متن درس

اسماء و صفات الهی: تحلیل مفهوم جعل در قرآن کریم

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۲۵۳)

بخش اول: تبیین مفهوم جعل در نظام الهی خلقت

مقدمه: جعل، جلوه‌ای از حکمت و قدرت الهی

مفهوم “جعل” در قرآن کریم، چونان نگینی درخشان در تار و پود نظام خلقت، جلوه‌ای از حکمت و قدرت بی‌کران الهی است. این واژه، که در آیات متعدد به کار رفته، نه به ذات و وجود اولیه اشیاء، بلکه به اوصاف و خصوصیات ثانوی آنها اشاره دارد. جعل، در حقیقت، بیانگر نحوه اعطای کمالات و ویژگی‌هایی است که خداوند به مخلوقاتش عطا فرموده تا در مسیر تکامل و تعالی گام بردارند. این مفهوم، در ارتباط تنگاتنگ با اسماء الحسنی، تجلی رحمت، حکمت و عدالت الهی را به نمایش می‌گذارد. در این بخش، با رویکردی علمی و آکادمیک، به تحلیل و تبیین این مفهوم در آیات قرآنی پرداخته و با استخراج نکات کلیدی، تلاش می‌شود تا فهمی عمیق‌تر از این جلوه الهی ارائه گردد.

جعل، چونان کلیدی است که درهای معرفت به نظام هستی را می‌گشاید. این واژه، در قرآن کریم، نه تنها به اعطای اوصاف مادی، بلکه به ویژگی‌های معنوی و اجتماعی نیز اشاره دارد. از منسک و شرعیت گرفته تا محبت و هدایت، جعل در تمامی این موارد، نقش‌آفرینی می‌کند تا نظم الهی را در عالم هستی به ظهور رساند.

مفهوم‌شناسی جعل در قرآن کریم

جعل در لغت به معنای قرار دادن، ساختن و ایجاد کردن است، اما در قرآن کریم، این واژه معنای عمیق‌تری می‌یابد. برخلاف “خلق” که به ایجاد ذات و وجود اولیه اشیاء اشاره دارد، جعل به اعطای اوصاف و خصوصیات ثانوی مربوط می‌شود. این اوصاف، گاه به کارکردهای مادی اشیاء، مانند سایه و پناهگاه، و گاه به ویژگی‌های معنوی و اجتماعی، مانند نسب و خلافت، دلالت دارند. جعل، در حقیقت، چونان قلم الهی است که بر لوح خلقت، نقش کمال و نظم می‌نگارد.

آیات قرآنی، با دقتی بی‌نظیر، این مفهوم را در قالب‌های گوناگون به کار برده‌اند. از جعل منسک برای هر امت گرفته تا جعل نور هدایت برای بندگان خاص، همگی نشان‌دهنده جامعیت و انعطاف‌پذیری این مفهوم در نظام الهی هستند. در ادامه، به بررسی مصادیق متعدد جعل در آیات قرآنی پرداخته می‌شود تا زوایای مختلف این مفهوم روشن گردد.

بخش دوم: مصادیق جعل در آیات قرآنی

جعل منسک: شرعیت الهی برای هر امت

یکی از بارزترین مصادیق جعل در قرآن کریم، اعطای منسک یا شرعیت به هر امت است. خداوند متعال در آیه ۳۴ سوره حج می‌فرماید:

﴿وَلِكُلِّ أُمَّةٍ جَعَلْنَا مَنْسَكًا لِيَذْكُرُوا اسْمَ اللَّهِ عَلَىٰ مَا رَزَقَهُمْ مِنْ بَهِيمَةِ [مطلب حذف شد] : «و برای هر امتی آیینی قرار دادیم تا نام خدا را بر آنچه از چهارپایان به آنها روزی داده‌ایم یاد کنند.»

در این آیه، منسک به معنای شرعیتی است که خداوند برای هر امت، متناسب با شرایط و نیازهای آن، وضع فرموده است. جعل در اینجا، به اعطای روشی برای عبادت و زیستن اشاره دارد که وصفی ثانوی برای امت محسوب می‌شود. این منسک، نه به ذات امت، بلکه به نحوه زیست و عمل آن مربوط است. حکمت الهی در این جعل، چونان باغبانی است که برای هر نوع خاک، بذری مناسب می‌کارد تا ثمره‌ای متناسب با آن به بار آید. این آیه، نشان‌دهنده انعطاف‌پذیری و جامعیت نظام تشریع الهی است که برای هر قوم و ملتی، راهی به سوی ذکر و عبادت فراهم می‌آورد.

