متن درس

ذکر و دعا: تجلی معرفت اسماء حسنی در سلوک معنوی

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه شصت‌وچهارم)

مقدمه: ذکر و دعا، جلوه‌های اسماء حسنی در سلوک عرفانی

ذکر و دعا، چونان دو نهر زلال از چشمه‌سار معرفت الهی، قلب سالک را سیراب ساخته و او را به سوی قله‌های کمال رهنمون می‌دارند. این دو، در پرتو تعالیم قرآنی و روایات اهل بیت علیهم‌السلام، نه‌تنها ابزارهایی برای ارتباط با ذات اقدس الهی‌اند، بلکه راه‌هایی برای تجلی اسماء حسنی و رفع حجاب‌های نفسانی در مسیر سلوک معنوی به شمار می‌روند. درس‌گفتار شصت‌وچهارم از سلسله مباحث آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، با محوریت نقش ذکر و دعا در معرفت اسماء الهی، به تبیین عمیق این مفاهیم پرداخته و با استناد به آیات قرآن کریم و روایات معتبر، راه‌های وصول به حقیقت ربوبی را روشن ساخته است. این نوشتار، به بررسی ذکر به‌عنوان تجلی اطاعت و دعا به‌عنوان پلی به سوی قرب الهی می‌پردازد.

ذکر، چونان آیینه‌ای است که نور اسماء حسنی را در قلب سالک منعکس می‌سازد، و دعا، چونان کلیدی است که درهای رحمت الهی را می‌گشاید. این دو، در کنار یکدیگر، سالک را به سوی معرفت الهی و وصول به مقام قرب هدایت می‌کنند. در ادامه، محتوای درس‌گفتار و تحلیل‌های مرتبط، در قالب بخش‌های موضوعی، با شرح و تفصیل کامل ارائه می‌گردد.

بخش اول: ذکر حقیقی، تجلی اطاعت و معرفت الهی

ذکر حقیقی، فراتر از لقلقه زبان

ذکر حقیقی، نه‌تنها تلفظ زبانی، بلکه توجه عمیق قلبی به ذات اقدس الهی در ظرف اطاعت و ترک معصیت است. آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، با استناد به روایت «من کان ذاکراً لله على الحقیقة فهو مطیع» (بحارالانوار، ج۹۳، ص۱۶۳)، ذکر حقیقی را به اطاعت از اوامر الهی و دوری از نواهی پیوند می‌زنند. ذاکر حقیقی، کسی است که قلبش با حکمت الهی همنوا گشته و رفتارش تجلی عمل صالح است. این دیدگاه، ذکر را از سطح زبانی به سطحی معرفتی و عملی ارتقا می‌دهد، چنانکه غفلت از ذکر، نشانه عصیان و دوری از حق تلقی می‌شود.

وَمَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِكْرِي فَإِنَّ لَهُ مَعِيشَةً ضَنْكًا (طه: ۱۲۴)
و هر کس از یاد من روی‌گردان شود، برای او زندگی تنگ و سختی خواهد بود. ()

این آیه شریفه، غفلت از ذکر را عامل تنگنای معیشت و محرومیت از سعادت معرفی می‌کند. ذکر، چونان نوری است که قلب را از ظلمت غفلت رهایی می‌بخشد و سالک را به سوی زندگی سرشار از آرامش و معرفت هدایت می‌کند. این مفهوم، ذکر را به‌عنوان محرکی برای عمل صالح و توجه دائم به خدا معرفی می‌کند.

ذکر کثیر، شدیدترین واجب الهی

ذکر کثیر، به‌عنوان شدیدترین واجب الهی، فراتر از اذکار زبانی، به معنای توجه به حلال و حرام در لحظه عمل است. آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، با استناد به روایت «من أشد ما فرض الله علی خلقه ذکر الله کثیراً» (بحارالانوار، ج۹۳، ص۱۶۳)، تأکید دارند که ذکر کثیر، عملی جامع است که قلب و رفتار را به سوی خدا متصل می‌سازد. این نوع ذکر، سالک را به مقام عالی سلوک عرفانی رهنمون می‌دارد، زیرا در هر لحظه، او را به رعایت حدود الهی و ترک معصیت دعوت می‌کند.

