متن درس
سلام، صفت الهی و محور تمدن اسلامی
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه سیصد و هشتم)
دیباچه
مفهوم «سلام» به‌عنوان یکی از اسماء حسنی الهی، در قرآن کریم جایگاهی بس والا دارد و در آیات متعدد، به‌ویژه آیات 28 تا 32 سوره نحل، با عمق و ژرفایی بی‌نظیر تبیین شده است. این صفت الهی، که مظهر سلامت، امنیت و آرامش است، نه‌تنها در ساحت فردی، بلکه در گستره اجتماعی و تمدنی نیز نقشی محوری ایفا می‌کند. درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، با نگاهی نو و عمیق به این مفهوم، بر وحدت قوانین سلام در دنیا و آخرت، تمایز میان سلام ظاهری و واقعی، و نقد اهمال در پرداختن به این مفهوم تأکید دارند.
بخش اول: وحدت قوانین سلام در دنیا و آخرت
پیوستگی قوانین الهی در دو ساحت وجود
قرآن کریم، به‌عنوان کلام الهی، قوانینی جامع و یکسان برای دنیا و آخرت ارائه می‌دهد. مفهوم «سلام»، که دربرگیرنده سلامت، امنیت و آرامش است، در این دو ساحت به‌صورت یکپارچه و بدون تفاوت ماهوی جریان دارد. این وحدت، ریشه در فطرت، طبیعت و عدالت الهی دارد که در آیات متعدد قرآن کریم متجلی شده است. به‌ویژه در قَدْ مَآ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ (مؤمنون: 1) و آیات مرتبط با قیامت، این حقیقت آشکار است که قوانین الهی در دنیا زمینه‌ساز سعادت اخروی هستند.
آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره تأکید دارند که هیچ آیه‌ای در قرآن کریم صرفاً برای قیامت نیست، بلکه تمامی آیات، حتی آن‌هایی که به قیامت اشاره دارند، دارای زمینه‌ای دنیوی هستند. این دیدگاه، مبتنی بر این اصل قرآنی است که کلام‌الله برای هدایت انسان در دنیا نازل شده و قیامت، تجلی نتایج اعمال دنیوی است. به‌مثابه رودخانه‌ای که از سرچشمه‌ای واحد جاری می‌شود، قوانین سلام در دنیا و آخرت از منبعی یگانه، یعنی ذات اقدس الهی، سرچشمه می‌گیرند.
تبیین آیه 26 سوره نحل
در سوره نحل، آیه 26، خداوند می‌فرماید: قَدْ مَكَرَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَأَتَى اللَّهُ بُنْيَانَهُمْ مِنَ الْقَوَاعِدِ فَخَرَّ عَلَيْهِمُ السَّقْفُ مِنْ فَوْقِهِمْ وَأَتَاهُمُ الْعَذَابُ مِنْ [مطلب حذف شد] : آنان که پیش از اینان بودند نیرنگ کردند، پس خدا بنایشان را از پایه‌ها ویران کرد، و سقف از بالای سرشان بر آنها فرو ریخت، و عذاب از جایی که گمان نمی‌بردند به سراغشان آمد). این آیه، به عذاب دنیوی کافران اشاره دارد که به‌سرعت با عذاب اخروی پیوند می‌خورد: ثُمَّ يَوْمَ الْقِيَامَةِ يُخْزِيهِمْ (سپس در روز قیامت خوارشان می‌سازد). فاصله میان دنیا و آخرت، تنها با یک «ثم» نشان داده شده است، که گویی پلی ظریف میان دو ساحل وجود است. این پیوستگی، نشان‌دهنده آن است که قوانین الهی، از جمله قانون سلام، در هر دو ساحت یکسان عمل می‌کنند.
| درنگ: وحدت قوانین سلام در دنیا و آخرت، ریشه در جامعیت قرآن کریم دارد که برای هدایت انسان در هر دو ساحت نازل شده است. این وحدت، نشان‌دهنده پیوستگی فطرت، طبیعت و عدالت الهی است. |
پیامدهای وحدت قوانین
این وحدت، به‌مثابه نوری است که از یک مشعل واحد بر دو مسیر می‌تابد. قوانین سلام، که در دنیا به‌صورت ظاهری و در آخرت به‌صورت واقعی ظهور می‌کنند، بر ضرورت اجرای این قوانین در جامعه تأکید دارند. اگر جامعه اسلامی به این قوانین پایبند باشد، سلامت و امنیت، چونان جویباری زلال، در آن جاری خواهد شد. این دیدگاه، از منظر الهیاتی، بر اهمیت عمل به آیات قرآنی در زندگی دنیوی تأکید می‌کند و نشان می‌دهد که سعادت اخروی، میوه‌ای است که در باغ دنیا کاشته می‌شود.
