متن درس

اسماء و صفات الهی: تبیین نظام‌مند معرفت اسماء الحسنی

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه بیست و پنجم)

دیباچه

بحث اسماء الحسنی، چونان دریایی ژرف و بی‌کران در اقیانوس معرفت الهی، از دیرباز محور تأملات عارفان، متکلمان و فیلسوفان اسلامی بوده است. این موضوع، که ریشه در آیات قرآن کریم و روایات معصومان علیهم‌السلام دارد، نه‌تنها به شناخت ذات باری‌تعالی یاری می‌رساند، بلکه در سلوک معنوی و تقرب به ساحت قدس ربوبی نقشی بی‌بدیل ایفا می‌کند. درس‌گفتار بیست و پنجم از سلسله مباحث آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، با تمرکز بر تبیین ساختار اسماء الهی، چهار رکن اصلی، و چالش‌های شمارش 99 اسم معتبر، گامی بلند در جهت رفع ابهامات و ارائه چارچوبی نظام‌مند برمی‌دارد.

بخش نخست: چارچوب نظری اسماء الحسنی

تبیین چهار رکن و اقسام صفات الهی

در این درس‌گفتار، چارچوبی نظام‌مند برای فهم اسماء الحسنی ارائه شده است که بر پایه چهار رکن اصلی استوار است. این ارکان، که چونان ستون‌های استوار بنای معرفت الهی را برپا می‌دارند، شامل چهار نوع صفت‌اند: صفات ذاتی، صفات فعلی، صفات اضافی، و صفات سلبی (تنزیهی). صفات ذاتی، مانند وجوب، حیات، علم، قدرت و اراده، به ذات الهی بدون ارتباط با مخلوقات اشاره دارند، گویی نوری که از خویش می‌تابد و نیازی به آیینه ندارد. صفات فعلی، مانند خالق، رازق، واهب و فیاض، به افعال خداوند در عالم خلقت دلالت می‌کنند، مانند رودی که از سرچشمه ذات به سوی موجودات جاری می‌شود. صفات اضافی، مانند رحمن و رحیم، به رابطه خداوند با مخلوقات اشاره دارند، چونان نسیمی که بر دل‌های مشتاق می‌وزد. و سرانجام، صفات سلبی یا تنزیهی، مانند علی، عظیم، عزیز، جبار و متکبر، ذات الهی را از هر نقص و محدودیتی مبرا می‌سازند، گویی آینه‌ای که هیچ سایه‌ای بر آن نمی‌افتد.

چهار اسم اصلی: محور وحدت و کثرت

در این درس‌گفتار، چهار اسم اصلی به‌عنوان محور و اساس تمامی اسماء معرفی شده‌اند: «هو» (اسم مکنون و احدیت)، «الله» (جمع صفات و مقام واحدیت)، «تبارک» (صفات فعلی و جلالی)، و «تعالی» (صفات سلبی و تنزیهی). «هو» چونان گوهر نهان در صدف ذات الهی است که به احدیت اشاره دارد، جایی که هیچ کثرتی راه ندارد. «الله» چونان خورشیدی است که همه صفات را در خود جمع کرده و مقام واحدیت را متجلی می‌سازد. «تبارک» به افعال و جلال الهی اشاره دارد، مانند بارانی که زمین خلقت را سیراب می‌کند، و «تعالی» به تنزیه ذات از هر نقص و محدودیتی دلالت می‌کند، گویی قله‌ای که هیچ دستی به آن نمی‌رسد. رابطه میان این اسم‌ها چنین است که «هو» باطن «الله» و «الله» ظاهر «هو» است، و «تبارک» و «تعالی» به‌عنوان مظاهر اسماء به «الله» مرتبط می‌شوند.

قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ (اخلاص: 1، : «بگو اوست خداى یگانه»)

این آیه از قرآن کریم، پیوند عمیق میان «هو» و «الله» را نشان می‌دهد، جایی که احدیت (هو) در واحدیت (الله) تجلی می‌یابد. این چهار اسم، چونان ریشه‌های درختی تنومند، تمامی اسماء الحسنی را به هم پیوند می‌دهند و نظام معرفتی منسجمی را شکل می‌دهند.