ذکر کثیر، چونان رودی است که با جریان مداوم خود، نفس را از آلودگی‌های غفلت شست‌وشو می‌دهد. این ذکر، نه‌تنها واجب الهی، بلکه ضرورتی برای حفظ ارتباط دائم با ذات اقدس الهی است. سالک با ذکر کثیر، در هر حال، چه در نعمت و چه در مصیبت، به خدا متصل می‌ماند و از دام‌های نفسانی در امان می‌ماند.

جمع‌بندی بخش اول

ذکر حقیقی، به‌عنوان تجلی اطاعت و معرفت الهی، فراتر از اذکار زبانی، قلب سالک را به سوی خدا هدایت می‌کند. ذکر کثیر، با تأکید بر توجه دائم به حدود الهی، سالک را از غفلت و عصیان محافظت کرده و او را به سوی کمال معنوی رهنمون می‌سازد. این مفاهیم، در پرتو آیات قرآن کریم و روایات اهل بیت علیهم‌السلام، راهنمایی برای سلوک عرفانی و وصول به مقام قرب الهی‌اند.

بخش دوم: ذکر حاجز، افضل اذکار و مانع معصیت

ذکر حاجز، برترین ذکر در برابر معصیت

ذکر حاجز، ذکری است که در لحظه معصیت، مانع گناه شده و سالک را از لغزش حفظ می‌کند. آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، با استناد به روایت «ذکر الله عندما حرّم الله علیک» (بحارالانوار، ج۹۳)، این نوع ذکر را افضل از ذکر عند المصیبة معرفی می‌کنند، زیرا اختیاری بوده و نشانه توجه عمیق به خدا و ترک معصیت است. ذکر عند المصیبة، گرچه ارزشمند است، اما به دلیل اجباری بودن در مواجهه با مصیبت، از مرتبه‌ای پایین‌تر برخوردار است.

إِنَّ الَّذِينَ اتَّقَوْا إِذَا مَسَّهُمْ طَائِفٌ مِنَ الشَّيْطَانِ تَذَكَّرُوا فَإِذَا هُمْ مُبْصِرُونَ (اعراف: ۲۰۱)
کسانی که تقوا پیشه کرده‌اند، هنگامی که وسوسه‌ای از شیطان به آن‌ها رسد، خدا را یاد می‌کنند و ناگهان بینا می‌شوند. ()

این آیه شریفه، نقش ذکر حاجز را در حفظ سالک از وسوسه‌های شیطانی تأیید می‌کند. ذکر حاجز، چونان سپری است که قلب را از هجوم گناه محافظت کرده و سالک را به سوی بصیرت هدایت می‌سازد. این ذکر، به دلیل اختیاری بودن، نشانه‌ای از عمق ایمان و توجه به خدا در لحظه آزمون است.

تفاوت ذکر حاجز و ذکر غیرحاجز

ذکر حاجز، برخلاف ذکر غیرحاجز که ممکن است در شرایط نعمت، مصیبت یا عافیت رخ دهد، به‌طور خاص در لحظه مواجهه با معصیت، سالک را از گناه بازمی‌دارد. آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره تأکید دارند که ذکر حاجز، حتی اگر با تلفظ زبانی همراه نباشد، به دلیل توجه قلبی به خدا، مانع معصیت می‌شود. این نوع ذکر، چونان نگهبانی است که در مرزهای نفس ایستاده و از ورود گناه به قلب جلوگیری می‌کند.

ذکر غیرحاجز، مانند ذکر عند المصیبة که با تسلیم به قضای الهی همراه است، گرچه ارزشمند است، اما به دلیل اجباری بودن، از مرتبه‌ای پایین‌تر برخوردار است. ذکر حاجز، با اختیاری بودن، قلب را به سوی صفا و نورانیت هدایت کرده و سالک را از دام‌های نفسانی رها می‌سازد.

