متن درس

کتاب اسماء و صفات الهی: تأملات قرآنی در انس با اسماء حسنی

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه چهل و یک)

دیباچه: درآمدی بر شناخت اسماء حسنی از منظر انس و علم

شناخت اسماء و صفات الهی، چونان کلیدی است که درهای معرفت ربوبی را می‌گشاید و انسان را به سوی تعالی وجودی و تقرب به ذات اقدس الهی رهنمون می‌شود. درس‌گفتار چهل و یکم از سلسله مباحث آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، با تمرکز بر انس با قرآن کریم و نقش آن در فهم عمیق‌تر اسماء حسنی، به تمایز میان دو رویکرد «علمی» و «انس» در مطالعه اسماء الهی می‌پردازد.

بخش اول: تمایز رویکرد علمی و انس در شناخت اسماء الهی

درس‌گفتار چهل و یکم، با تبیین دو مسیر متمایز در مطالعه اسماء الهی، به بررسی رویکرد «علمی» و «انس» می‌پردازد. رویکرد علمی، بر تحلیل زبانی، صرف و نحو، و شمارش اسماء تمرکز دارد، در حالی که انس، ارتباط عاطفی و معنوی با قرآن کریم را در بر می‌گیرد و به معرفت عمیق‌تر منجر می‌شود.

1.1. رویکرد علمی: تحلیل زبانی و کمّی اسماء

رویکرد علمی، به بررسی ساختار زبانی و شمارش تعداد تکرار اسماء در قرآن کریم می‌پردازد. برای نمونه، اسم «الله» با 2822 بار تکرار، «رب» با 970 بار، و «رحیم» با 114 بار، از منظر کمّی مورد تحلیل قرار می‌گیرند. این روش، با استفاده از ابزارهایی چون صرف، نحو، اشتقاق، و فلسفه، به فهم معانی ظاهری آیات کمک می‌کند. با این حال، این رویکرد، به تنهایی قادر به نفوذ به عمق معرفت ربوبی نیست، زیرا به سطح زبانی محدود می‌ماند و از باطن معنوی اسماء غافل است. آیه «وَلَقَدْ صَرَّفْنَا فِي هَٰذَا الْقُرْآنِ لِلنَّاسِ مِنْ [مطلب حذف شد] : و به‌راستی ما در این قرآن برای مردم از هرگونه مثل آوردیم) بر تنوع معنایی و زبانی قرآن کریم تأکید دارد، اما فهم عمیق، نیازمند رویکردی فراتر از صرف و نحو است.

1.2. رویکرد انس: ارتباط معنوی و عاطفی با قرآن کریم

انس با قرآن کریم، چونان دوستی با گلی است که با گذر زمان، عطر آن در جان آدمی نفوذ می‌کند. این رویکرد، به ارتباط عاطفی و معنوی با قرآن کریم وابسته است و از طریق قرائت مداوم، نگاه به آیات، و حفظ طهارت باطنی، معرفتی عمیق و قلبی ایجاد می‌کند. روایت «من أنس بالقرآن أنسه الله» (کافی، ج2، ص613) بر این حقیقت تأکید دارد که انس با قرآن، انسان را به قرب الهی رهنمون می‌شود. آیه «أَلَا بِذِكْرِ اللَّهِ [مطلب حذف شد] : هان! با یاد خدا دل‌ها آرام می‌گیرد) نیز این آرامش و معرفت را تأیید می‌کند. انس، چونان نسیمی است که قلب را از زنگار نفسانی پاک می‌سازد و به سوی نور معرفت هدایت می‌کند.

1.3. برتری انس بر علم در فهم اسماء

درس‌گفتار تأکید دارد که رویکرد علمی، هرچند مفید، در برابر انس، ناکافی است. علم، مانند عصایی است که راه را نشان می‌دهد، اما انس، چونان بال‌هایی است که انسان را به سوی مقصد پرواز می‌دهد. انس با قرآن کریم، حتی بدون فهم کامل معانی، مانند قرائت سوره حمد بدون سواد (روایت «اقرأ الحمد ولو بلا سواد»، کافی، ج2، ص613)، به تهذیب نفس و تقرب الهی منجر می‌شود. آیه درنگ: انس با قرآن کریم، فراتر از رویکرد علمی، به معرفت عمیق و تهذیب نفس منجر می‌شود. این انس، چونان دوستی با گلی است که عطر آن در جان نفوذ می‌کند و قلب را به سوی نور الهی هدایت می‌کند.