جعل سایه‌ها و پناهگاه‌ها: لطف الهی در خلقت

خداوند متعال در آیه ۸۱ سوره نحل، به جعل سایه‌ها و پناهگاه‌ها اشاره می‌فرماید:

﴿وَاللَّهُ جَعَلَ لَكُمْ مِمَّا خَلَقَ ظِلَالًا وَجَعَلَ لَكُمْ مِنَ الْجِبَالِ أَكْنَانًا وَجَعَلَ لَكُمْ سَرَابِيلَ تَقِيكُمُ الْحَرَّ وَسَرَابِيلَ تَقِيكُمْ [مطلب حذف شد] : «و خدا از آنچه آفریده برای شما سایبان‌هایی قرار داد و از کوه‌ها برایتان پناهگاه‌هایی پدید آورد و برای شما جامه‌هایی قرار داد که شما را از گرما حفظ می‌کند و جامه‌هایی که شما را در جنگ محافظت می‌کند.»

در این آیه، جعل به اعطای اوصاف ثانوی مانند سایه، پناهگاه و جامه دلالت دارد که همگی برای حفظ و حمایت انسان از شرایط محیطی به کار می‌روند. این اوصاف، چونان سپری هستند که خداوند در برابر سختی‌های طبیعت، برای انسان فراهم آورده است. جعل در اینجا، جلوه‌ای از لطف و رحمت الهی است که با بهره‌گیری از مخلوقات، شرایط زیست بهینه را برای بشر مهیا می‌سازد. این آیه، نشان‌دهنده دقت الهی در تنظیم نظام خلقت است، گویی هر جزء از هستی، نقشی در خدمت به انسان ایفا می‌کند.

جعل نسب و صهر: پیوندهای اجتماعی الهی

در آیه ۵۴ سوره فرقان، خداوند به جعل نسب و صهر اشاره می‌فرماید:

﴿وَهُوَ الَّذِي خَلَقَ مِنَ الْمَاءِ بَشَرًا فَجَعَلَهُ نَسَبًا [مطلب حذف شد] : «و اوست که از آب، بشری آفرید و او را دارای نسب و خویشاوندی قرار داد.»

جعل در این آیه، به ایجاد روابط نسبی و سببی پس از خلقت انسان اشاره دارد. این روابط، چونان تار و پودی هستند که بافت اجتماع بشری را استحکام می‌بخشند. نسب و صهر، اوصاف ثانوی هستند که پس از وجود اولیه انسان شکل می‌گیرند و به ساختار خانوادگی و اجتماعی او معنا می‌بخشند. این جعل، نشان‌دهنده نظام‌مندی الهی در ایجاد پیوندهای اجتماعی است که به انسجام و استمرار جوامع بشری کمک می‌کند. گویی خداوند، با این جعل، بنیان‌های محبت و همکاری را در میان انسان‌ها بنا نهاده است.

جعل مرکب: تسهیل زندگی بشر

در آیه ۱۲ سوره زخرف، خداوند به جعل مرکب از کشتی‌ها و چهارپایان اشاره می‌فرماید:

﴿وَجَعَلَ لَكُمْ مِنَ الْفُلْكِ وَالْأَنْعَامِ مَا [مطلب حذف شد] : «و برای شما از کشتی‌ها و چهارپایان آنچه سوار می‌شوید قرار داد.»

جعل در این آیه، به اعطای وصف “رکوب” (سواری) به کشتی‌ها و چهارپایان دلالت دارد. این وصف، چونان پلی است که انسان را از محدودیت‌های جغرافیایی عبور می‌دهد. این اوصاف، به نحوه استفاده انسان از مخلوقات مربوط است و نه به ذات آنها. حکمت الهی در این جعل، در تسهیل زندگی بشر و فراهم آوردن وسایل جابه‌جایی تجلی یافته است. این آیه، نشان‌دهنده آن است که خداوند، با جعل اوصاف کارکردی، مسیر پیشرفت و آسایش را برای انسان هموار ساخته است.