جمع‌بندی بخش دوم

ذکر حاجز، به‌عنوان افضل اذکار، سالک را در لحظه آزمون معصیت از گناه حفظ کرده و او را به سوی بصیرت و صفا هدایت می‌کند. این ذکر، با اختیاری بودن و توجه عمیق به خدا، قلب را از وسوسه‌های شیطانی محافظت کرده و راه سلوک معنوی را هموار می‌سازد. تفاوت ذکر حاجز با ذکر غیرحاجز، در نقش کلیدی آن در ترک معصیت و حفظ ایمان نهفته است.

بخش سوم: نقش اذکار زبانی و قلبی در تقویت ذکر حقیقی

اذکار زبانی، مقدمه ذکر حقیقی

اذکار زبانی، قلبی، جلّی و خفی، ابزارهایی برای تقویت ذکر حقیقی و حفظ توجه به خدا هستند. آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، با استناد به روایت «ذکر لسانی… لاستمرار ذکر حقیقی» (بحارالانوار، ج۹۳)، تأکید دارند که این اذکار، مانند باد زدن به آتش، توجه به خدا را زنده و قوی نگه می‌دارند. بدون این اذکار، قلب به سوی غفلت و معصیت گرایش می‌یابد.

اذکار زبانی، چونان بذری هستند که در خاک قلب کاشته شده و با مداومت، به درختی تنومند از معرفت تبدیل می‌شوند. این اذکار، اراده سالک را تقویت کرده و او را برای ترک معصیت و انجام اطاعت آماده می‌سازند. کسی که از اذکار زبانی محروم است، به‌سان باغبانی است که ابزار لازم برای پرورش باغ معرفت را در اختیار ندارد.

ذکر و محبت الهی

ذکر کثیر، محبت به خدا را در قلب سالک تقویت کرده و رابطه‌ای دوسویه بین ذاکر و خدا ایجاد می‌کند. آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، با استناد به روایت «من أکثر ذکر الله أحبّه» (بحارالانوار، ج۹۳)، تأکید دارند که ذکر، مانند تمرین مستمر، قلب را با خدا مأنوس کرده و عشق به او را افزایش می‌دهد. این محبت، انگیزه‌ای برای اطاعت و دوری از گناه است.

فَاذْكُرُونِي أَذْكُرْكُمْ (بقره: ۱۵۲)
مرا یاد کنید تا شما را یاد کنم. ()

این آیه شریفه، رابطه متقابل ذکر و محبت الهی را تأیید می‌کند. ذکر، چونان آتشی است که قلب را گرم و روشن ساخته و سالک را به سوی انس با خدا هدایت می‌کند. هرچه ذکر کثیرتر باشد، محبت الهی در قلب عمیق‌تر شده و سالک از گناه و غفلت دورتر می‌ماند.

جمع‌بندی بخش سوم

اذکار زبانی و قلبی، به‌عنوان ابزارهایی برای تقویت ذکر حقیقی، قلب را از غفلت حفظ کرده و توجه به خدا را زنده نگه می‌دارند. ذکر کثیر، با ایجاد محبت الهی در قلب، سالک را به سوی اطاعت و دوری از گناه هدایت می‌کند. این مفاهیم، راهنمایی برای تقویت سلوک معنوی و تحقق معرفت اسماء حسنی‌اند.

بخش چهارم: تقسیم‌بندی انسان‌ها در پرتو ذکر

سالم، غانم و شاغب

انسان‌ها در رابطه با ذکر، به سه دسته تقسیم می‌شوند: سالم (صامت)، غانم (ذاکر) و شاغب (غافل). آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، با استناد به روایت «الناس ثلاثة: سالم، غانم، و شاغب» (بحارالانوار، ج۹۳، ص۱۶۵)، این تقسیم‌بندی را تبیین می‌کنند. سالم، کسی است که با تفکر و سکوت از غفلت دوری می‌کند؛ غانم، ذاکری است که با ذکر خدا غنیمت معنوی می‌برد؛ و شاغب، غافلی است که در باطل و خودنمایی غرق شده است.