جمع‌بندی بخش اول: تمایز میان رویکرد علمی و انس، نشان‌دهنده دو مسیر متفاوت در شناخت اسماء الهی است. رویکرد علمی، با تحلیل زبانی و شمارش کمّی، به فهم ظاهری کمک می‌کند، اما انس، با ایجاد ارتباط عاطفی و معنوی، معرفتی عمیق‌تر و قلبی فراهم می‌آورد. این انس، با قرائت، نگاه به قرآن، و طهارت باطنی، انسان را به سوی تقرب الهی رهنمون می‌شود.

بخش دوم: کمّیت و کیفیت اسماء در قرآن کریم

درس‌گفتار، با بررسی کمّی و کیفی اسماء الهی، به تفاوت‌های میان تعداد تکرار و دولت (حاکمیت) آنها می‌پردازد. برخی اسماء، مانند «الله» و «رب»، به کثرت تکرار قوت دارند، در حالی که برخی دیگر، مانند «ظاهر» و «باطن»، با یک‌بار تکرار، از نظر کیفی عظمت دارند.

2.1. کمّیت اسماء: آمار و توزیع در قرآن کریم

درس‌گفتار، آماری دقیق از تکرار اسماء در قرآن کریم ارائه می‌دهد: 209 اسم یک‌بار، 72 اسم دوبار، 71 اسم زیر پنج‌بار (3 و 4 بار)، 41 اسم پنج‌بار، 96 اسم بین 10 تا 100 بار، 46 اسم بالای 20 بار، 8 اسم بالای 100 بار، و اسم «الله» با 2822 بار. این توزیع، نشان‌دهنده تنوع کمّی اسماء است. برای نمونه، «الله» (2822 بار، مانند «بِسْمِ اللَّهِ [مطلب حذف شد] : به نام خداوند بخشنده مهربان)، «رب» (970 بار، مانند «الْحَمْدُ لِلَّهِ [مطلب حذف شد] : ستایش خدایی را که پروردگار جهانیان است)، «جاعل» (230 بار)، «خالق» (140 بار)، و «رحیم» (114 بار) از برجسته‌ترین اسماء هستند. این آمار، با آیه «وَلَقَدْ صَرَّفْنَا فِي هَٰذَا الْقُرْآنِ» (کهف: 54) همخوانی دارد، که بر تنوع معنایی و کمّی قرآن کریم تأکید می‌کند.

2.2. کیفیت اسماء: دولت و حاکمیت

کیفیت اسماء، به دولت و حاکمیت آنها در نظم هستی اشاره دارد. برخی اسماء، مانند «ظاهر» و «باطن» («هُوَ الْأَوَّلُ وَالْآخِرُ [مطلب حذف شد] : اوست آغاز و انجام و آشکار و نهان)، با یک‌بار تکرار، به دلیل جامعیت کیفی، عظمت و حاکمیت دارند. در مقابل، اسم «الله» به دلیل کثرت تکرار (2822 بار)، چونان خورشیدی است که بر همه اسماء پرتو می‌افکند. این تمایز، با آیه رویکرد علمی، به بررسی ساختار زبانی و شمارش تعداد تکرار اسماء در قرآن کریم می‌پردازد. برای نمونه، اسم «الله» با 2822 بار تکرار، «رب» با 970 بار، و «رحیم» با 114 بار، از منظر کمّی مورد تحلیل قرار می‌گیرند. این روش، با استفاده از ابزارهایی چون صرف، نحو، اشتقاق، و فلسفه، به فهم معانی ظاهری آیات کمک می‌کند. با این حال، این رویکرد، به تنهایی قادر به نفوذ به عمق معرفت ربوبی نیست، زیرا به سطح زبانی محدود می‌ماند و از باطن معنوی اسماء غافل است. آیه «وَلَقَدْ صَرَّفْنَا فِي هَٰذَا الْقُرْآنِ لِلنَّاسِ مِنْ [مطلب حذف شد] : و به‌راستی ما در این قرآن برای مردم از هرگونه مثل آوردیم) بر تنوع معنایی و زبانی قرآن کریم تأکید دارد، اما فهم عمیق، نیازمند رویکردی فراتر از صرف و نحو است.