جعل امت وسط: مسئولیت الهی امت اسلامی

در آیه ۱۴۳ سوره بقره، خداوند به جعل امت وسط اشاره می‌فرماید:

﴿وَكَذَٰلِكَ جَعَلْنَاكُمْ أُمَّةً وَسَطًا لِتَكُونُوا شُهَدَاءَ عَلَى [مطلب حذف شد] : «و بدین‌گونه شما را امتی میانه قرار دادیم تا بر مردم گواه باشید.»

امت وسط، عنوانی اعتباری است که به جامعه‌ای عادل و میانه‌رو اطلاق می‌شود. جعل در اینجا، به اعطای این وصف به امت اسلامی اشاره دارد که به‌عنوان شاهدان بر دیگر امم انتخاب شده‌اند. این جعل، چونان امانتی است که بر دوش امت اسلامی نهاده شده تا عدالت و هدایت را در جهان ترویج دهند. این آیه، مسئولیت سنگین امت اسلامی را در حفظ میانه‌روی و گواهی بر حق نشان می‌دهد.

جمع‌بندی بخش دوم

مصادیق جعل در آیات قرآنی، چونان آیینه‌هایی هستند که جلوه‌های گوناگون حکمت و رحمت الهی را بازتاب می‌دهند. از جعل منسک که راه عبادت را برای هر امت هموار می‌سازد، تا جعل امت وسط که مسئولیت هدایت را بر دوش امت اسلامی می‌نهد، همگی نشان‌دهنده نظم و دقت الهی در اعطای اوصاف ثانوی هستند. این اوصاف، نه تنها به کارکردهای مادی، بلکه به ابعاد معنوی و اجتماعی نیز توجه دارند و نظام خلقت را به سوی کمال هدایت می‌کنند.

بخش سوم: جعل و جلوه‌های معنوی و اجتماعی

جعل سلطان مبین: توزیع قدرت در جوامع

در آیه ۹۱ سوره نساء، خداوند به جعل سلطان مبین اشاره می‌فرماید:

﴿وَأُولَٰئِكَ جَعَلْنَا لَهُمْ عَلَيْهِمْ سُلْطَانًا [مطلب حذف شد] : «و آنان را بر ایشان تسلطی آشکار قرار دادیم.»

جعل سلطان مبین، به معنای اعطای قدرت و اقتدار به گروهی بر گروه دیگر است. این سلطان، چونان امانتی است که خداوند برای تنظیم روابط اجتماعی و سیاسی در جوامع بشری قرار داده است. این وصف ثانوی، به حکمت الهی در توزیع مسئولیت و قدرت اشاره دارد و نشان‌دهنده نظم الهی در اداره امور جوامع است.

جعل بشارت: آرامش قلب‌ها

در آیه ۴ سوره احزاب، خداوند به جعل قلب واحد برای انسان اشاره می‌فرماید:

﴿مَا جَعَلَ اللَّهُ لِرَجُلٍ مِنْ قَلْبَيْنِ فِي [مطلب حذف شد] : «خدا برای هیچ مردی در درونش دو قلب قرار نداده است.»

این آیه، به‌صورت منفی بیان می‌دارد که خداوند برای انسان دو قلب جعل نکرده است. این جعل، نشان‌دهنده حکمت الهی در خلقت انسان با یک قلب واحد برای تصمیم‌گیری و ایمان است. قلب واحد، چونان مشعلی است که مسیر ایمان و هدایت را روشن می‌سازد و انسان را از دوگانگی و تزلزل بازمی‌دارد.

جعل اموال به‌عنوان قیام: پایداری اجتماعی

در آیه ۵ سوره نساء، خداوند به جعل اموال به‌عنوان قیام اشاره می‌فرماید:

﴿وَلَا تُؤْتُوا السُّفَهَاءَ أَمْوَالَكُمُ الَّتِي جَعَلَ اللَّهُ لَكُمْ [مطلب حذف شد] : «و اموالتان را که خدا مایه قوام شما قرار داده به سفیهان ندهید.»