علامه مجلسی روایتی در باب صفات مؤمن و منافق نقل کرده و در منابع روایی معتبر آمده است:

قال رسول الله ﷺ:
«المؤمن هين لين، و المنافق فظ غليظ، و الشاغب الذی يخوض في الباطل.»

ترجمه:
پیامبر خدا (صلى الله عليه وآله) فرمود:
مؤمن نرم‌خو و فروتن است، و منافق تندخو و خشن، و شاغب همان کسی است که در باطل وارد شود.

منبع: بحارالانوار، جلد 68، صفحه 331، باب اخلاق مؤمن و منافق

سالم، چونان درختی است که در سایه سکوت و تفکر، از طوفان‌های غفلت در امان مانده است. غانم، چونان جنگجویی است که در میدان سلوک، با ذکر خدا به غنیمت معرفت دست می‌یابد. شاغب، اما، چونان پرنده‌ای است که در دام خودنمایی گرفتار شده و از حقیقت دور افتاده است. صامت و ذاکر، هر دو در مسیر حق‌اند، اما شاغب، به دلیل غرق شدن در باطل، از ذکر و معرفت محروم است.

شاغب، گرفتار باطل و خودنمایی

شاغب، کسی است که سخن او برای خودنمایی و مطرح شدن در میان مردم است. آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، با استناد به روایت «والشاغب الذی یخوض فی الباطل» (بحارالانوار، ج۹۳، ص۱۶۵)، تأکید دارند که شاغب، در باطل غوطه‌ور است و هدفش تنها جلب توجه دیگران است. این نوع انسان، از ذکر و حقیقت دور افتاده و در دام غفلت گرفتار شده است.

شاغب، چونان بازیگری است که بر صحنه دنیا، نقشی برای جلب نظر دیگران ایفا می‌کند، بی‌آنکه به حقیقت توجه داشته باشد. این خودنمایی، او را از معرفت الهی محروم ساخته و به سوی باطل سوق می‌دهد. در مقابل، صامت و ذاکر، با تفکر و ذکر، قلب خود را از آلودگی‌های باطل پاک نگه می‌دارند.

جمع‌بندی بخش چهارم

تقسیم‌بندی انسان‌ها به سالم، غانم و شاغب، نقش ذکر را در تمایز مسیر حق از باطل نشان می‌دهد. صامت و ذاکر، با تفکر و ذکر، در مسیر معرفت الهی گام برمی‌دارند، در حالی که شاغب، با خودنمایی و غرق شدن در باطل، از حقیقت دور می‌ماند. این تقسیم‌بندی، راهنمایی برای سالکان است تا با ذکر و تفکر، از غفلت و باطل دوری جویند.

بخش پنجم: ذکر بدون درخواست، تجلی ادب در برابر خدا

ذکر خالص و پاداش الهی

ذکری که بدون درخواست مادی یا مشخص باشد، به دلیل خلوص، پاداشی برتر از دعاهای با درخواست مشخص دریافت می‌کند. آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، با استناد به روایت «من شغل بذکری عن مسئلتی أعطیته أفضل ما أعطی من یسئلنی» (بحارالانوار، ج۹۳)، تأکید دارند که این نوع ذکر، نشانه ادب در برابر خدا و اعتماد به حکمت اوست.

