متن درس
اسما و صفات الهی: تبیین علمی و عرفانی اسماء «رحمن» و «رحيم»
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۱۱۳)
مقدمه: جایگاه رحمن و رحیم در نظام اسماء حسنی
در منظومه معرفت توحیدی، اسماء الهی چونان نوری بی‌کران بر ساحت وجود می‌تابند و هر یک جلوه‌ای از ذات اقدس حق را متجلی می‌سازند. در میان این اسما، «رحمن» و «رحيم» به‌سان دو گوهر درخشان در صدر آیات قرآنی، خاصه در «بسم الله الرحمن الرحيم»، جای گرفته‌اند. این دو اسم، که در درس‌گفتار شماره ۱۱۳ آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره با دقت و عمق مورد کاوش قرار گرفته‌اند، نه‌تنها بیانگر رحمت بی‌کران الهی‌اند، بلکه حامل معانی عمیق اشتقاقی، کارکردی و عرفانی‌اند که نظام خلقت و کمال را تبیین می‌کنند.
بخش نخست: نقد و بازتعریف معنای رحت الهی
نقد معنای انفعالی رحت
یکی از محورهای بنیادین درس‌گفتار، نقد معنای متداول رحمت به‌مثابه رقت قلب و انفعال است. در لغت، رحت اغلب با دلسوزی و رقت قلب ناشی از مشاهده نقص یا ضعف در دیگری تعریف شده است. این معنا، که در ظرف انسانی صادق است، به دلیل انفعالی بودن و وابستگی به نقص، نمی‌توانتد در حق تعالی، که از هر نقص و محدودیتی منزه است، به‌صورت حقیقی اطلاق شود. رحمت الهی، برخلاف تصور رایج، نه انفعال است و نه معلول نقص، بلکه فعلی است که از سرچشمه فیاض ذات حق جوشیده و به افضال و انعام منجر می‌شود.
وَرَحْمَتِي وَسِعَتَتْ كُلَّ شَيْءٍ (قرآن کریم، اعراف: ۱۵۶، : «و رحمتم هر چیزی را فرا گرفته است»). این آیه شریفه، رحمت را چونان جریانی فراگیر و فعلی معرفی می‌کند که همه موجودات را در بر گرفته و از هرگونه انفعال یا محدودیت مبراست. علامه طباطبایی در تفسیر المیزان (ج۱، ص45) تأکید می‌کند که رحت الهی، فیض وجودی و کمالی است که از ذات حق سرچشمه می‌گیرد. همچنین، حدیث «رحمة الله إنعام وإفضال لا رقت قلب» (صدوق، توحید، ص۱۲۴) این دیدگاه را تأیید می‌کند و رحمت را به افضال و احسان الهی بازمی‌گرداند.
معنای فعلی رحمت در اسماء رحمن و رحیم
درس‌گفتار با استدلالی روشن، رحمت الهی را به معنای فعلی، یعنی احسان، انعام و ایجاد، تعریف می‌کند. این معنا، برخلاف رقت قلب که انفعالی و محدود به ظرف انسانی است، در مقام الهی به فیض وجودی و کمالی اشاره دارد. ملا صدرا در اسفار (ج۷، ص۵۶) رحمت الهی را تجلی ذات و فعل حق می‌داند که از هرگونه انفعال یا وابستگی به نقص مبراست.
ٱلرَّحْمَٰنُ خَلَقَ ٱلْإِنسَٰنَ (قرآن کریم، رحمن: ۳، ترجمه: «رحمان انسان را آفرید»)). این آیه، رحمت را به فعل خلقت نسبت می‌دهد و نشان می‌دهد که «رحمن» سرچشمه ایجاد وجود است. حدیث «الرحمن يفيض الوجود والرحيم يفيض الكمال» (طبرسی، مجمع البیان، ج۱، ص۴۶) نیز این معنای فعلی را تأیید می‌کند.
نقد استعمال مجازی در تبیین اسماء الهی
یکی از نقدهای محوری درس‌گفتار، رد استعمال مجازی برای اسماء الهی، خاصه رحمت، است. برخی با محدود کردن معنای رحمت به رقت قلب، آن را در حق تعالی به‌صورت مجازی به کار می‌برند. این رویکرد، که ریشه در وضع الفاظ برای مصادیق مادی یا ناقص دارد، با حقیقت اسماء الهی سازگار نیست. طبق قواعد دلالت در منطق (منطق مظفر، ص۴۵)، لفظ برای ماهیت معنا وضع می‌شود، نه برای مصادیق خاص. از این‌رو، رحمت به معنای انعام و افضال، در همه مصادیق، اعم از انسانی و الهی، حقیقی است.