بخش دوم: تمایز سلام ظاهری و سلام واقعی
سلام ظاهری در دنیا
در دنیا، سلام به‌عنوان نشانه‌ای از تسلیم و پذیرش، حتی اگر ظاهری باشد، برای حفظ سلامت و انسجام اجتماعی کافی است. این سلام، گاه به‌صورت اظهار شهادتین یا گفتن «سلام‌علیکم» در تعاملات روزمره ظهور می‌یابد. در سوره نحل، آیه 28، کافران در لحظه مرگ می‌گویند: فَأَلْقَوُا السَّلَامَ مَا كُنَّا [مطلب حذف شد] : پس اظهار تسلیم کردند [و گفتند:] ما کار بدی انجام نمی‌دادیم). اما خداوند پاسخ می‌دهد: بَلَى إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ بِمَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ (آری، خداوند به آنچه انجام می‌دادید داناست). این پاسخ، نشان‌دهنده بطلان ادعای ظاهری کافران است که در ظرف دنیا پذیرفته نمی‌شود، اما در عین حال، نشان می‌دهد که در دنیا، اظهار سلام ظاهری می‌تواند به‌عنوان مبنای تعامل اجتماعی پذیرفته شود.
سلام واقعی در آخرت
در مقابل، در آخرت، سلام واقعی تنها میان مؤمنان برقرار است. در سوره نحل، آیه 32، ملائکه به مؤمنان می‌گویند: سَلَامٌ عَلَيْكُمُ ادْخُلُوا الْجَنَّةَ [مطلب حذف شد] : درود بر شما، به [پاداش] آنچه انجام می‌دادید به بهشت درآیید). این سلام، که از سوی ملائکه به مؤمنانی که در حال طهارت و سلامت از دنیا می‌روند، عرضه می‌شود، نشانه‌ای از پذیرش الهی و ورود به بهشت است. برخلاف کافران، که سلامشان صوری و بی‌اثر است، سلام مؤمنان در آخرت، چونان کلیدی زرین، درهای بهشت را می‌گشاید.
| درنگ: در دنیا، سلام ظاهری برای حفظ سلامت اجتماعی کافی است، اما در آخرت، تنها سلام واقعی، که ریشه در ایمان و عمل صالح دارد، پذیرفته می‌شود. این تمایز، نشان‌دهنده تفاوت ظرف دنیا و آخرت است. |
تمثیل و تحلیل
سلام در دنیا، مانند کلیدی است که در قفل هر درگاهی نمی‌چرخد، اما به‌ظاهر، ورود به گفت‌وگو را ممکن می‌سازد. در آخرت، این کلید باید از جنس ایمان و عمل صالح باشد تا درگاه بهشت را بگشاید. این تمایز، نشان‌دهنده عمق نظام‌مندی قرآن کریم در تنظیم روابط انسانی است. در دنیا، پذیرش سلام ظاهری، به‌مثابه پلی است که افراد را به جامعه متصل می‌کند، اما در آخرت، تنها ایمان واقعی است که این پل را استوار می‌سازد.
بخش سوم: قوانین و انواع سلام در تخاطب
انواع سلام: اخباری، انشایی، ایمانی و اسلامی
سلام در قرآن کریم، فراتر از یک تحیت ساده، دارای انواع و قوانین دقیقی است که روابط انسانی را تنظیم می‌کند. آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، سلام را به انواع اخباری (به قصد احترام یا سکوت)، انشایی (دعا برای سلامت)، ایمانی (مختص مؤمنان) و اسلامی (برای حفظ وحدت جامعه) تقسیم می‌کنند. در آیه 25 سوره فرقان، وَإِذَا خَاطَبَهُمُ [مطلب حذف شد] : و چون نادانان ایشان را مخاطب سازند، به سلامت سخن گویند)، مؤمنان در برابر جاهلان، سلام اخباری به کار می‌برند که به معنای «ساکت شو» است، نه دعا برای سلامت.