وَمَا عِنْدَ اللَّهِ خَيْرٌ وَأَبْقَىٰ لِلَّذِينَ آمَنُوا وَعَلَىٰ رَبِّهِمْ يَتَوَكَّلُونَ (شوری: ۳۶)
و آنچه نزد خداست برای کسانی که ایمان آورده‌اند و بر پروردگارشان توکل می‌کنند، بهتر و پایدارتر است. ()

این آیه شریفه، برتری توکل و واگذاری امور به خدا را تأیید می‌کند. ذکر خالص، چونان گلی است که عطرش به سوی آسمان صعود کرده و سالک را به پاداشی فراتر از خواسته‌های محدود بشری می‌رساند. این ذکر، قلب را از خودخواهی پاک کرده و به سوی اعتماد به کرم الهی هدایت می‌کند.

بالمفهوم و بالمنطوق در ذکر

ذکر و دعا می‌توانند به دو صورت بالمفهوم و بالمنطوق باشند. ذکر بالمفهوم، هنگامی است که سالک با وصف اسماء حسنی، خدا را ستایش کرده و درخواست خود را به‌طور غیرمستقیم بیان می‌کند. ذکر بالمنطوق، اما، درخواست صریح و مستقیم است. آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره تأکید دارند که ذکر بالمفهوم، به دلیل عظمت و خلوص، از مرتبه‌ای بالاتر برخوردار است.

ذکر بالمفهوم، چونان نسیمی است که با لطافت، عطر نیاز را به درگاه الهی می‌رساند، در حالی که ذکر بالمنطوق، مانند فریادی است که نیاز را آشکار می‌سازد. هر دو ارزشمندند، اما ذکر بالمفهوم، به دلیل ادب و توکل، قلب را به سوی قرب الهی نزدیک‌تر می‌کند.

جمع‌بندی بخش پنجم

ذکر خالص بدون درخواست، تجلی ادب و توکل در برابر خداست که سالک را به پاداشی برتر از خواسته‌های محدود بشری می‌رساند. ذکر بالمفهوم، با ستایش اسماء حسنی، قلب را به سوی قرب الهی هدایت کرده و از ذکر بالمنطوق عظیم‌تر است. این مفاهیم، راهنمایی برای سالکان است تا با خلوص و توکل، به معرفت الهی دست یابند.

بخش ششم: اعداد و اسرار اذکار معدود

اهمیت اعداد در اذکار

اذکار معدود، که با تعداد، زمان و مکان مشخص همراه‌اند، دارای اسرار و اثرات خاصی هستند. آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، با استناد به روایت «اعداد و ارقام من أثقل الأمور» (بحارالانوار، ج۹۳)، تأکید دارند که اعداد در اذکار، مانند دوز دارو در پزشکی، اثر خاص خود را دارند. رعایت دقیق این اعداد، ذکر را به ابزاری مؤثر برای سلوک معنوی تبدیل می‌کند.

اعداد در اذکار، چونان کلیدهایی هستند که قفل‌های معنوی را می‌گشایند. هر عدد، با حکمت الهی، اثری خاص بر قلب و روح سالک می‌گذارد. عدم رعایت این اعداد، مانند مصرف نادرست دارو، ممکن است اثر ذکر را کاهش داده یا حتی به زیان سالک منجر شود. این اسرار، نیازمند معرفت و هدایت از سوی عارفان و اولیای الهی است.

ذکر عام و ذکر خاص

ذکر به دو نوع عام و خاص تقسیم می‌شود. ذکر عام، آزاد و بدون محدودیت در تعداد و زمان است، در حالی که ذکر خاص، با اعداد، زمان و مکان مشخص همراه است. آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره تأکید دارند که ذکر خاص، به دلیل موزون بودن و رعایت اسرار الهی، اثری عمیق‌تر بر قلب سالک می‌گذارد. این نوع ذکر، مانند نسخه‌ای است که توسط طبیب معنوی تجویز شده و نیازمند دقت در اجرا است.

ذکر عام، چونان دریایی است که سالک می‌تواند آزادانه در آن شنا کند، اما ذکر خاص، مانند جویباری است که با دقت و نظم، به مقصد معرفت می‌رسد. هر دو ارزشمندند، اما ذکر خاص، به دلیل اسرار نهفته در اعداد و شرایط، راهی کوتاه‌تر به سوی قرب الهی است.

