متن درس

اسماء و صفات الهی: استقرای اسماء در حروف ط، ظ، ع و مقدمه‌ای بر غ

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه سی و سوم)

دیباچه

در گستره معارف الهی، شناخت اسماء و صفات خداوند متعال، دریچه‌ای است به سوی فهم حقیقت وجود و پیوند با ذات اقدس الهی. این نوشتار، برگرفته از درس‌گفتار سی و سوم آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، به استقرای اسماء و صفات الهی در قرآن کریم با تمرکز بر حروف «ط»، «ظ»، «ع» و مقدمه‌ای بر «غ» می‌پردازد. این اثر، با تکیه بر آیات قرآن کریم، روایات اصیل، و تحلیل‌های عرفانی و کلامی، به تبیین نظام‌مند ویژگی‌های اسماء، مراتب وجودی، دولت و کارکرد آنها در نظم هستی، و نقششان در سلوک معنوی و تهذیب نفس می‌پردازد.

بخش یکم: استقرای اسماء با حرف ط و تحلیل وجودی آنها

فهرست اسماء با حرف ط

اسماء الهی با حرف «ط» در قرآن کریم، شامل هفت عنوان برجسته است: «مطهر» (5 بار)، «طابع» (9 بار)، «طاح الارض» (1 بار)، «مطعم» (3 بار)، «مطفي» (1 بار)، «طامس» (3 بار)، و «طاوي» (1 بار). این اسماء، با تنوع در تکرار و کارکرد، جلوه‌های متفاوتی از صفات الهی را آشکار می‌سازند. برای مثال، «مطهر» به تطهیر الهی و «طامس» به محو و کورسازی ظاهری یا باطنی اشاره دارد. قلّت تکرار برخی اسماء، مانند «مطعم»، حکمت الهی را در عدم تأکید بر منت‌گذاری در رزق نشان می‌دهد، گویی خداوند، مانند باغبانی حکیم، نعمت را بی‌منت به خلق ارزانی می‌دارد.

آیه شریفه «لَطَمَسْنَا [مطلب حذف شد] : «بر چشمانشان پرده می‌کشیدیم») به کوری ظاهری یا باطنی اشاره دارد، که ممکن است برای خیر فرد یا دیگران باشد، مانند پرده‌ای که مانع از گمراهی‌های بیشتر می‌شود. «مطعم» در آیه «فَلْيَنْظُرِ الْإِنْسَانُ [مطلب حذف شد] : «پس انسان به غذایش بنگرد») با سه بار تکرار، لطافت الهی در عدم تأکید بر منت‌گذاری را نشان می‌دهد.

تعادل خیر و قهر در «طامس»

اسم «طامس» نشان‌دهنده تعادل میان خیر و قهر الهی است. خداوند، نه‌تنها شفا می‌دهد، بلکه گاه با کورسازی ظاهری یا باطنی، خیر نهفته‌ای را برای فرد یا دیگران رقم می‌زند. این صفت، مانند شمشیری دو لبه است که هم می‌تواند مانع گمراهی شود و هم راه را برای هدایت دیگران هموار کند. این تعادل، با آیه «إِنَّ بَطْشَ [مطلب حذف شد] : «بی‌گمان، عذاب پروردگارت سخت است») و «هُوَ الْأَوَّلُ وَالْآخِرُ [مطلب حذف شد] : «اوست اول و آخر و ظاهر و باطن») بر «ظاهر» دلالت دارد، که به تجلی بی‌واسطه ذات الهی اشاره می‌کند. «مظهر» نیز، به‌عنوان آشکارکننده حقایق، مکمل این صفت است. قلّت این اسماء، مانند جواهری نادر، بر ارزش و عظمت آنها می‌افزاید.

جمع‌بندی بخش دوم

اسماء با حرف «ظ»، هرچند اندک، اما به دلیل جایگاه ویژه و کارکرد متعالی، نقش مهمی در فهم تجلیات الهی دارند. این اسماء، مانند ستارگان درخشان در آسمان معرفت، سالک را به سوی درک عمیق‌تر حقیقت ذات الهی هدایت می‌کنند.