1.2. رویکرد انس: ارتباط معنوی و عاطفی با قرآن کریم
انس با قرآن کریم، چونان دوستی با گلی است که با گذر زمان، عطر آن در جان آدمی نفوذ می‌کند. این رویکرد، به ارتباط عاطفی و معنوی با قرآن کریم وابسته است و از طریق قرائت مداوم، نگاه به آیات، و حفظ طهارت باطنی، معرفتی عمیق و قلبی ایجاد می‌کند. روایت «من أنس بالقرآن أنسه الله» (کافی، ج2، ص613) بر این حقیقت تأکید دارد که انس با قرآن، انسان را به قرب الهی رهنمون می‌شود. آیه «أَلَا بِذِكْرِ اللَّهِ [مطلب حذف شد] : هان! با یاد خدا دل‌ها آرام می‌گیرد) نیز این آرامش و معرفت را تأیید می‌کند. انس، چونان نسیمی است که قلب را از زنگار نفسانی پاک می‌سازد و به سوی نور معرفت هدایت می‌کند.

1.3. برتری انس بر علم در فهم اسماء
درس‌گفتار تأکید دارد که رویکرد علمی، هرچند مفید، در برابر انس، ناکافی است. علم، مانند عصایی است که راه را نشان می‌دهد، اما انس، چونان بال‌هایی است که انسان را به سوی مقصد پرواز می‌دهد. انس با قرآن کریم، حتی بدون فهم کامل معانی، مانند قرائت سوره حمد بدون سواد (روایت «اقرأ الحمد ولو بلا سواد»، کافی، ج2، ص613)، به تهذیب نفس و تقرب الهی منجر می‌شود. آیه درنگ: انس با قرآن کریم، فراتر از رویکرد علمی، به معرفت عمیق و تهذیب نفس منجر می‌شود. این انس، چونان دوستی با گلی است که عطر آن در جان نفوذ می‌کند و قلب را به سوی نور الهی هدایت می‌کند.

جمع‌بندی بخش اول: تمایز میان رویکرد علمی و انس، نشان‌دهنده دو مسیر متفاوت در شناخت اسماء الهی است. رویکرد علمی، با تحلیل زبانی و شمارش کمّی، به فهم ظاهری کمک می‌کند، اما انس، با ایجاد ارتباط عاطفی و معنوی، معرفتی عمیق‌تر و قلبی فراهم می‌آورد. این انس، با قرائت، نگاه به قرآن، و طهارت باطنی، انسان را به سوی تقرب الهی رهنمون می‌شود.

بخش دوم: کمّیت و کیفیت اسماء در قرآن کریم

درس‌گفتار، با بررسی کمّی و کیفی اسماء الهی، به تفاوت‌های میان تعداد تکرار و دولت (حاکمیت) آنها می‌پردازد. برخی اسماء، مانند «الله» و «رب»، به کثرت تکرار قوت دارند، در حالی که برخی دیگر، مانند «ظاهر» و «باطن»، با یک‌بار تکرار، از نظر کیفی عظمت دارند.

2.1. کمّیت اسماء: آمار و توزیع در قرآن کریم

درس‌گفتار، آماری دقیق از تکرار اسماء در قرآن کریم ارائه می‌دهد: 209 اسم یک‌بار، 72 اسم دوبار، 71 اسم زیر پنج‌بار (3 و 4 بار)، 41 اسم پنج‌بار، 96 اسم بین 10 تا 100 بار، 46 اسم بالای 20 بار، 8 اسم بالای 100 بار، و اسم «الله» با 2822 بار. این توزیع، نشان‌دهنده تنوع کمّی اسماء است. برای نمونه، «الله» (2822 بار، مانند «بِسْمِ اللَّهِ [مطلب حذف شد] : به نام خداوند بخشنده مهربان)، «رب» (970 بار، مانند «الْحَمْدُ لِلَّهِ [مطلب حذف شد] : ستایش خدایی را که پروردگار جهانیان است)، «جاعل» (230 بار)، «خالق» (140 بار)، و «رحیم» (114 بار) از برجسته‌ترین اسماء هستند. این آمار، با آیه «وَلَقَدْ صَرَّفْنَا فِي هَٰذَا الْقُرْآنِ» (کهف: 54) همخوانی دارد، که بر تنوع معنایی و کمّی قرآن کریم تأکید می‌کند.