جمع‌بندی بخش ششم

اعداد و اسرار اذکار معدود، نقش کلیدی در تقویت اثر ذکر در سلوک معنوی دارند. ذکر خاص، با رعایت اعداد و شرایط، قلب را به سوی معرفت الهی هدایت کرده و از ذکر عام عمیق‌تر است. این مفاهیم، راهنمایی برای سالکان است تا با دقت و معرفت، از اسرار اذکار بهره‌مند شوند.

بخش هفتم: کمال سالک در پرتو ذکر، تفکر و عبرت

سه ویژگی سالک کامل

کمال سالک در سه ویژگی نهفته است: نطق او ذکر، سکوت او تفکر، و نگاه او عبرت. آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، با استناد به روایت «أن یکون نطقی ذکراً و صمتی فکراً و نظری عبرة» (بحارالانوار، ج۹۳)، تأکید دارند که این سه ویژگی، سالک را از غفلت و باطل دور نگه داشته و او را به سوی کمال معنوی هدایت می‌کنند.

الَّذِينَ يَذْكُرُونَ اللَّهَ قِيَامًا وَقُعُودًا وَعَلَىٰ جُنُوبِهِمْ (آل‌عمران: ۱۹۱)
کسانی که خدا را ایستاده و نشسته و بر پهلوهایشان یاد می‌کنند. ()

این آیه شریفه، ذکر در همه احوال را تأیید می‌کند. سالک کامل، چونان ستاره‌ای است که در هر حال، نور معرفت را ساطع می‌کند: در سخن، ذکر خدا می‌گوید؛ در سکوت، در آیات الهی تفکر می‌کند؛ و در نگاه، از عالم عبرت می‌آموزد. این سه ویژگی، او را به انسانی متعادل و متصل به خدا تبدیل می‌کنند.

نطق ذکر، نشانه هدفمندی

نطق ذکر، به معنای سخن گفتن با هدف و غرض الهی است. آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره تأکید دارند که سالک کامل، سخنی نمی‌گوید مگر آنکه ذکر خدا و هدفی الهی در آن نهفته باشد. این سخن، چونان گوهری است که از معدن قلب ذاکر استخراج شده و نور معرفت را به دیگران می‌رساند.

نطق ذکر، از سخنان بیهوده و باطل متمایز است. سالک، با این ویژگی، از دام شاغب بودن رهایی یافته و سخنش، چونان پلی است که دیگران را به سوی حقیقت هدایت می‌کند. این نطق، نشانه‌ای از قلب پاک و توجه دائم به خداست.

جمع‌بندی بخش هفتم

کمال سالک در نطق ذکر، سکوت تفکر، و نگاه عبرت تجلی می‌یابد. این سه ویژگی، او را از غفلت و باطل دور نگه داشته و به سوی معرفت الهی هدایت می‌کنند. نطق ذکر، به‌عنوان نشانه‌ای از قلب پاک، سالک را به سوی کمال معنوی و هدایت دیگران رهنمون می‌سازد.

بخش هشتم: ذکر، اطمئنان قلب و دفع شیطان

ذکر، آرامش‌بخش قلب

ذکر، قلب را آرام و قوی ساخته و سالک را از اضطراب و غفلت رهایی می‌بخشد. آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، با استناد به روایت «ذکر دافع شیطان است» (بحارالانوار، ج۹۳)، تأکید دارند که ذکر، چونان سلاح مؤمن، او را از هجوم شیطان محافظت کرده و صفا و وسعت به قلبش می‌بخشد.

أَلَا بِذِكْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ (رعد: ۲۸)
آگاه باشید که با یاد خدا دل‌ها آرام می‌گیرد. ()

این آیه شریفه، نقش ذکر در اطمئنان قلب را تأیید می‌کند. ذکر، مانند چشمه‌ای است که با جوشش خود، قلب را از تشویش و اضطراب شست‌وشو داده و به سوی آرامش هدایت می‌کند. این آرامش، زمینه‌ساز توجه دائم به خدا و دوری از گناه است.

