متن درس

کتاب اسماء و صفات الهی: تبیین مفهوم عزت

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۲۱۹)

مقدمه: درآمدی بر مفهوم عزت در اسماء حسنی

مفهوم عزت، به‌عنوان یکی از اسماء حسنی الهی، در نظام معرفتی الهیات اسلامی جایگاهی والا و محوری دارد. این صفت، که در ذات خود تفوق، استعلاء و برتری را نهفته دارد، از منظرهای فلسفی، کلامی، قرآنی و عرفانی قابل بررسی است. عزت، چونان نگینی در تاج اسماء الهی، هم در ساحت نظری و هم در قلمرو عملی، جلوه‌هایی بی‌بدیل از اقتدار و اشراف الهی را به نمایش می‌گذارد. این نوشتار، که برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره است، با رویکردی منطقی و نظام‌مند، به تحلیل و تبیین این مفهوم پرداخته و آن را به عزت مطلق و مقید (حقیقی و غیرحقیقی) تقسیم می‌کند.

بخش نخست: معنای عزت و تقسیم‌بندی آن

معنای عزت: تفوق و استعلاء

عزت، در لغت و اصطلاح، به معنای تفوق، استعلاء و برتری است که در ذات خود، اقتدار و والایی را متجلی می‌سازد. این صفت، چونان قله‌ای رفیع در میان صفات الهی، برتری و اشراف خداوند را بر همه موجودات نشان می‌دهد. عزت، صفتی وجودی و ذاتی است که از مفاهیم سلبی (مانند عدم مغلوبیت) یا مرکب (مانند تعریف غزالی که عزت را ترکیبی از قوت و غلبه می‌داند) متمایز است. این تعریف، با معنای لغوی «عز» که به اقتدار و شرافت اشاره دارد، همخوانی داشته و از خلط آن با مفاهیم غیرمرتبط جلوگیری می‌کند.

تقسیم‌بندی عزت: مطلق و مقید

عزت به دو قسم کلی تقسیم می‌شود: عزت مطلق، که مختص ذات اقدس الهی است، و عزت مقید، که در موجودات غیرالهی ظهور می‌یابد و خود به دو نوع حقیقی و غیرحقیقی تقسیم می‌گردد.

• عزت مطلق: این نوع عزت، به تمامی مراتب وجودی، چه مظهری و چه غیرمظهری، اختصاص دارد و تنها شایسته خداوند است. قرآن کریم در این باره می‌فرماید: ﴿وَلِلَّهِ الْعِزَّةُ جَمِيعًا﴾ (نساء: ۱۳۹؛ : «و عزت، همه از آن خداست»). این آیه، عزت مطلق را به‌عنوان صفتی جامع و بی‌حد معرفی می‌کند که تمامی مراتب عزت را در بر می‌گیرد.
• عزت مقید: عزتی است که در موجودات غیرالهی تجلی می‌یابد و به دو نوع حقیقی (ابدی) و غیرحقیقی (موقت) تقسیم می‌شود. عزت مقید حقیقی، به دلیل دوام و ابدیت، مختص خداوند، رسول و مؤمنان است، درحالی‌که عزت مقید غیرحقیقی، به دلیل محدودیت و عدم دوام، با ذلت همراه است.

ویژگی‌های عزت مطلق: ذاتی، وجودی و وجوبی

عزت مطلق، صفتی ذاتی، وجودی و وجوبی است که از صفات فعلی (مانند خلق یا رزق) متمایز بوده و فاقد هرگونه جنبه غیرحقیقی است. این صفت، چونان نوری بی‌پایان، با حقیقت وجود الهی پیوند خورده و هرگونه نقص یا محدودیت را نفی می‌کند. در فلسفه اسلامی، صفات ذاتی الهی، واجب‌الوجود و غیرمرکب دانسته شده‌اند، و عزت مطلق، به‌عنوان یکی از این صفات، در مرتبه‌ای وجوبی و بی‌کران قرار دارد.

عزت مقید حقیقی: ابدی و مختص خدا، رسول و مؤمنان

عزت مقید حقیقی، عزتی است که دائمی، ابدی و سرمدی بوده و مختص خداوند، رسول و مؤمنان است. قرآن کریم در این باره می‌فرماید: ﴿وَلِلَّهِ الْعِزَّةُ وَلِرَسُولِهِ وَلِلْمُؤْمِنِينَ﴾ (منافقون: ۸؛ : «و عزت از آن خدا و پیامبر او و مؤمنان است»). این عزت، به دلیل پیوند با سعادت اخروی و دوام نعمت، از عزت غیرحقیقی متمایز است. رسول، به دلیل اقربیت به عزت الهی، و مؤمنان، به سبب اتصال به خداوند از طریق ایمان، از این عزت بهره‌مندند. این آیه، عزت را به‌عنوان صفتی متصل به ایمان و طاعت معرفی کرده و از اطلاق آن بر غیرمؤمنان جلوگیری می‌کند.