2.2. کیفیت اسماء: دولت و حاکمیت

کیفیت اسماء، به دولت و حاکمیت آنها در نظم هستی اشاره دارد. برخی اسماء، مانند «ظاهر» و «باطن» («هُوَ الْأَوَّلُ وَالْآخِرُ [مطلب حذف شد] : اوست آغاز و انجام و آشکار و نهان)، با یک‌بار تکرار، به دلیل جامعیت کیفی، عظمت و حاکمیت دارند. در مقابل، اسم «الله» به دلیل کثرت تکرار (2822 بار)، چونان خورشیدی است که بر همه اسماء پرتو می‌افکند. این تمایز، با آیه «وَلِلَّهِ [مطلب حذف شد] : و نام‌های نیکوی خدا از آن اوست) هماهنگ است، که بر حکمت الهی در توزیع اسماء تأکید دارد.

2.3. اسماء وحدتی و قلتی

درس‌گفتار، اسماء را به دو دسته وحدتی و قلتی تقسیم می‌کند. اسماء وحدتی، مانند «ظاهر» و «باطن»، به دلیل یک‌بار تکرار و جامعیت کیفی، قوت و عظمت دارند، در حالی که اسماء قلتی، با تکرار کم و نقش جزئی، به‌عنوان پیاده‌نظام نظام هستی عمل می‌کنند. برای نمونه، «ظاهر» و «باطن» (حدید: 3) با یک‌بار تکرار، چونان ستارگانی درخشان در آسمان معرفت، عظمت الهی را نمایان می‌سازند. در مقابل، اسماء قلتی، نقش‌های مکمل دارند و در ذیل اسماء وحدتی قرار می‌گیرند. این تمایز، با مفهوم «اسم اعظم» و حدیث «إن لله تسعة وتسعین اسماً» همخوانی دارد.

جمع‌بندی بخش دوم: کمّیت و کیفیت اسماء، دو بُعد مکمل در شناخت صفات الهی هستند. آمار کمّی، مانند 2822 بار تکرار «الله» یا 970 بار «رب»، تنوع و توزیع اسماء را نشان می‌دهد، در حالی که کیفیت، با تأکید بر دولت و حاکمیت اسماء وحدتی مانند «ظاهر» و «باطن»، عظمت الهی را آشکار می‌سازد. این دو بُعد، انسان را به تأمل در نظم هستی و حکمت الهی دعوت می‌کنند.

بخش سوم: نقش انس در کشف دولت و حاکمیت اسماء

درس‌گفتار، انس با قرآن کریم را راه اصلی کشف دولت و حاکمیت اسماء می‌داند. این انس، با ایجاد طهارت باطنی و ارتباط معنوی، انسان را به فهم نقش اسماء در اداره عالم هدایت می‌کند.

3.1. انس: کلید معرفت عمیق

انس با قرآن کریم، چونان معاشرت با دوستی دیرین است که با گذر زمان، پیوندی عمیق در قلب ایجاد می‌کند. این انس، از طریق قرائت مداوم، نگاه به آیات، و حفظ طهارت، به معرفتی باطنی منجر می‌شود. روایت «من أنس بالقرآن أنسه الله» (کافی، ج2، ص613) بر این حقیقت تأکید دارد که انس، انسان را از تنهایی وجودی رها می‌سازد و به سوی قرب الهی هدایت می‌کند. آیه «فَاذْكُرُونِي أَذْكُرْكُمْ» (بقره: 152) نیز این پیوند را تأیید می‌کند. انس، چونان سفری است که انسان را از ظواهر زبانی به سوی باطن معرفت رهنمون می‌شود.

3.2. محدودیت‌های رویکرد علمی

رویکرد علمی، هرچند برای فهم ظاهری آیات مفید است، به دلیل محدودیت در نفوذ به باطن معانی، ناکافی است. تفاسیر مبتنی بر صرف و نحو، مانند تحلیل مبتدا و خبر، تنها به سطح زبانی محدود می‌مانند و از فهم عرفانی اسماء بازمی‌مانند. آیه «وَنُنَزِّلُ مِنَ الْقُرْآنِ مَا هُوَ شِفَاءٌ [مطلب حذف شد] : و ما از قرآن آنچه را که برای مؤمنان شفا و رحمت است فرو می‌فرستیم) بر نقش شفابخش و معنوی قرآن کریم تأکید دارد، که تنها با انس قابل دسترسی است.