ذکر، دافع شیطان

ذکر، شیطان را از سالک دور ساخته و نفس را از معصیت حفظ می‌کند. آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره تأکید دارند که غفلت از ذکر، انسان را به معیشت تنگ و قرین شدن با شیطان گرفتار می‌کند. ذکر، چونان حصاری است که سالک را از هجوم شیطان، چه انسی و چه جنی، محافظت می‌کند.

وَمَنْ يَعْشُ عَنْ ذِكْرِ الرَّحْمَٰنِ نُقَيِّضْ لَهُ شَيْطَانًا فَهُوَ لَهُ قَرِينٌ (زخرف: ۳۶)
و هر کس از یاد خدای رحمان غافل شود، شیطانی را بر او می‌گماریم که همدم او باشد. ()

این آیه شریفه، غفلت از ذکر را عامل قرین شدن با شیطان معرفی می‌کند. ذکر، مانند سپری است که سالک را از دشمنان ظاهری و باطنی حفظ کرده و او را به سوی صفا و نورانیت هدایت می‌کند. این نقش، ذکر را به سلاح اصلی مؤمن در میدان سلوک تبدیل می‌سازد.

جمع‌بندی بخش هشتم

ذکر، به‌عنوان آرامش‌بخش قلب و دافع شیطان، سالک را از اضطراب، غفلت و معصیت رهایی بخشیده و به سوی صفا و نورانیت هدایت می‌کند. غفلت از ذکر، انسان را به تنگنای معیشت و قرین شدن با شیطان می‌کشاند. این مفاهیم، نقش کلیدی ذکر را در سلوک معنوی و حفظ ایمان نشان می‌دهند.

بخش نهم: صلوات و دعا، کلیدهای معرفت اسماء حسنی

صلوات، کلید رفع حجاب دعا

صلوات بر پیامبر اکرم (ص) و اهل بیت مطهرش (ع)، چونان کلیدی است که قفل‌های معنوی دعا را می‌گشاید. آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، با استناد به روایت «کایزال الدعا محسجوباً حتی یصلی علی محمد و آل محمد» (بحارالانوار، ج۹۳)، تأکید دارند که صلوات، حجاب‌های نفسانی را که مانع صعود دعا به ملأ اعلی است، برطرف می‌سازد. این روایت، دعا را بدون صلوات، چونان پرنده‌ای بی‌بال توصیف می‌کند که در بالای سر دعاکننده پرپر می‌زند و به سوی آسمان معرفت صعود نمی‌کند.

إِنَّ اللَّهَ وَمَلَائِكَتَهُ يُصَلُّونَ عَلَى النَّبِيِّ ۚ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَيْهِ وَسَلِّمُوا تَسْلِيمًا (احزاب: ۵۶)
خدا و فرشتگانش بر پیامبر درود می‌فرستند. ای کسانی که ایمان آورده‌اید، بر او درود فرستید و به تسلیم سلام گویید. ()

این آیه شریفه، صلوات را وظیفه‌ای الهی و ملائک معرفی می‌کند که مؤمنان را به مشارکت در این عمل معنوی دعوت می‌نماید. صلوات، به دلیل ارتباط با مقام ولایت، چونان پلی است که دعا را از محدودیت‌های نفسانی رها ساخته و به سوی فیض الهی رهنمون می‌سازد.

ساختار صلوات در دعا

ساختار صلوات در دعا، چونان بسته‌بندی معنوی است که دعا را در برگرفته و آن را از نقص و ناکامی محافظت می‌کند. روایت «من کانت له إلی الله حاجة فلیبدء بالصلاة علی محمد و آله ثم یسأل حاجته ثم یختم بالصلاة…» (بحارالانوار، ج۹۳) تأکید دارد که دعا باید با صلوات آغاز و با صلوات پایان یابد. آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره این ساختار را نشانه‌ای از ادب معنوی دانسته و تأکید دارند که صلوات، دعا را در مسیری نورانی قرار می‌دهد که به سوی اجابت هدایت می‌شود.