عزت مقید غیرحقیقی: موقت و ذلت‌آمیز

عزت مقید غیرحقیقی، عزتی است که موقت، محدود و عدم‌پذیر بوده و با کفر، شرک، استکبار و گناه همراه است. قرآن کریم در این باره می‌فرماید: ﴿بَلِ الَّذِينَ كَفَرُوا فِي عِزَّةٍ وَشِقَاقٍ﴾ (ص: ۲؛ : «بلکه کسانی که کفر ورزیدند، در [گردن‌کشی و] ستیزه‌جویی‌اند»). این نوع عزت، به دلیل فقدان ابدیت و عدم اتصال به خداوند، در حقیقت ذلت است. مصادیق آن شامل عزت مالی، قبیله‌ای یا استکباری است که با غفلت و معصیت همراه‌اند. در عرفان اسلامی، هر عزتی که به خداوند متصل نباشد، ذلت تلقی می‌شود، چنان‌که گفته شده: «هر عزتی که به خدا نباشد، ذلت است.»

ذلت به‌عنوان جلوه عزت الهی

ذلت، اگرچه در ظاهر مقابل عزت به نظر می‌رسد، در حقیقت جلوه‌ای از عزت الهی است، زیرا به‌عنوان واقعیتی وجودی، از ظهورات حق تعالی محسوب می‌شود. قرآن کریم در این باره می‌فرماید: ﴿يُعِزُّ مَنْ يَشَاءُ وَيُذِلُّ مَنْ يَشَاءُ﴾ (آل‌عمران: ۲۶؛ : «هر که را بخواهد عزت می‌دهد و هر که را بخواهد خوار می‌کند»). این دیدگاه، تقابل عزت و ذلت را به سطح مفهومی محدود کرده و در سطح وجودی، همه‌چیز را ظهور حق می‌داند. ذلت، چونان سایه‌ای در برابر نور عزت الهی، در نظام هستی از شئونات عزت محسوب می‌شود.

بخش دوم: عزت در قرآن کریم و نسبت آن با سایر صفات

تمایز معنا و لوازم عزت

عزت، به‌عنوان صفتی ذاتی، از لوازم و آثار خود مانند قهر، غلبه، قوت، شدت و قلت متمایز است. معنای اصلی عزت، تفوق و استعلاء است، و این لوازم، تنها آثار و ظهورات آن هستند. به‌عنوان مثال، خداوند، که تمام‌الوجود است، قلیل نیست، اما عزیز است، و این نشان‌دهنده عدم ارتباط قلت با معنای ذاتی عزت است. این تمایز، با روش‌شناسی علمی همخوانی دارد که تعریف یک مفهوم را به معنای ذاتی آن محدود می‌کند.

همراهی عزت با سایر صفات در قرآن کریم

عزت در قرآن کریم هیچ‌گاه به‌تنهایی نیامده و همواره با صفاتی چون مقتدر، وهاب، غفور، رحیم، حمید، علیم و ذوانتقام همراه است. این همراهی، نشان‌دهنده جامعیت و ارتباط عزت با سایر اسماء الهی است. به‌عنوان مثال، در ظرف عذاب، عزت با اقتدار همراه است: ﴿فَأَخَذْنَاهُمْ أَخْذَ عَزِيزٍ مُقْتَدِرٍ﴾ (قمر: ۴۲؛ : «پس آنان را به‌سختی فرو گرفتیم، درحالی‌که عزیز و مقتدر بودیم»). در ظرف رحمت، عزت با بخشندگی همراه می‌شود: ﴿رَبِّكَ الْعَزِيزِ الْوَهَّابِ﴾ (ص: ۹؛ : «پروردگار تو عزیز و بخشنده است»). این ویژگی، عزت را به‌عنوان صفتی پویا و مرتبط با نظام اسماء حسنی معرفی می‌کند.

عزت در خلقت و تقدیر الهی

عزت در خلقت و تقدیر الهی با بزرگی و اشراف همراه است. قرآن کریم در این باره می‌فرماید: ﴿تَقْدِيرُ الْعَزِيزِ الْعَلِيمِ﴾ (فصلت: ۱۲؛ : «تقدیر عزیز دانا»). همه اندازه‌گیری‌ها و خلقت‌های الهی، از زمین و آسمان تا انسان و حیوانات، با عزت و بزرگی انجام شده و فاقد امساک یا نقص است. حتی موجودات ذلیل، به‌صورت صوری، از شئونات عزت‌اند، زیرا در نظام خلقت، هیچ مخلوقی از عزت الهی خالی نیست.

عزت به‌عنوان صفت ذاتی خاصه

عزت، از اسماء ذاتی خاصه الهی است که بسیاری از اسماء ذاتی و فعلی با آن عمل می‌کنند، مشابه نقش «رب» در اسماء فعلی. همان‌طور که «رب» محور فعل الهی است، عزت نیز در خلقت، تقدیر، مغفرت، عطا و حتی عذاب نقش محوری دارد. قرآن کریم در این باره می‌فرماید: ﴿لَيْسَ بِظَلَّامٍ لِلْعَبِيدِ﴾ (فصلت: ۴۶؛ : «او به بندگانش ستمکار نیست»). این آیه، عزت را با عدالت الهی پیوند داده و ظلم را از آن نفی می‌کند.