سلام انشایی، که دعایی برای سلامت است، مختص مؤمنان است و اولیاء خدا آن را برای غیرمؤمن به کار نمی‌برند، مگر در شرایط تقیه یا ضرورت. این قانون، در روایت مَنْ ابْتَدَأَ بِالْكَلَامِ قَبْلَ السَّلَامِ فَلَا تُجِيبُوهُ (کسی که پیش از سلام سخن آغاز کند، پاسخش ندهید) نیز متجلی است. سلام، به‌مثابه کدی برای ورود به گفت‌وگو، حرمت تخاطب را تضمین می‌کند، مانند اذن دخول حرم یا تحیت مسجد که بدون آن، ورود به ساحت مقدس ممکن نیست.
سلام و قوانین تخاطب
سلام، به‌عنوان «اذن دخول تخاطب»، شرط برقراری گفت‌وگوست. بدون سلام، تخاطب فاقد حرمت است، مانند کلیدی که در قفل نچرخد. در دنیا، سلام ظاهری برای حفظ وحدت اجتماعی کافی است، اما در آخرت، تنها سلام واقعی، که ریشه در ایمان دارد، پذیرفته می‌شود. این قانون، در ساحت اجتماعی، به انسجام و سلامت جامعه منجر می‌شود، مانند نغمه‌ای که در سمفونی حیات، هماهنگی می‌آفریند.
| درنگ: سلام، به‌عنوان اذن دخول تخاطب، دارای انواع اخباری، انشایی، ایمانی و اسلامی است که هر یک قوانین خاصی در تنظیم روابط انسانی دارند. این نظام‌مندی، سلامت و انسجام اجتماعی را تضمین می‌کند. |
جمع‌بندی بخش
قوانین سلام در تخاطب، نشان‌دهنده عمق حکمت قرآنی در تنظیم روابط انسانی است. این قوانین، مانند نقشه‌ای دقیق، مسیر سلامت و امنیت را در جامعه ترسیم می‌کنند. در دنیا، سلام ظاهری به‌عنوان پلی برای وحدت اجتماعی عمل می‌کند، اما در آخرت، تنها سلام واقعی است که درگاه بهشت را می‌گشاید. این تمایز، ضرورت تربیت جامعه بر اساس انواع سلام را برجسته می‌سازد.
بخش چهارم: نقد اهمال در پرداختن به مفهوم سلام
اهمال علما و عقب‌ماندگی جوامع اسلامی
آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، با نگاهی نقادانه، اهمال علمای اسلامی در پرداختن به مفهوم سلام را عامل اصلی عقب‌ماندگی، بیماری، پراکندگی و بداخلاقی در جوامع اسلامی می‌دانند. در هزار سال گذشته، موضوعات حاشیه‌ای مانند استحباب، برائت و ماهیت وجود، بر مفاهیم کلیدی مانند سلام و سلامت اولویت یافته‌اند. این اهمال، مانند خزانی که باغی سرسبز را به ویرانه بدل کند، جوامع اسلامی را از صفا، کرامت و مرحمت محروم کرده است.
قرآن کریم، در آیاتی مانند وَتَوَاصَوْا بِالصَّبْرِ وَتَوَاصَوْا [مطلب حذف شد] : و یکدیگر را به شکیبایی و مهربانی سفارش کنند)، بر صبر و مرحمت تأکید دارد، اما بدون سلامت، این ارزش‌ها محقق نمی‌شوند. فقدان توجه به سلام، به خشونت، عجله، بیماری و عقب‌ماندگی منجر شده است، مانند کشتی‌ای که بدون سکان، در طوفان سرگردان می‌ماند.
