متن درس
وحدانیت عدد و آثار توحیدی اسماء احد و واحد
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۱۲۲)
دیباچه
اسماء «احد» و «واحد»، چونان دو گوهر تابناک در گنجینه اسماء الحسنی، تجلی‌بخش وحدت ذاتی و رفع کثرات از ساحت قدس ربوبی‌اند. این دو اسم، در سلوک توحیدی، نقشی بی‌بدیل دارند و آثار عمیق معنوی و عرفانی آنها، سالک را به سوی فناء و وحدت الهی رهنمون می‌سازد. درسگفتار یکصد و بیست و دوم آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، با تأملی عمیق بر عبارت «وحدانیت العدد» از صحیفه سجادیه و تبیین آثار و کاربردهای این دو اسم در مسیر سلوک، به بررسی این مفاهیم می‌پردازد.
بخش نخست: تبیین وحدانیت عدد
مفهوم و مصداق وحدانیت عدد
عبارت «لَکَ یا إِلٰهی وحْدانیةُ العَدَد» (صحیفه سجادیه، خطبه ۲۸، فقره ۱۰) از دو منظر مفهومی و مصداقی تبیین شده است. از منظر مفهومی، حصر در «لَکَ» نشان می‌دهد که وحدانیت عدد، مختص ذات حق‌تعالی است. وحدانیت، متعلق به عدد است و مراد، احدیت الهی است که کثرت در آن راه ندارد. از منظر مصداقی، این وحدانیت به «احد» اشاره دارد، چنان‌که قرآن کریم می‌فرماید:
قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ
(اخلاص: ۱، ترجمه: «بگو او خدای یگانه است»).
این احدیت، به وحدت شخصی عرفانی دلالت می‌کند که وجود لابشرط است و ثانی یا غیر ندارد، برخلاف وجود بشرط لا (وجود امکانی) که مقابل دارد. این تحلیل، با مفهوم وحدت شخصی در عرفان ابن‌عربی و وحدت وجود، به‌ویژه در «فصوص الحکم»، هم‌خوانی دارد.
| درنگ: «وحدانیت العدد»، چونان آینه‌ای زلال، احدیت مطلق الهی را نشان می‌دهد که کثرات در آن مضمحل‌اند و وجود لابشرط را متجلی می‌سازد. |
بخش دوم: آثار و کاربردهای اسم احد در سلوک توحیدی
آثار معنوی و عرفانی احد
اسم «احد»، به دلیل ذاتی بودن، در سلوک توحیدی آثاری عمیق و تحول‌آفرین دارد:
– رفع وحشت: اگر سالکی دچار وحشت یا استیجاش باشد، تخلق به اسم احد، چونان نسیمی آرام‌بخش، وحشت را از دل او می‌زداید و آرامش می‌آورد.
– کاهش کثرت و خلوت: برای کسی که از شلوغی، مشغله، یا کثرت رنج می‌برد، ذکر احد، چونان کلیدی به سوی خلوت، وحدت و تنهایی را تقویت می‌کند.
– تقرب به وحدت: سالکی که طالب یکتایی و وحدت است، با ذکر احد، به خلوت و توحید نزدیک می‌شود، گویی به سوی قله‌ای رفیع گام برمی‌دارد.
این آثار، نشان‌دهنده نقش محوری احد در پالایش قلب از کثرات و هدایت به سوی فناء و توحید است. این دیدگاه، با نقش اذکار در سلوک عرفانی، به‌ویژه در آثار خواجه عبدالله انصاری، هم‌راستاست.
شیوه‌های ادای ذکر احد
ذکر «احد» به اشکال گوناگون ادا می‌شود، هریک با خصوصیات و آثار خاص:
– بدون الف و لام و تنوین (أحد أحد): به صورت دانه‌دانه و بدون ارتباط، برای تأکید بر وحدت مطلق، که سنگین‌ترین شکل ذکر است.
– با الف و لام (الأحد الأحد): برای تعدید و تأکید بر احدیت ذاتی.
– با تنوین (أحدٌ أحدٌ): برای بیان وحدت در حالت نکره و عظمت.
تعداد ذکر باید وتر باشد (۱، ۳، ۹، تا ۹۹۹)، که به «دعوات صغیر» معروف است، در مقابل «دعوات کبیر» (۱۰۰۰ به بالا). این تنوع، انعطاف در کاربرد ذکر را نشان می‌دهد، اما وتر بودن، با طبیعت وحدت الهی سازگار است. سنگین بودن ذکر بدون الف و لام، به دلیل خلوص و شدت تأثیر آن است. این روش‌ها، با قواعد اذکار در تصوف و عرفان اسلامی هم‌خوانی دارند.