این روایت، دعا را به نامه‌ای تشبیه می‌کند که بدون مهر و امضای صلوات، ناقص و غیرقابل ارسال است. صلوات در ابتدا، قلب را برای دعا آماده می‌سازد و در انتها، آن را به سوی مقصد الهی هدایت می‌کند. این عمل، چونان آیینه‌ای است که نور ولایت را در وجود دعاکننده منعکس می‌سازد.

دعا، مغز عبادت و شفا دهنده

دعا، چونان مغز و جوهره عبادت است که انسان را به سوی ذات اقدس الهی هدایت می‌کند. روایت «الدعا مخ العبادة» (بحارالانوار، ج۹۳، ص۳۰۰) این حقیقت را تأیید می‌کند که دعا، فراتر از یک عمل عبادی، ارتباط مستقیمی با خدا برقرار می‌سازد.
ادْعُونِي أَسْتَجِبْ لَكُمْ (غافر: ۶۰)
مرا بخوانید تا شما را اجابت کنم. ()

آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره تأکید دارند که دعا، انسان را از خودپرستی و استکبار دور کرده و به سوی توحید و خشوع رهنمون می‌سازد. دعا، چونان دارویی معنوی است که بیماری‌های جسمی و روانی را شفا می‌بخشد، مشروط بر آنکه با یقین و هدایت طبیب معنوی همراه باشد.

جمع‌بندی بخش نهم

صلوات و دعا، به‌عنوان کلیدهای معرفت اسماء حسنی، قلب سالک را به سوی قرب الهی هدایت می‌کنند. صلوات، با رفع حجاب‌های نفسانی، دعا را به سوی اجابت رهنمون می‌سازد، و دعا، به‌عنوان مغز عبادت، انسان را از خودپرستی دور کرده و به سوی توحید و شفا هدایت می‌کند. این مفاهیم، راهنمایی برای سلوک عرفانی و وصول به حقیقت ربوبی‌اند.

نتیجه‌گیری و جمع‌بندی نهایی

ذکر و دعا، چونان دو بال پرواز معنوی، سالک را به سوی معرفت اسماء حسنی و قرب الهی رهنمون می‌سازند. ذکر حقیقی، با تجلی در اطاعت و ترک معصیت، قلب را از غفلت رهایی بخشیده و به سوی نور معرفت هدایت می‌کند. ذکر حاجز، به‌عنوان افضل اذکار، سالک را از گناه حفظ کرده‌ و بصیرت می‌بخشد. اذکار زبانی و قلبی، توجه را تقویت کرده و محبت الهی را در قلب می‌افزایند. انسان‌ها در پرتو ذکر، به سالم، غانم و شاغب تقسیم می‌شوند، و ذکر خالص بدون درخواست، پاداشی برتر به دلیل خلوص و ادب دریافت می‌کند. اعداد در اذکار معدود، اسرار الهی را آشکار کرده و اثر ذکر را تقویت می‌کنند. کمال سالک در نطق ذکر، سکوت تفکر و نگاه عبرت تجلی می‌یابد، و ذکر، قلب را آرام و شیطان را دور می‌کند. صلوات و دعا، به‌عنوان کلیدهای معرفت اسماء حسنی، دعا را از حجاب‌های نفسانی رها ساخته و به سوی اجابت هدایت می‌کنند.

این نوشتار، با تبیین عمیق مفاهیم ذکر و دعا در پرتو آیات قرآن کریم و روایات اهل بیت علیهم‌السلام، راهنمایی برای پژوهشگران علوم قرآنی، عرفان اسلامی و الهیات است. تأمل در این مفاهیم، نه‌تنها به فهم عمیق‌تر تعالیم الهی کمک می‌کند، بلکه راه را برای سلوک معنوی و وصول به حقیقت ربوبی هموار می‌سازدد..