ٱلرَّحْمَٰنِ ٱلرَّحِيمِ (قرآن کریم، فاتحه: ۳، ترجمه: «رحمان رحیم»). این آیه، رحمت را به‌صورت مطلق و حقیقی ذکر می‌کند و هیچ‌گونه قید انفعالی یا مجازی بر آن وارد نمی‌سازد. دیدگاه سید مرتضی در ذریعه (ج۱، ص۳۴) نیز این نقد را تقویت می‌کند و رحمت را به افضال و انعام الهی تفسیر می‌کند.
معنای مطابقتی رحمت
درس‌گفتار پیشنهاد می‌کند که معنای مطابقتی رحمت، یعنی انعام و احسان، باید مبنای فهم این مفهوم قرار گیرد. مبادی زائده، مانند رقت قلب، که در ظرف انسانی بروز می‌یابد، جزء معنای حقیقی رحمت نیست. همان‌گونه که «قلم» برای نوشتن وضع شده و نه برای ابزار خاص (ابن‌سینا، الإشاراشارات، ج۱، ص۶۷)، رحمت نیز برای انعام و افضال وضع شده است.
كَتَبَ رَبُّكُمْ عَلَىٰ نَفْسِهِ ٱلرَّحْمَةَ (قرآن کریم، انعام: ۱۲، ترجمه: «پروردگارتان رحمت را بر خود مقرر داشته است»)). این آیه، رحمت را به انعام مطلق نسبت می‌دهد و از هرگونه مبدأ انفعالی مبرا می‌داند.
بخش دوم: تمایز کارکردی رحمن و رحیم
رحمن: ظرف ایجاد و فیض عام
«رحمن» در درس‌گفتار به‌مثابه ظرف ایجاد و فیض عام معرفی شده است که همه موجودات، اعم از مؤمن و کافر، را در بر می‌گیرد. این اسم، که با صفتی عام و فراگیر همراه است، سرچشمه وجود و حیات تمامی مخلوقات است.
مَا تَرَىٰ فِي خَلْقِ ٱلرَّحْمَٰنِ مِن تَفَاوُتٍ (قرآن کریم، ملک: ۳، ترجمه: «در آفرینش رحمان هیچ تفاوتى نمى‌بینى»)). این آیه، نقش خلاق و فراگیر «رحمن» را در نظام آفرینش نشان می‌دهد. ابن‌عربی در فتوحات مکیه (ج۱، ص89) نیز «رحمن» را فیض وجودی عام می‌داند که همه موجودات را شامل می‌شود.
رحیم: ظرف کمالات خاص
در مقابل، «رحيم» ظرف خصائص و کمالات خاص است که به مؤمنان اختصاص می‌یابد. این اسم، که با اوصاف کمالی مانند مغفرت و رأفت همراه است، تجلی‌گاه کمالات الهی در ساحت مؤمنان است.
وَكَانَ بِٱلْمُؤْمِنِينَ رَحِيمًا (قرآن کریم، احزاب: ۴۳، ترجمه: «و به مؤمنان رحیم است»)). این آیه، اختصاص «رحيم» را به مؤمنان تأیید می‌کند. حدیث «الرحيم يخص المؤمنين» (طبرسی، مجمع البیان، ج۱، ص۴۶) نیز بر این ویژگی تأکید دارد.
رحمن: اسم خاص با صفت عام
«رحمن» به دلیل استقلال در آیات قرآنی و قرب به اسم «الله»، اسم خاص الهی است که صفتی عام دارد. این اسم، که در کنار «الله» قرار می‌گیرد، سیطره‌ای فراگیر بر خلقت دارد.
ٱلرَّحْمَٰنُ عَلَى ٱلْعَرْشِ ٱسْتَوَىٰ (قرآن کریم، طه: ۵، ترجمه: «رحمان بر عرش استیلا یافت»)). این آیه، استقلال و صلابت «رحمن» را نشان می‌دهد. حدیث «الرحمن يعم الخلق» (صدوق، توحید، ص123) نیز این عمومیت را تأیید می‌کند.
رحیم: اسم عام با صفت خاص
در مقابل، «رحيم» اسم عام است که با اوصاف دیگر، مانند «غفور» و «رؤوف»، همراه است و خصائص کمالی را به مؤمنان اختصاص می‌دهد. این اسم، که در قرآن اغلب با اوصاف دیگر ذکر شده، کمالات نهایی را ترسیم می‌کند.
إِنَّهُ هُوَ ٱلْغَفُورُ ٱلرَّحِيمُ (قرآن کریم، یونس: ۱۰۷، ترجمه: «اوست آمرزنده رحیم»)). این آیه، همراهی «رحيم» با اوصاف کمالی را نشان می‌دهد. حدیث «الرحيم يخص المؤمنين» (طبرسی، مجمع البیان، ج۱، ص۴۶) نیز بر این ویژگی تأکید دارد.