احتیاط در کاربرد ذکر احد
ذکر «احد»، به دلیل سنگینی و ذاتی بودن، برای امور مادی و ظاهری (مانند افزایش رزق) مناسب نیست، بلکه برای توحید، فقر، فناء، و اسرار ربوبی مؤثر است. کاربرد نادرست، مانند قصد عقم یا قطع نسل، شرعاً جایز نیست، مگر در موارد خاص با فتوای شرعی علیه دشمن خدا. این احتیاط، چونان سپری محافظ، سالک را از آسیب‌های احتمالی حفظ می‌کند. این دیدگاه، با توصیه‌های عرفانی در باب احتیاط در اذکار سنگین، مانند آثار شیخ بهایی، هم‌راستاست.
شرایط استفاده انشایی از ذکر احد
استفاده انشایی (با قصد تأثیر) از ذکر احد، نیازمند شرایط خاصی است:
– مکان و زمان: خلوت، تاریکی، شب، و حالت سجده.
– حالت سالک: طهارت، انقطاع از کثرات، و آمادگی باطنی.
– اجتناب از کاربرد عمومی: ذکر احد در میان جمع و با قصد انشایی مناسب نیست.
این شرایط، چونان پلی به سوی معرفت، تأثیر توحیدی ذکر را تضمین و سالک را از آسیب‌های جسمی یا روانی محافظت می‌کند. این آداب، با سنت‌های عرفانی شیعه هم‌خوانی دارند.
| درنگ: ذکر «احد»، چونان جویی زلال، وحشت و کثرت را می‌زداید و سالک را به خلوت و توحید رهنمون می‌سازد، اما نیازمند شرایط خاص و احتیاط است. |
بخش سوم: آثار و کاربردهای اسم واحد
نقش واحد در دفع کثرات و موانع
اسم «واحد»، به دلیل جمع بودن، برای دفع کثرات و موانع نفسانی و شیطانی مؤثر است:
– رفع موانع: دفع ریب، ریا، دو‌دلی، وسوسه‌های شیطانی، و هواهای نفسانی، چونان باد پاک‌کننده‌ای که غبار از دل می‌زداید.
– تقرب به صفات الهی: واحد، خط‌شکن در سیر به سوی صفات الهی است و سالک را پیش می‌برد.
– دفع خصم و بغض: رفع دشمنی، بغض، و موانع مانند زندان.
– هيبت و حضور غیر ظاهری: ذکر واحد، هيبت می‌آورد و امکان ارتباط با ملائک، اجنه، و موجودات برزخی را فراهم می‌کند، مانند شنیدن صدای موجودات یا دیدن امور غیبی.
این آثار، نشان‌دهنده قدرت واحد در گشودن بصیرت و هدایت به وحدت صفاتی است. این تحلیل، با نقش اسماء در کشف و شهود در عرفان عملی هم‌خوانی دارد.
| درنگ: «واحد»، چونان مشعلی فروزان، کثرات نفسانی و شیطانی را دفع و سالک را به سوی صفات الهی و کشف غیب رهنمون می‌سازد. |
بخش چهارم: ترکیب اسماء احد و واحد
ترکیب الأحد الواحد: سنگین‌ترین ذکر
ترکیب «الأحد الواحد» یا «الواحد الأحد»، از سنگین‌ترین اذکار است که دل سالک را می‌دراند، مگر اینکه آماده باشد. این ترکیب، نیازمند خلوت، تاریکی، سجده یا رکوع است و نباید در حالت قیام یا در جمع ادا شود. آثار آن شامل:
– گشایش دل و باطن.
– کسب هيبت و حکمت، چنان‌که قرآن کریم می‌فرماید:
رَبِّ هَبْ لِي حُكْمًا وَأَلْحِقْنِي بِالصَّالِحِينَ
(شعراء: ۸۳، ترجمه: «پروردگارا، به من حکمت عطا کن و مرا به شایستگان ملحق فرما»).
– زبان خلایق و روشنایی بصیرت.
این ترکیب، به دلیل تمرکز بر احدیت و واحدیت، سالک را به اوج توحید می‌رساند، اما سنگینی آن نیازمند آمادگی کامل است. این دیدگاه، با اذکار مرکب در عرفان شیعی هم‌خوانی دارد.
ترکیب با اسماء دیگر
اسماء «احد» و «واحد» با دیگر اسماء ترکیب می‌شوند:
– هو الله الأحد الواحد الصمد: صمد، به عنوان اسم فعل، باید متأخر باشد. این ترکیب، دل‌گشا و بسیار سنگین است.
– الأحد الواحد الفرد الفرد الوتر: این ترکیب خمسه، برای خلوص، دفع وسواس، و اوهام نفسانی مؤثر است.
