌روی در خوردن موجب قساوت قلب می‌شود و از اطاعت حق تنبل می‌سازد.
امام علی (ع) می‌فرمایند: «مَنْ اَقَلَّ اَکْلُهُ صَفی فِکْرُهُ»؛ کسی که خوراکش اندک باشد، فکر و اندیشه‌اش پاک می‌شود. این امر به‌ویژه برای ذکرپردازان اهمیت دارد، زیرا تفکر صاف و ذهن آرام برای ارتباط معنوی ضروری است.
غذاهای مناسب برای ذکرپردازان
بر اساس آموزه‌های اسلامی، برخی غذاها برای تقویت قوای روحی و معنوی مناسب‌ترند:
- عسل: شفای تمام بیماری‌هاست و قلب را صفا می‌بخشد
- انگور: غم و اندوه و افسردگی را برطرف می‌کند
- انار: قلب را تا چهل روز نورانی می‌کند
- زیتون: اخلاق انسان را نیکو می‌کند و حافظه را تقویت می‌نماید
- خرما: موجب صبر و حلم و بردباری می‌شود
- به: قلب را تقویت می‌کند و ترسو را شجاع می‌سازد
از طرفی، پرهیز از غذاهای سنگین و چرب و شور، استفاده منظم از میوه‌ها و سبزیجات تازه، و نوشیدن آب کافی به تنظیم سیستم عصبی کمک می‌کند.
اعتدال در مصرف گوشت نیز توصیه شده است. خوردن گوشت هر سه روز یک بار مناسب دانسته شده، زیرا ترک طولانی‌مدت آن می‌تواند سبب بداخلاقی شود، اما افراط در مصرف آن موجب قساوت قلب می‌گردد .
بنابراین، ذکرپرداز باید در انتخاب غذا دقت کند، زیرا همان‌طور که بدن غذای مادی می‌خواهد، روح نیز خوراک معنوی می‌طلبد، و این دو با یکدیگر در ارتباط متقابل هستند.
ذکر در خانواده و اجتماع
ذکر فراتر از یک عمل فردی، ابزاری قدرتمند برای تقویت پیوندهای خانوادگی و اجتماعی است. در این بخش، به تأثیر ذکر در بافت خانواده و جامعه می‌پردازیم.
آموزش ذکر به کودکان و نوجوانان
تحقیقات نشان می‌دهد کودکان در یادگیری مفاهیم دینی مانند ذکر، آمادگی بیشتری نسبت به سایر موضوعات دارند. این امر به دلیل فطرت خداجوی کودک است که میل به پرستش و نیایش در وجودش موج می‌زند. طبق منابع معتبر، وقتی کودک به سه سالگی می‌رسد، می شود ذکرهایی را به او آموزش داد که تأثیرهای شگفت‌انگیزی بر او می‌گذارند اگر والدین از سخت‌گیری و اجبار خودداری کنند. به گفته پیامبر اکرم(ص)، در پنج سالگی باید قبله و سجده را به کودک آموخت و در هفت سالگی، وضو و نماز را.
ذکرهای جمعی و تأثیر آن بر فضای خانواده
ذکرهای جمعی در خانواده محیطی سرشار از آرامش ایجاد می‌کند. پیامبر(ص) همواره تأکید داشتند که انس با قرآن فقط در مساجد نباشد و تعلیم قرآن را در کانون خانه‌ها قرار دهید. ایشان می‌فرمایند: “خانه‌تان را با تلاوت قرآن نورانی کنید و آن را مانند قبری ساکت نگه ندارید”.
خانه‌ای که از آرامش و ایمان برخوردار است، باعث می‌شود خانواده اتحاد و همبستگی بیشتری داشته باشند و در هنگام سختی‌ها، تاب‌آوری بالاتری نشان دهند. علاوه بر این، ذکر جمعی زمینه‌ساز گسترش مهربانی و محبت بین اعضای خانواده می‌شود.
نقش ذکر در بهبود روابط اجتماعی
ذکر با توجه به دستورات و توصیه‌هایی که در زمینه‌های مختلف دارد (از قبیل خوشرفتاری، صله رحم، رعایت حقوق همسایه) می‌تواند نقش مثبتی در بهبود روابط اجتماعی ایفا کند. در واقع، دین با پایه‌ریزی جامعه‌ای مبتنی بر ارزش‌های انسانی و معنوی، نقش محوری در ترسیم ساختارهای اجتماعی دارد.
باورهای اعتقادی، به‌ویژه اعتقاد به خدا و معاد، ضامن اجرای ارزش‌ها و هنجارهای دینی هستند و این ضمانت اجرایی، در کنترل جامعه و سلامت آن نقش بسزایی دارد. به بیان دیگر، ذکر با احیای جنبه روحانی انسان‌ها، در روابط اجتماعی افراد را از خیانت، ظلم، غیبت و دروغ باز می‌دارد.
نتیجه‌گیری
کتاب دانش ذکر راهی روشن برای درک عمیق‌تر معنویت در زندگی روزمره به ما نشان می‌دهد. بنابراین، ذکر فراتر از تکرار ساده کلمات است و نظامی جامع برای ارتقای سلامت روح و جسم محسوب می‌شود.
همچنین، این کتاب ارزشمند به ما آموخت که ذکر حقیقی نیازمند راهنمایی استادی آگاه است. درحقیقت، بدون هدایت صحیح، مسیر معنوی می‌تواند پرچالش و گمراه‌کننده باشد.
علاوه بر این، رابطه تنگاتنگ میان تغذیه سالم و کیفیت ذکر نشان می‌دهد که معنویت راستین با سلامت جسمانی پیوندی ناگسستنی دارد. سرانجام، گسترش ذکر در خانواده و جامعه می‌تواند به ایجاد محیطی سرشار از آرامش و معنویت کمک کند.
بی‌تردید، کتاب دانش ذکر نه تنها راهنمایی برای زندگی فردی، بلکه نقشه راهی برای ساختن جامعه‌ای معنوی‌تر و سالم‌تر است. پس باید این میراث گرانبها را با دقت مطالعه کرده و آموزه‌های آن را در زندگی روزمره به کار بندیم.