جمع‌بندی بخش نخست

بخش نخست این نوشتار، با تبیین چهار رکن و چهار اسم اصلی، بنیانی نظری برای فهم اسماء الحسنی ارائه داد. این چارچوب، نه‌تنها به دسته‌بندی نظام‌مند اسماء یاری می‌رساند، بلکه با پیوند میان احدیت، واحدیت، و صفات جلال و جمال، راه را برای شناخت عمیق‌تر ذات الهی هموار می‌سازد. استعاره باغ معرفت، که هر شاخه‌اش گلی از اسماء الهی می‌روید، نشان‌دهنده غنای این ساختار و اهمیت آن در سلوک معنوی است.

بخش دوم: تمایز مفاهیم و نقد خلط مظهر و مظهریات

تمایز اسماء سلبی و تنزیهی از سلب منطقی

یکی از نکات برجسته درس‌گفتار، تمایز میان اسماء سلبی (تنزیهی) و مفهوم سلب در منطق است. اسماء سلبی، مانند عزیز، جبار، قهار، قاطع، قامع، مکید، منتقم، متکبر و کبیر، به تنزیه ذات الهی از هر نقص و محدودیتی اشاره دارند، گویی آینه‌ای که هیچ غباری بر آن نمی‌نشیند. این اسم‌ها در مقابل اسماء ترغیبی (جمالی)، مانند رحمن، رحیم و ودود، قرار می‌گیرند که به رحمت و محبت الهی دلالت می‌کنند، چونان نسیمی که دل‌های مؤمنان را نوازش می‌دهد. برخلاف سلب منطقی، که به نفی وجود یا صفت اشاره دارد، اسماء تنزیهی به کمال و عظمت ذات الهی تأکید دارند و از هرگونه نقص مبرا هستند.

وَلِلَّهِ الْأَسْمَاءُ الْحُسْنَىٰ فَادْعُوهُ بِهَا (اعراف: 180، : «و از آن خداست نام‌هاى نيكو، پس او را به آنها بخوانيد»)

این آیه از قرآن کریم، به دعا با اسماء الحسنی فرمان می‌دهد و نشان‌دهنده اهمیت اسماء تنزیهی و ترغیبی در سلوک معنوی است. تمایز میان این دو دسته، از خلط مفاهیم منطقی و عرفانی جلوگیری می‌کند و چارچوبی روشن برای فهم اسماء فراهم می‌آورد.

تمایز مظهر و مظهریات

درس‌گفتار با نقدی صریح بر مرحوم صوری، بر تمایز میان مظهر (موجودات خارجی مانند عقل، نفس، طبع و جرم) و مظهریات (اسماء الهی) تأکید می‌ورزد. مظاهر، مانند عقل یا طبیعت، چونان سایه‌هایی‌اند که نور اسماء الهی بر آنها می‌افتد، اما خود اسماء، حقایقی متعالی و مستقل از مظاهرند. خلط این دو، به تحلیل‌های نادرست، مانند ارتباط اسماء با برج‌های دوازده‌گانه یا فصول چهارگانه، منجر شده است. این درس‌گفتار، با تمرکز بر اسماء الهی (مظهریات)، از ورود به بحث مظاهر پرهیز می‌کند تا از انحراف در تحلیل جلوگیری نماید.

جمع‌بندی بخش دوم

بخش دوم، با تبیین تمایز میان اسماء تنزیهی و ترغیبی و نقد خلط مظهر و مظهریات، به روشنی نشان داد که فهم دقیق اسماء الحسنی نیازمند جداسازی مفاهیم عرفانی از مفاهیم منطقی و مادی است. این تمایزات، چونان چراغی در مسیر معرفت، راه را برای تحلیل‌های عمیق‌تر هموار می‌سازند و از انحرافات معرفتی جلوگیری می‌کنند.

بخش سوم: چالش‌های شمارش و تطبیق اسماء الحسنی

چالش شمارش 99 اسم و اختلاف نقل‌ها

یکی از پیچیده‌ترین مسائل مطرح‌شده در درس‌گفتار، چالش شمارش 99 اسم معتبر الهی است. بر اساس روایات، خداوند دارای 99 اسم است، اما سه نقل از شیخ کفعمی، با حذف تکرارها، به 138 اسم منجر شده است. از این میان، تنها 66 اسم در هر سه نقل مشترک‌اند، و 33 اسم باقی‌مانده به دلیل اختلاف در نقل‌ها متفاوت‌اند. این چالش، مانند معمایی است که حل آن نیازمند کلیدی دقیق و روش‌شناختی است. استخراج 66 اسم مشترک، گامی مهم در جهت تعیین 99 اسم معتبر است، اما اختلاف 33 اسم نشان‌دهنده پیچیدگی‌های متنی و تفسیری در منابع است.