3.3. نقش طهارت و صفا در انس

انس با اسماء، وابسته به طهارت باطنی و صفای قلب است. آیه «إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ [مطلب حذف شد] : خدا فقط می‌خواهد پلیدی را از شما اهل بیت بزداید و شما را پاک و پاکیزه کند) بر اهمیت طهارت در سلوک معنوی تأکید دارد. طهارت، چونان آینه‌ای صاف، قلب را برای دریافت نور معرفت آماده می‌سازد و انس را به ابزاری برای کشف دولت اسماء تبدیل می‌کند.

جمع‌بندی بخش سوم: انس با قرآن کریم، فراتر از رویکرد علمی، به کشف دولت و حاکمیت اسماء منجر می‌شود. این انس، با طهارت باطنی و قرائت مداوم، انسان را از محدودیت‌های زبانی فراتر برده و به سوی معرفت عمیق و تقرب الهی هدایت می‌کند.

بخش چهارم: نقش «بسم الله الرحمن الرحیم» در احاطه بر اسماء

درس‌گفتار، «بسم الله الرحمن الرحیم» را به‌عنوان جامع‌ترین اسم الهی معرفی می‌کند که بر همه اسماء احاطه دارد و نقش‌های متفاوتی را در بر می‌گیرد.

4.1. جامعیت «بسم الله»

«بسم الله الرحمن الرحیم» («بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَٰنِ الرَّحِيمِ»، فاتحه: 1)، به دلیل ترکیب سه اسم «الله» (2822 بار)، «رحمن» (حدود 60 بار)، و «رحیم» (114 بار)، چونان گنجینه‌ای است که همه اسماء الهی را در خود جای داده است. این اسم، با جامعیت خود، چونان دریایی بی‌کران، همه ابعاد رحمت و حاکمیت الهی را در بر می‌گیرد. روایت «بسم الله شفاء من کل داء» بر نقش شفابخش این اسم تأکید دارد، که بسته به انتخاب جزء (الله، رحمن، یا رحیم) اثر متفاوتی ایجاد می‌کند.

4.2. نقش‌های متفاوت اجزای «بسم الله»

اجزای «بسم الله» نقش‌های متفاوتی دارند. «رحمن» به رحمت عام الهی، «رحیم» به رحمت خاص، و «الله» به حاکمیت مطلق اشاره دارد. برای نمونه، زنده کردن مرده توسط عیسی (ع) با استناد به «رحمن» یا «باسط» ممکن است، در حالی که «قابض» به محدودیت و مرگ دلالت می‌کند. این تفاوت، با آیه «اللَّهُ يَتَوَفَّى الْأَنْفُسَ [مطلب حذف شد] : خدا جان‌ها را به هنگام مرگشان می‌گیرد) همخوانی دارد، که نقش «الله» را در اداره عالم نشان می‌دهد.

جمع‌بندی بخش چهارم: «بسم الله الرحمن الرحیم» به‌عنوان جامع‌ترین اسم الهی، با ترکیب «الله»، «رحمن»، و «رحیم»، همه ابعاد رحمت و حاکمیت الهی را در بر می‌گیرد. این اسم، با نقش‌های متفاوت اجزای خود، چونان کلیدی است که درهای معرفت و شفابخشی را می‌گشاید.

بخش پنجم: نقش اسماء در اداره عالم و شناخت نفس

درس‌گفتار، اسماء الهی را چونان کارگرانی می‌داند که هر یک نقش خاصی در اداره عالم دارند و انسان را به شناخت جایگاه خود در نظام هستی دعوت می‌کند.

5.1. تنوع نقش اسماء در نظم هستی

اسماء الهی، مانند «جاعل» (230 بار) و «خالق» (140 بار)، در نظام هستی نقش‌های مکمل دارند، چونان کارگرانی که یکی آجر می‌دهد و دیگری آب می‌رساند. آیه «اللَّهُ خَالِقُ [مطلب حذف شد] : خدا آفریننده هر چیزی است) و «وَجَعَلْنَا مِنَ الْمَاءِ كُلَّ [مطلب حذف شد] : و هر چیز زنده‌ای را از آب پدید آوردیم) این تقسیم کار را تأیید می‌کنند. هر اسم، چونان چرخ‌دنده‌ای در دستگاه هستی، نقشی خاص در حفظ نظم عالم ایفا می‌کند.