بخش سوم: استقرای اسماء با حرف ع و نقش محوری آنها

فهرست اسماء با حرف ع

اسماء با حرف «ع» با حدود 35 عنوان، از کثرت و تنوع بی‌نظیری برخوردارند. برخی از این اسماء عبارت‌اند از: «عدو» (1 بار)، «عزیز» (88 بار)، «علی» (8 بار)، «اعلی» (2 بار)، «معذب» (35 بار)، «عفی» (5 بار)، «عافی» (13 بار)، «عالم» (130 بار)، «علیم» (153 بار)، «علام الغیوب» (4 بار)، «معید» (13 بار)، «معلم» (1 بار)، «معمر» (21 بار)، و «معقب» (1 بار). این اسماء، از کثیره (مانند «عزیز» و «علیم») تا قلیله (مانند «عدو» و «معلم»)، کارکردهای متفاوتی در نظم هستی دارند.

«عزیز» در آیه «وَهُوَ [مطلب حذف شد] : «و اوست عزیز و حکیم») با 88 بار تکرار، به عزت ذاتی الهی و نقش آن به‌عنوان ضامن سایر اسماء اشاره دارد، گویی امضایی است که بر آیات الهی نقش بسته است. «علیم» در آیه «إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ [مطلب حذف شد] : «خداوند به آنچه در سینه‌هاست داناست») با 153 بار تکرار، علم مطلق الهی را نشان می‌دهد که اسم امّ و حاکم بر سایر اسماء است.

صراحت الهی در «عدو»

خداوند با صراحت در آیه «إِنَّ الشَّيْطَانَ لَكُمْ عَدُوٌّ [مطلب حذف شد] : «شیطان دشمن شماست، پس او را دشمن گیرید») دشمنی خود با کافران را اعلام می‌کند. این صراحت، مانند آینه‌ای شفاف، کافران را به شناخت دشمن واقعی‌شان رهنمون می‌سازد. برخلاف انسان که از بیان دشمنی اکراه دارد، خداوند با صراحت، حقیقت را آشکار می‌کند تا هدایت را تسهیل نماید.

تفاوت «عدو» و «معذب»

«عدو» (1 بار) صرفاً برای کافران به کار رفته و لسان تأدیب ندارد، در حالی که «معذب» (35 بار) می‌تواند برای مؤمنان (به‌منظور تأدیب) یا کافران (به‌منظور تعذیب) باشد. «معذب» در آیه «إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ» (آل‌عمران: 119) و آرای عرفانی ابن‌عربی در فتوحات مکیه همخوانی دارد.

نقش «معلم» در تعلیم انبیاء و فرشتگان

اسم «معلم» (1 بار) به تعلیم الهی انبیاء، فرشتگان، و آدم اشاره دارد، مانند آیه «وَعَلَّمَ آدَمَ [مطلب حذف شد] : «و به آدم همه نام‌ها را آموخت»). این صفت، نیازمند صفای نفس و آمادگی است، گویی خداوند مانند استادی حکیم، تنها به شاگردانی درس می‌دهد که قلبشان برای تلمذ آماده باشد.

جمع‌بندی بخش سوم

اسماء با حرف «ع»، با تنوع و کثرت بی‌نظیر، از «عزیز» و «علیم» تا «عدو» و «معلم»، نقش محوری در نظم هستی و سلوک معنوی دارند. صراحت «عدو»، حاکمیت «علم»، و تعلیم الهی «معلم»، این اسماء را به ستون‌های معرفت ربوبی تبدیل می‌کنند.

بخش چهارم: مقدمه‌ای بر اسماء با حرف غ

فهرست اسماء با حرف غ

اسماء با حرف «غ» با حدود 40 عنوان، از کثرت قابل توجهی برخوردارند. برخی از این اسماء شامل «غنی» (18 بار)، «غافر الذنب» (1 بار)، و «غافر» هستند. «غنی» به بی‌نیازی ذاتی الهی و «غافر» به مغفرت الهی اشاره دارد، گویی خداوند مانند اقیانوسی بی‌کران، خلق را در رحمت و بی‌نیازی خود غرق می‌سازد.

آیه «وَاللَّهُ [مطلب حذف شد] : «و خداوند بی‌نیاز و ستوده است») بر «غنی» دلالت دارد، و آیه درنگ: اسماء با حرف «غ»، با کثرت و تنوع، جلوه‌های جمالی الهی مانند بی‌نیازی و مغفرت را نشان می‌دهند که در سلوک معنوی نقش محوری دارند.