تطبیق 35 اسم با 66 اسم مشترک

درس‌گفتار به تحلیل 35 اسم ذکرشده در روایت می‌پردازد و نشان می‌دهد که 30 اسم از این فهرست در میان 66 اسم مشترک قرار دارند، در حالی که 5 اسم (الحکیم، المقتدر، القادر، المنشی، الرفیع) خارج از این فهرست‌اند. این تطبیق، مانند ترازویی دقیق، دقت روایت در تعیین اسم‌های اصلی را نشان می‌دهد. 30 اسم مشترک، هسته مرکزی 99 اسم را تشکیل می‌دهند، و 5 اسم خارج از فهرست ممکن است به اسم‌های خاص یا کمتر شناخته‌شده اشاره داشته باشند.

فهرست 30 اسم مشترک عبارت است از: الرحمن، الرحیم، الملک، القدوس، الخالق، البارئ، المصور، الحی، القیوم، العلیم، الخبیر، السمیع، البصیر، العزیز، الجبار، المتکبر، العلی، العظیم، السلام، المؤمن، المهیمن، البدیع، الجلیل، الکریم، الرازق، المحیی، الممیت، الباعث، الوارث. تکرار «البارئ» در این فهرست، ممکن است خطای نسخه‌ای یا عمدی برای تأکید باشد که نیازمند بررسی متنی دقیق‌تر است.

اهمیت ترتیب اسماء

درس‌گفتار بر اهمیت ترتیب اسماء تأکید می‌ورزد و خاطرنشان می‌سازد که بی‌نظمی در ترتیب، مانند آشوب در آشپزخانه‌ای که مواد غذایی بدون نظم ترکیب شوند، می‌تواند آثار معنوی اسماء را خنثی کند. فهرست 66 اسم مشترک با ترتیبی منطقی بازنویسی شده است، به‌گونه‌ای که اسم‌هایی مانند «الله»، «الرحمن»، «الرحیم» در ابتدا قرار گیرند و اسم‌های هم‌خانواده (مانند «الاول، الاخر، الظاهر، الباطن») در کنار هم قرار گیرند. این ترتیب، مانند نغمه‌ای موزون، به کاربرد معنوی و قرآنی اسماء یاری می‌رساند.

وَلِلَّهِ الْأَسْمَاءُ الْحُسْنَىٰ فَادْعُوهُ بِهَا (اعراف: 180، : «و از آن خداست نام‌هاى نيكو، پس او را به آنها بخوانيد»)

فهرست 66 اسم مشترک و ترتیب پیشنهادی

فهرست 66 اسم مشترک، که از تطبیق سه نقل کفعمی استخراج شده، به شرح زیر است: الله، الواحد، الاحد، الصمد، الاول، الاخر، السمیع، البصیر، العلی، الباقی، البدیع، البارئ، الاکرم، الظاهر، الباطن، الحی، الحکیم، العلیم، الحلیم، الحفیظ، الحق، الحسیب، الحمید، الحقی، الرحمن، الرحیم، الرازق، الرؤوف، السلام، المؤمن، المهیمن، العزیز، الجبار، الشهید، العدل، العفو، الغفور، الفنی، الفتاح، الملک، القدوس، القوی، القیوم، القابض، الباسط، المجید، الولی، المصور، الکریم، الکبیر، النور، الوهاب، الواسع، الودود، الهادی، الوکیل، الوارث، البر، الباعث، التواب، الجلیل، الخیر، الخالق، الشکور، العظیم، اللطیف. این فهرست با ترتیبی منطقی بازنویسی شده است: الله، الرحمن، الرحیم، الحی، القیوم، الواحد، الاحد، الصمد، الاول، الاخر، الظاهر، الباطن، الحق، الفتی، الباقی، الفتاح، العلی، العظیم، السمیع، البصیر، اللطیف، الخبیر، العلیم، الحلیم، الحمید، المجید، الحفیظ، الحسیب، النور، البدیع، الولی، القوی، الرؤوف، الودود، السلام، المؤمن، المهیمن، العزیز، الجبار، المتکبر، القدوس، الکبیر، انصار، القابض، الباسط، الواسع، المصور، الخالق، الهادی، الرازق، الوهاب، الکریم، الاکرم، البر، البارئ، الباعث، الوارث، العدل، الشهید، الشکور، الوکیل، الجلیل، العفو، الغفور، التواب.