5.2. شناخت مظهر اسماء در انسان

درس‌گفتار تأکید دارد که انسان باید مظهر کدام اسم (مانند اکرام یا قابض) است و مدیر وجودی خود را بشناسد. حدیث «مَنْ عَرَفَ نَفْسَهُ فَقَدْ عَرَفَ رَبَّهُ» (بحارالانوار، ج2، ص32) بر این نکته تأکید دارد که شناخت نفس، به شناخت خداوند منجر می‌شود. انسان، به‌عنوان مظهر اسماء، با انس و تأمل، جایگاه خود را در نظام هستی می‌یابد و می‌داند که آیا پیاده‌نظام اکرام است یا سواره‌نظام رحمت.

جمع‌بندی بخش پنجم: اسماء الهی، با تنوع نقش‌هایشان در اداره عالم، چونان چرخ‌دنده‌هایی در دستگاه هستی عمل می‌کنند. انسان، با شناخت مظهر اسماء در خود، به معرفت نفس و تقرب الهی می‌رسد، که این شناخت، با انس و طهارت باطنی ممکن می‌شود.

بخش ششم: ناتمامی استقراء اسماء و ضرورت انس مداوم

درس‌گفتار، استقراء اسماء را ناتمام می‌داند و بر ضرورت انس مداوم برای کشف اسماء بیشتر تأکید دارد.

6.1. ناتمامی استقراء اسماء

استقراء اسماء، مانند شمارش 584 اسم در درس‌گفتارهای پیشین، به دلیل گستردگی و عمق قرآن کریم، ناتمام است. نظر علامه طباطبایی (المیزان، ج8، ص272) که تعداد اسماء را غیرقابل تعیین می‌داند، این حقیقت را تأیید می‌کند. آیه «وَلَقَدْ صَرَّفْنَا فِي هَٰذَا الْقُرْآنِ» (کهف: 54) بر تنوع بی‌پایان معانی قرآن کریم تأکید دارد، که کشف کامل آن نیازمند انس مداوم است.

6.2. ضرورت انس مداوم

انس مداوم با قرآن کریم، چونان سفری بی‌پایان در اقیانوس معرفت است که هرچه پیش می‌رود، گنج‌های جدیدی را آشکار می‌سازد. این انس، با طهارت باطنی و قرائت مداوم، انسان را به سوی کشف اسماء بیشتر و فهم عمیق‌تر هدایت می‌کند. درس‌گفتار، این مسیر را چونان جاده‌ای می‌داند که تنها با همت و صفا پیموده می‌شود.

جمع‌بندی بخش ششم: ناتمامی استقراء اسماء، نشان‌دهنده عمق بی‌پایان قرآن کریم است. انس مداوم، با طهارت باطنی و قرائت مستمر، انسان را به سوی کشف اسماء بیشتر و معرفت عمیق‌تر رهنمون می‌شود.

سخن پایانی: تأملات نهایی در انس با اسماء حسنی

درس‌گفتار چهل و یکم، با تأکید بر انس با قرآن کریم به‌عنوان راه اصلی شناخت اسماء الهی، به تمایز میان رویکرد علمی و انس، کمّیت و کیفیت اسماء، نقش «بسم الله الرحمن الرحیم» در احاطه بر اسماء، و ضرورت طهارت برای کشف دولت اسماء می‌پردازد. اسماء الهی، از «الله» (2822 بار) و «رب» (970 بار) تا «ظاهر» و «باطن» (یک‌بار)، چونان آینه‌هایی چندوجهی، جلوه‌های گوناگون ذات اقدس الهی را بازمی‌تابانند. انس، برخلاف رویکرد صرفاً علمی، به معرفت عمیق و تهذیب نفس منجر می‌شود. اسماء، با تنوع نقش‌هایشان در اداره عالم، مانند «جاعل» (230 بار) و «خالق» (140 بار)، نظم هستی را برقرار می‌کنند. انسان، با شناخت مظهر اسماء در خود، به معرفت ربوبی و جایگاه خویش در نظام هستی می‌رسد. ناتمامی استقراء اسماء، پژوهشگران را به انس مداوم با قرآن کریم دعوت می‌کند تا با ترکیب انس، طهارت، و تحلیل علمی، به استخراج جامع‌تر اسماء بپردازند. این مطالعه، نه‌تنها معرفت الهی را ارتقا می‌دهد، بلکه به تحول سلوکی و رفع امراض نفسانی کمک می‌کند.