– واحد با واجد و قابض: برای دفع خصم و موانع بسیار مؤثر است.
تقدم و تأخر اسماء، با ساختار سوره اخلاص (قل هو الله أحد) هماهنگ است. این ترکیبات، آثار توحیدی و عملی خاصی دارند و برای سالکان با مراتب مختلف طراحی شده‌اند. این تحلیل، با سنت‌های ذکر در تصوف و عرفان هم‌راستاست.
| درنگ: ترکیب «الأحد الواحد»، چونان دری بسوی توحید، دل را می‌گشاید و حکمت و هيبت می‌آورد، اما نیازمند خلوت و آمادگی است. |
بخش پنجم: جایگاه سوره اخلاص در سلوک توحیدی
سوره اخلاص: ثلث اثقل قرآن
سوره اخلاص، به دلیل تمرکز بر احدیت و واحدیت، ثلث قرآن کریم است، زیرا قرآن به توحید، معاد، و رسالت تقسیم می‌شود و توحید، اثقل ثلث است. این سوره، از سوره بقره سنگین‌تر است، زیرا برای وصول به توحید، فقر، و فناء مؤثر است. روایات شیعی، مانند آنچه در «بحارالانوار» آمده، این جایگاه را تأیید می‌کنند. هیچ صفحه‌ای از قرآن کریم بدون ذکر اسم الله نیست، که نشان‌دهنده محوریت توحید در نظام معرفتی اسلام است.
احتیاط در کاربرد سوره اخلاص
سوره اخلاص، برخلاف سوره حمد که شفابخش است، برای امور مادی و ظاهری مناسب نیست، بلکه سالک را از نعمات صوری دور و به اسرار توحیدی نزدیک می‌کند. این احتیاط، چونان سپری معنوی، از کاربرد نادرست سوره جلوگیری می‌کند. این دیدگاه، با توصیه‌های عرفانی در باب احتیاط در اذکار سنگین هم‌خوانی دارد.
| درنگ: سوره اخلاص، ثلث اثقل قرآن، چونان قله‌ای رفیع، سالک را به توحید و فناء رهنمون می‌سازد، اما نیازمند اخلاص و احتیاط است. |
بخش ششم: نقد روش‌های تدریس و سلوک توحیدی
کم‌استعمال ذکر احد و واحد
ذکر «احد» و «واحد» در درس‌گفتارها کمتر به کار رفته، برخلاف ذکر «بسم الله» که ۱۶۵ بار تکرار شده است. این کم‌استعمال، به دلیل سنگینی این اذکار و نیاز به آمادگی سالک است. ذکر بسم الله، چونان جویی فراگیر، برای عموم مناسب است، اما احد و واحد، برای اهل خلوت و معرفت طراحی شده‌اند.
سلوک: خودسازی و درک درونی
سلوک توحیدی، به دست سالک است و استاد، تنها راهنمای کلی ارائه می‌دهد. سالک، با خودسازی و شهود درونی، مسیر را می‌پیماید، گویی شناگری است که در دریای تجرید، با تکیه بر بصیرت خود، به سوی مقصد می‌رود. این دیدگاه، با اصول سلوک در عرفان عملی، مانند آثار خواجه نصیرالدین طوسی، هم‌راستاست.
| درنگ: سلوک توحیدی، چونان سفری در تنهایی، به خودسازی و شهود درونی وابسته است و استاد، تنها مشعلی برای روشنایی مسیر است. |
جمع‌بندی و نتیجه‌گیری
درسگفتار یکصد و بیست و دوم، چونان گوهری درخشان، به تبیین «وحدانیت العدد» و آثار اسماء «احد» و «واحد» در سلوک توحیدی می‌پردازد. «احد»، وحشت و کثرت را می‌زداید و سالک را به خلوت و توحید رهنمون می‌سازد، در حالی که «واحد»، کثرات نفسانی و شیطانی را دفع و به صفات الهی نزدیک می‌کند. ترکیب این دو، سنگین و نیازمند خلوت، سجده، و طهارت است. ترکیب با اسماء دیگر، مانند صمد، فرد، فرید، و وتر، برای خلوص و دفع موانع مؤثر است. سوره اخلاص، ثلث اثقل قرآن، محور سلوک توحیدی است و نیازمند اخلاص و احتیاط است. سلوک، به خودسازی و درک درونی وابسته است و استاد، تنها راهنمای کلی است. این تحلیل، با استناد به قرآن کریم، روایات، و مبانی عرفانی و کلامی، منبعی غنی برای پژوهشگران و سالکان طریق معرفت فراهم می‌آورد.
| با نظارت صادق خادمی |