چالش 33 اسم باقی‌مانده

درس‌گفتار اشاره می‌کند که 33 اسم از 99 اسم به دلیل اختلاف در نقل‌ها قابل تعیین نیستند. روش تطبیق سه نقل، تنها 66 اسم را مشخص کرده و برای تعیین 33 اسم باقی‌مانده، نیاز به مراجعه به منابع دیگر، مانند قرآن کریم، دعای جوشن کبیر، یا روایات معتبر، و تعریف معیارهای دقیق (مانند ریشه‌شناسی یا کاربرد قرآنی) احساس می‌شود. این چالش، مانند جست‌وجوی گوهری گمشده در میان انبوه جواهرات، نیازمند دقت و تأمل عمیق است.

نقد روش کفعمی و پیشنهاد بهبود

درس‌گفتار، روش شیخ کفعمی را نقد می‌کند که با حذف تکرارها و ارائه 138 اسم، مشکل تعیین 99 اسم را حل نکرده است. پیشنهاد می‌شود که اسم‌های مشترک در سه نقل (66 اسم) مبنای تعیین 99 اسم قرار گیرند و برای تکمیل فهرست، تحلیل تطبیقی با منابع دیگر انجام شود. این نقد، مانند کلیدی است که قفل معمای 99 اسم را می‌گشاید و راه را برای پژوهش‌های دقیق‌تر هموار می‌سازد.

دقت روایات و نقش معصوم

درس‌گفتار تأکید می‌کند که 66 اسم مشترک، به دلیل حضور در سه نقل، قطعاً از 99 اسم مورد نظر معصوم علیه‌السلام هستند. معصوم با دقت 66 اسم را مشخص کرده و 33 اسم باقی‌مانده را به کشف و تأمل مخاطب واگذار کرده است. این دیدگاه، مانند مشعلی است که راه سلوک و تفکر عمیق‌تر را روشن می‌سازد و حکمت معصوم را در ارائه روایات نشان می‌دهد.

جمع‌بندی بخش سوم

بخش سوم، با بررسی چالش‌های شمارش 99 اسم، تطبیق 35 اسم با 66 اسم مشترک، و نقد روش کفعمی، گامی بلند در جهت تبیین نظام‌مند اسماء الحسنی برداشت. فهرست 66 اسم، مانند ستارگانی درخشان در آسمان معرفت، هسته اصلی 99 اسم را تشکیل می‌دهد، اما 33 اسم باقی‌مانده همچنان معمایی است که حل آن نیازمند پژوهش‌های دقیق‌تر است. تأکید بر ترتیب اسماء و نقش معصوم، این بخش را به گوهری گران‌بها در مسیر شناخت اسماء الحسنی تبدیل کرده است.

نتیجه‌گیری نهایی

این نوشتار، با تجمیع درس‌گفتار بیست و پنجم آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره و تحلیل‌های تفصیلی، تلاش کرد تا چارچوبی نظام‌مند، علمی و فاخر برای فهم اسماء الحسنی ارائه دهد. چهار رکن اصلی (ذاتی، فعلی، اضافی، سلبی) و چهار اسم بنیادین (هو، الله، تبارک، تعالی)، مانند ستون‌ها و قله‌های بنای معرفت الهی، تمامی اسماء را به هم پیوند می‌دهند. استخراج 66 اسم مشترک از سه نقل کفعمی، تطبیق 30 اسم از 35 اسم روایت، و تأکید بر ترتیب منطقی اسماء، گامی روش‌شناختی در رفع ابهامات و تعیین 99 اسم معتبر است. نقد خلط مظهر و مظهریات و تمایز اسماء تنزیهی از سلب منطقی، از انحرافات معرفتی جلوگیری کرده و راه را برای شناخت عمیق‌تر هموار می‌سازد. چالش 33 اسم باقی‌مانده، مانند گوهری نهان در دل معرفت، پژوهشگران را به سوی تحلیل تطبیقی منابع معتبر، مانند قرآن کریم و دعای جوشن کبیر، فرا می‌خواند. این نوشتار، چونان باغی پرشکوه که هر شاخه‌اش گلی از اسماء الهی می‌روید، نه‌تنها به ارتقای معرفت الهی یاری می‌رساند، بلکه در سلوک معنوی و تقرب به ساحت قدس ربوبی راهنمایی است بی‌بدیل.