جعل در این آیه، به معنای اعطای نقش پایداری و استواری به اموال است. اموال، چونان ستون‌هایی هستند که نظم و استمرار زندگی اجتماعی را حفظ می‌کنند. این آیه، بر اهمیت مدیریت صحیح اموال و نقش آنها در اقتصاد و اجتماع تأکید دارد.

جعل خلافت: مسئولیت انسان در زمین

در آیه ۱۶۵ سوره انعام، خداوند به جعل خلافت اشاره می‌فرماید:

﴿وَهُوَ الَّذِي جَعَلَكُمْ خَلَائِفَ [مطلب حذف شد] : «و اوست که شما را جانشینان زمین قرار داد.»

جعل خلافت، به معنای اعطای مسئولیت جانشینی و مدیریت زمین به انسان است. این وصف، چونان امانتی عظیم است که بر دوش انسان نهاده شده تا زمین را به سوی کمال و عدالت هدایت کند. این آیه، جایگاه ویژه انسان در نظام خلقت را نشان می‌دهد.

جمع‌بندی بخش سوم

جعل در ابعاد معنوی و اجتماعی، چونان نوری است که مسیر هدایت و نظم را در جوامع بشری روشن می‌سازد. از جعل سلطان برای تنظیم قدرت گرفته تا جعل خلافت برای مدیریت زمین، همگی نشان‌دهنده حکمت الهی در اعطای اوصاف ثانوی هستند که به استمرار و کمال نظام اجتماعی کمک می‌کنند. این اوصاف، جلوه‌هایی از اسماء الحسنی را به نمایش می‌گذارند.

بخش چهارم: جعل و نتایج اعمال انسانی

جعل فتح قریب: پیروزی مؤمنان

در آیه ۲۷ سوره فتح، خداوند به جعل فتح قریب اشاره می‌فرماید:

﴿فَجَعَلْنَاهَا فَتْحًا [مطلب حذف شد] : «پس آن را فتحی نزدیک قرار دادیم.»

جعل فتح قریب، به معنای اعطای پیروزی نزدیک به مؤمنان است. این وصف، چونان پاداشی است که نتیجه ایمان و عمل صالح مؤمنان است. این آیه، بر ارتباط تنگاتنگ بین اعمال انسان و نتایج الهی تأکید دارد.

جعل موالی: نظام ارث

در آیه ۳۳ سوره نساء، خداوند به جعل موالی اشاره می‌فرماید:

﴿وَلِكُلٍّ جَعَلْنَا مَوَالِيَ مِمَّا تَرَكَ الْوَالِدَانِ [مطلب حذف شد] : «و برای هر یک وارثانی قرار دادیم از آنچه پدران و مادران و خویشاوندان بر جای می‌گذارند.»

جعل موالی، به معنای تعیین وارثان برای اموال به‌جامانده است. این وصف، چونان قانونی الهی است که حقوق افراد را در جامعه حفظ می‌کند. این آیه، بر نظام‌مندی الهی در تقسیم ارث تأکید دارد.

جعل مستخلفین در انفاق: مسئولیت اجتماعی

در آیه ۷ سوره حدید، خداوند به جعل مستخلفین در انفاق اشاره می‌فرماید:

﴿وَأَنْفِقُوا مِمَّا جَعَلَكُمْ مُسْتَخْلَفِينَ [مطلب حذف شد] : «و از آنچه شما را در آن جانشین کرده است انفاق کنید.»

جعل در این آیه، به معنای اعطای نقش جانشینی در اموال به انسان است که او را موظف به انفاق می‌کند. این وصف، چونان وظیفه‌ای است که انسان را به سوی خیر و عدالت اجتماعی هدایت می‌کند.

جعل جهنم و اغلال: عدالت الهی

در آیه ۸ سوره اسراء، خداوند به جعل جهنم برای کافران اشاره می‌فرماید:

﴿وَجَعَلْنَا جَهَنَّمَ لِلْكَافِرِينَ [مطلب حذف شد] : «و جهنم را برای کافران زندان قرار دادیم.»

