رابطه قدرت با علم: توان‌مندی همراه با شعور

علم، چونان نوری که تاریکی را می‌زداید، شرط لازم برای تبدیل توان‌مندی به قدرت است. قدرت، در اصطلاح فلسفی، توان‌مندی همراه با علم و اراده است. بدون علم، توان‌مندی به قدرت بدل نمی‌شود. برای مثال، سنگ سختی و توان‌مندی دارد، اما چون فاقد علم است، قادر نیست. در مقابل، انسان با آگاهی و شعور، فعلی را به انجام می‌رساند و قادر خوانده می‌شود. آتش، هرچند می‌سوزاند، به دلیل فقدان علم، از قدرت بی‌بهره است.

این تمایز، قدرت را به صفتی شعوری و آگاهانه بدل می‌سازد. علم، چونان کلیدی است که قفل توان‌مندی را می‌گشاید و آن را به قدرت تبدیل می‌کند. این پیوند، در تحلیل‌های فلسفی، قدرت را از توان‌مندی صرف متمایز می‌سازد و بر نقش شعور در تحقق آن تأکید دارد.

رابطه قدرت با اراده: ظرف اثبات قدرت

اراده، چونان جریانی که قدرت را به فعلیت می‌رساند، ظرف اثبات قدرت است، نه ثبوت آن. ثبوتاً، قدرت بدون اراده وجود دارد؛ موجود زنده‌ای که حیات، علم و توان دارد، قادر است، حتی اگر اراده‌ای به خرج ندهد. اما اثباتاً، قدرت با تحقق اراده و مقدور آشکار می‌شود. برای مثال، کسی که پول دارد (قدرت دارد) اما خرج نمی‌کند (اراده نکرده)، قادر است، ولی قدرت او تا زمانی که اراده و مقدور به ظهور نرسد، اثبات نمی‌شود.

این رابطه، با تمثیلی منطقی روشن‌تر می‌شود: میکروب، علت اختلال مزاج است و اختلال مزاج، علت تب. ثبوتاً، میکروب و اختلال مزاج مقدم بر تب‌اند. اما اثباتاً، تب نشانه اختلال مزاج و میکروب است. به همین سان، قدرت علت اراده و مقدور است (ثبوتاً)، اما اراده و مقدور، نشانه قدرت‌اند (اثباتاً). این تمایز، چینش فلسفی دقیقی از رابطه قدرت و متعلقاتش ارائه می‌دهد.

بخش سوم: تمایزات مفهومی و مصداقی قدرت

قدرت تحقیقی و فعلی

قدرت، در نگرش فلسفی، دو عنوان دارد: قدرت تحقیقی و قدرت فعلی. قدرت تحقیقی، توان‌مندی بالقوه‌ای است که با حیات، علم و اراده همراه است، بی‌نیاز از تحقق مقدور. برای مثال، پزشکی که در خواب است، تحقیقی قادر است. در مقابل، قدرت فعلی، توان‌مندی با تحقق اراده و مقدور است، مانند پزشکی که طبابت می‌کند. این تمایز، قدرت را به دو ساحت ذاتی و ظهوری تقسیم می‌کند.

قدرت تحقیقی، چونان گنجی نهفته در ذات است که بدون نیاز به ظهور، موجودیت دارد. اما قدرت فعلی، چونان گلی شکفته است که با اراده و مقدور به چشم می‌آید. این دوگانگی، عمق مفهومی قدرت را در فلسفه اسلامی آشکار می‌سازد.

تمایز مفهومی و مصداقی قدرت

قدرت، از دو منظر مفهومی و مصداقی بررسی می‌شود. مفهوماً، قدرت توان‌مندی ناشی از علم و اراده است، بدون حد ذاتی. مانند مفهوم علم یا عدد که حد ندارند، قدرت نیز در ذات خویش بی‌کران است. اما مصداقاً، قدرت به ذات قادر یا مقدور وابسته است. ذات مطلق (خداوند) قدرت مطلق دارد، و ذات مقید (انسان) قدرت مقید. مقدور مقید، مانند آب خوردن، قدرت را در مصداق محدود می‌سازد.

در قرآن کریم، این حقیقت در آیه‌ای روشن بازتاب یافته است:

وَاللَّهُ مُحِيطٌ بِكُلِّ [مطلب حذف شد] : «خداوند به هر چیزی احاطه دارد و تواناست»).

این آیه، قدرت مطلق الهی را در برابر محدودیت‌های مصداقی قدرت انسانی به نمایش می‌گذارد.