عزت در عذاب: بزرگی و عدالت

عزت در عذاب الهی با بزرگی و عدالت همراه است و فاقد خواری یا ظلم است. قرآن کریم در این باره می‌فرماید: ﴿وَاللَّهُ عَزِيزٌ ذُو انْتِقَامٍ﴾ (ابراهیم: ۴۷؛ : «و خدا عزیز و صاحب انتقام است»). برخلاف سرکوب ظالمانه انسانی، عذاب الهی با صلابت و عدالت انجام می‌شود. حتی اهل عذاب به بزرگی خداوند اقرار می‌کنند، که این امر عزت را از خواری متمایز می‌کند.

بخش سوم: کاربرد عزت در سلوک عرفانی

ذکر عزت با اسماء دیگر

در سلوک عرفانی، ذکر «یا عزیز» نباید به‌تنهایی انجام شود، بلکه باید با اسماء دیگر مانند غفور، وهاب، مقتدر یا ذوانتقام همراه گردد تا هدف ذکر مشخص شود. جامعیت و جلال عزت، آن را برای سالکان مبتدی یا متوسط سنگین می‌سازد. به‌عنوان مثال، برای طلب بخشش، ذکر «یا عزیز یا غفور» و برای دفع دشمن، ذکر «یا عزیز یا ذوانتقام» مناسب است. این توصیه، با اصول سلوک عرفانی همخوانی دارد که ذکر اسماء را مشروط به اذن و توجه می‌داند.

ذکر عزت برای سالکان کامل

سالکان کامل، که از تعلقات فارغ‌اند، می‌توانند «یا عزیز» را به‌تنهایی ذکر کنند، اما این امر ممکن است به سلب همه دارایی‌ها منجر شود. این ذکر، چونان ورود به دریای بی‌کران ذات الهی، سالک را از همه تعلقات رها می‌کند، مانند کسی که به دریا وارد می‌شود و چیزی با خود نمی‌برد. این دیدگاه، با عرفان عملی همخوانی دارد که قرب ذاتی را مستلزم فنای کامل می‌داند.

کاربرد عزت در قوت قلب و صفای باطن

ذکر عزت، به‌ویژه هنگامی که با اسماء لطفیه مانند لطیف و ودود همراه شود، برای قوت قلب، صفای باطن و رؤیت باطنی بسیار مؤثر است. عزت، به دلیل دارا بودن جلال ظاهر و جمال باطن، چونان مشعلی فروزان، قلب سالک را نورانی کرده و او را به اوج و عروج باطنی می‌رساند. این ذکر، به‌ویژه در خلوت، سجده و با طهارت کامل، برای تعالی روحی سالک کارآمد است.

شرایط ذکر عزت: طهارت، توجه و خلوت

ذکر عزت، به‌ویژه به‌تنهایی، نیازمند طهارت کامل (حتی غسل)، توجه، خلوت، سجده و اجتناب از کثرت است. این شرایط، چونان کلیدی برای گشودن درهای قرب الهی، برای تضمین اثرگذاری ذکر و جلوگیری از آسیب‌های احتمالی (به دلیل جلال عزت) ضروری‌اند. ذکر در خلوت و با طهارت، سالک را به سوی نور ذات الهی هدایت می‌کند.

جمع‌بندی و نتیجه‌گیری

مفهوم عزت، به‌عنوان یکی از اسماء حسنی الهی، در این نوشتار به‌صورت نظام‌مند و با رویکردی منطقی بررسی شد. عزت، صفتی ذاتی و وجودی است که به دو قسم مطلق (مختص خداوند) و مقید (حقیقی و غیرحقیقی) تقسیم می‌شود. عزت مقید حقیقی، که ابدی و متصل به سعادت اخروی است، مختص خداوند، رسول و مؤمنان بوده و از عزت غیرحقیقی، که موقت و ذلت‌آمیز است، متمایز می‌گردد. ذلت، به‌عنوان جلوه‌ای از عزت الهی، در نظام وجودی از شئونات حق تلقی می‌شود. در قرآن کریم، عزت همواره با صفات دیگر همراه است و در خلقت، تقدیر، مغفرت و عذاب با بزرگی و عدالت ظاهر می‌شود. در سلوک عرفانی، ذکر عزت باید با اسماء دیگر همراه باشد، مگر برای اولیاء کامل، و نیازمند شرایطی چون طهارت و خلوت است. این بررسی، چونان مشعلی فروزان، بر ضرورت روش‌شناسی منطقی و کاربرد عملی عزت در عبادت و سلوک تأکید دارد و دعوتی است به بازنگری در رویکردهای سنتی برای دستیابی به معرفتی دقیق و کارآمد.