جعل جهنم، به معنای اعطای وصف زندان به جهنم برای کافران است. جهنم، ظهور اعمال ناشایست انسان‌هاست و نه خلقت مستقل. این آیه، بر عدالت الهی در مجازات کافران تأکید دارد. همچنین، در آیه ۳۳ سوره سبأ، به جعل اغلال اشاره شده است:

﴿وَجَعَلْنَا الْأَغْلَالَ فِي أَعْنَاقِ الَّذِينَ [مطلب حذف شد] : «و برای کسانی که کفر ورزیدند، زنجیرها در گردن‌هایشان قرار دادیم.»

جعل اغلال، نتیجه اعمال ناشایست کافران است و نشان‌دهنده عدالت الهی در مجازات است.

جمع‌بندی بخش چهارم

جعل در نتایج اعمال انسانی، چونان آیینه‌ای است که پاداش و مجازات را به نمایش می‌گذارد. از جعل فتح قریب که پیروزی مؤمنان را نوید می‌دهد، تا جعل جهنم که عدالت الهی را در مجازات کافران نشان می‌دهد، همگی بیانگر ارتباط تنگاتنگ اعمال انسان با نتایج الهی هستند. این اوصاف، نظام خلقت را به سوی عدالت و کمال هدایت می‌کنند.

بخش پنجم: جعل و نظام خلقت

جعل شب و روز: نظم الهی

در آیه ۶۲ سوره فرقان، خداوند به جعل شب و روز اشاره می‌فرماید:

﴿وَجَعَلَ اللَّيْلَ وَالنَّهَارَ خِلْفَةً لِمَنْ أَرَادَ أَنْ [مطلب حذف شد] : «و شب و روز را جانشین یکدیگر قرار داد برای کسی که بخواهد متذکر شود.»

جعل شب و روز، به معنای اعطای نقش آرامش و معاش به این دو پدیده است. این اوصاف، چونان نظمی الهی هستند که زندگی انسان را تنظیم می‌کنند. این آیه، بر حکمت الهی در خلقت شب و روز تأکید دارد.

جعل ظلمات و نور: وجودی بودن اوصاف

در آیه ۱ سوره انعام، خداوند به جعل ظلمات و نور اشاره می‌فرماید:

﴿وَجَعَلَ الظُّلُمَاتِ [مطلب حذف شد] : «و تاریکی‌ها و نور را قرار داد.»

جعل ظلمات و نور، به معنای اعطای اوصاف تاریکی و روشنایی به پدیده‌هاست. برخلاف تصور رایج، ظلمات در اینجا به معنای عدم مطلق نیست، بلکه وصفی وجودی است که در مقابل نور قرار می‌گیرد. این آیه، نشان‌دهنده وجودی بودن تمامی اوصاف در نظام خلقت است.

جعل نطفه و مراحل خلقت

در آیه ۱۳ سوره مؤمنون، خداوند به جعل نطفه اشاره می‌فرماید:

﴿ثُمَّ جَعَلْنَاهُ نُطْفَةً فِي قَرَارٍ [مطلب حذف شد] : «سپس او را نطفه‌ای در جایگاهی استوار قرار دادیم.»

جعل نطفه، به معنای قرار دادن انسان در مرحله ابتدایی خلقت در رحم است. این وصف، چونان گام‌های دقیقی است که خداوند در مسیر خلقت انسان برمی‌دارد. این آیه، بر دقت الهی در مراحل خلقت تأکید دارد.

جمع‌بندی بخش پنجم

جعل در نظام خلقت، چونان قلم الهی است که نظم و کمال را بر لوح هستی می‌نگارد. از جعل شب و روز که زندگی انسان را تنظیم می‌کند، تا جعل نطفه که مراحل خلقت را رقم می‌زند، همگی نشان‌دهنده حکمت و دقت الهی در نظام خلقت هستند.

نتیجه‌گیری و جمع‌بندی

تحلیل مفهوم جعل در قرآن کریم، چونان سفری است در اقیانوس بی‌کران حکمت و رحمت الهی. این مفهوم، که در آیات متعدد به کار رفته، جلوه‌ای از اسماء الحسنی را به نمایش می‌گذارد. جعل، برخلاف خلق که به وجود اولیه اشیاء مربوط است، به اعطای اوصاف و خصوصیات ثانوی دلالت دارد. این اوصاف، از منسک و شرعیت گرفته تا محبت، هدایت و حتی مجازات‌هایی مانند جهنم و اغلال، همگی در راستای نظم و عدالت الهی قرار دارند.