بخش سوم: رحمن و رحیم در دنیا و آخرت
رحمن: فیض عام در دنیا و آخرت
«رحمن» در دنیا و آخرت فیض عام دارد و سرچشمه خلقت و حیات تمامی موجودات است. این اسم، که با ایجاد وجود همراه است، در هر دو ساحت دنیا و آخرت نقش‌آفرین است.
ٱلرَّحْمَٰنُ خَلَقَ ٱلْإِنسَٰنَ (قرآن کریم، رحمن: ۳، ترجمه: «رحمان انسان را آفرید»)). این آیه، نقش خلاق «رحمن» را در نظام وجودی نشان می‌دهد.
رحیم: برجستگی در آخرت
«رحيم» در آخرت به دلیل نقش‌آفرینی در مغفرت و شفاعت، برجستگی بیشتری می‌یابد. این اسم، که کمالات خاص را به مؤمنان اختصاص می‌دهد، در قیامت به‌صورت ویژه متجلی می‌شود.
إِنَّ رَبَّكُمْ رَحِيمٌ (قرآن کریم، انعام: ۱۴۷، ترجمه: «پروردگارتان رحیم است»)). این آیه، رحمت خاص «رحيم» را نشان می‌دهد. حدیث «أرحم الراحمين في الآخرة يشفع» (مجلسی، بحارالانوار، ج۸، ص۳۴۵) نیز نقش شفاعتی «رحيم» را در قیامت تأیید می‌کند.
بخش چهارم: جامعیت و کمال رحمت الهی
رحمت الهی، چونان جریانی بی‌کران، تام، عام و کامل است و از هرگونه نقص یا قید مبراست. این ویژگی، که در درس‌گفتار مورد تأکید قرار گرفته، رحمت را به‌عنوان تجلی ذات بی‌نیاز و کامل حق معرفی می‌کند.
وَسِعَتْ كُلَّ شَيْءٍ رَحْمَتُهُ (قرآن کریم، غافر: ۷، ترجمه: «رحمتش هر چیزی را فرا گرفته است»)). این آیه، جامعیت رحمت الهی را نشان می‌دهد. غزالی در احیاء علوم الدین (ج۴، ص۵۶) تأکید می‌کند که رحمت الهی، به دلیل کمال ذات، بی‌نیاز از انگیزه‌های ناقص است. حدیث «رحمة الله تامة لا نقص فيها» (کلینی، کافی، ج۱، ص۱۲۳) نیز این کمال را تأیید می‌کند.
بخش پنجم: چهره قرآنی رحمن و رحیم
صلابت رحمن در قرآن کریم
«رحمن» در قرآن کریم با صلابت و استقلال ظاهر می‌شود و اغلب به‌تنهایی ذکر شده است. این ویژگی، جایگاه خاص و سیطره فراگیر آن را نشان می‌دهد.
خَشَعَتِ ٱلْأَصْوَاتُ لِلرَّحْمَٰنِ (قرآن کریم، طه: ۱۰۸، ترجمه: «صداها برای رحمان فرومى‌خمد»)). این آیه، صلابت و عظمت «رحمن» را نشان می‌دهد.
ظرافت رحیم در قرآن کریم
در مقابل، «رحيم» اغلب با اوصاف دیگر، مانند «رؤوف» یا «غفور»، همراه است و ظرافت کمالات الهی را متجلی می‌سازد. این همراهی، نقش «رحيم» را در ترسیم کمالات خاص برجسته می‌کند.
رَءُوفٌ رَحِيمٌ (قرآن کریم، نور: ۲، ترجمه: «مهربان و رحیم»)). این آیه، ظرافت و لطافت «رحيم» را در کنار رأفت الهی نشان می‌دهد.
جمع‌بندی نهایی
درس‌گفتار شماره ۱۱۳، با کاوش عمیق در اسماء «رحمن» و «رحيم»، منظره‌ای باشکوه از رحمت الهی ترسیم می‌کند که فراتر از معانی انفعالی و محدود، به افضال و انعام الهی بازمی‌گردد. «رحمن»، چونان سفره‌ای گسترده، فیض عام وجود را به همه مخلوقات ارزانی می‌دارد، و «رحيم»، مانند گوهری درخشان، کمالات خاص را به مؤمنان اختصاص می‌دهد. نقد معنای مجازی رحمت، ضرورت وضع الفاظ برای روح معنا را آشکار می‌سازد، و چهره قرآنی این دو اسم، معرفتی ژرف از کارکرد آن‌ها فراهم می‌کند. این بررسی، نه‌تنها تبیین جایگاه بی‌همتای «رحمن» و «رحيم» در نظام اسماء حسنی، بلکه دریچه‌ای به سوی معرفت توحیدی و رحمت بی‌کران الهی می‌گشاید.
با نظارت صادق خادمی