مشاهدات در حج و وضعیت جوامع اسلامی
مشاهدات در مکه مکرمه، که محل گردهمایی مسلمانان از سراسر جهان است، نشان‌دهنده وضعیت نگران‌کننده جوامع اسلامی است. این جوامع، در مقایسه با غیرمسلمانان در کشورهای خود، از نظر تمدن، پیشرفت و بهداشت عقب‌ترند. این وضعیت، نتیجه تربیت نادرست توسط علما و فقدان تمرکز بر مفاهیم قرآنی مانند سلام است. علما، به‌مثابه باغبانانی که به‌جای کاشت بذرهای حیات‌بخش، به شاخه‌های خشکیده پرداخته‌اند، مسئول این عقب‌ماندگی‌اند.
| درنگ: اهمال علما در پرداختن به مفهوم سلام، به‌عنوان محور سلامت و تمدن اسلامی، عامل اصلی عقب‌ماندگی، بیماری و پراکندگی در جوامع اسلامی است. این نقد، ضرورت بازنگری در اولویت‌های علمی و دینی را برجسته می‌کند. |
جمع‌بندی بخش
نقد اهمال در پرداختن به مفهوم سلام، مانند آینه‌ای است که حقیقت وضعیت جوامع اسلامی را بازتاب می‌دهد. این اهمال، مانع تحقق تمدن اسلامی مبتنی بر معرفت، محبت و سلامت شده است. احیای این مفهوم، مانند بارانی بهاری، می‌تواند باغ تمدن اسلامی را بار دیگر شکوفا سازد.
بخش پنجم: سلام و تمدن اسلامی
تمدن اسلامی و مفهوم مدنیت
تمدن اسلامی، که ریشه در «مدینه النبی» دارد، بر معرفت، محبت و سلامت استوار است. آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، تمدن را نه در ظواهر مادی مانند تکنولوژی، بلکه در تدینی تعریف می‌کنند که از سر آگاهی و شعور باشد. سلام، به‌عنوان محور این تمدن، مانند خونی است که در رگ‌های جامعه جریان می‌یابد و آن را زنده و پویا نگه می‌دارد. در مقابل، تمدن غربی، که به ظواهر مادی محدود است، تنها بخشی از تمدن را دربرمی‌گیرد، مانند پوسته‌ای زیبا اما تهی از روح.
نقش سلام در تمدن‌سازی
سلام، به‌عنوان صفت الهی، محور سلامت و انسجام اجتماعی است. در جامعه اسلامی، تربیت بر اساس انواع سلام (ایمانی، اسلامی، انشایی و اخباری)، می‌تواند به تحقق تمدنی منجر شود که در آن يَدْخُلُونَ فِي دِينِ اللَّهِ [مطلب حذف شد] : مردم دسته‌دسته در دین خدا درآیند) محقق گردد. این تمدن، مانند شهری است که دروازه‌هایش با کلید سلام گشوده می‌شود و ساکنانش در سایه امنیت و آرامش زندگی می‌کنند.
| درنگ: سلام، به‌عنوان محور تمدن اسلامی، ریشه در معرفت، محبت و سلامت دارد. احیای این مفهوم، می‌تواند جوامع اسلامی را به سوی تمدنی متعالی رهنمون سازد. |
جمع‌بندی بخش
تمدن اسلامی، با محوریت سلام، مانند درختی است که ریشه در ایمان و شاخه‌هایش در معرفت و محبت گسترده است. این تمدن، با تکیه بر قوانین قرآنی سلام، می‌تواند جوامع اسلامی را از پراکندگی و عقب‌ماندگی به سوی پیشرفت و شکوفایی هدایت کند.
نتیجه‌گیری
مفهوم «سلام» در قرآن کریم، به‌عنوان صفتی الهی، محور سلامت، امنیت و آرامش در دنیا و آخرت است. وحدت قوانین سلام در این دو ساحت، نشان‌دهنده جامعیت کلام‌الله و ضرورت اجرای آن در زندگی دنیوی است. تمایز میان سلام ظاهری و واقعی، قوانین دقیق تخاطب را آشکار می‌کند که سلامت اجتماعی را تضمین می‌کند. نقد اهمال علما در پرداختن به این مفهوم، ریشه عقب‌ماندگی جوامع اسلامی را نشان می‌دهد و ضرورت بازنگری در اولویت‌های علمی و دینی را برجسته می‌سازد. احیای مفهوم سلام، مانند مشعلی فروزان، می‌تواند مسیر تمدن اسلامی را روشن سازد و جوامع اسلامی را به سوی سعادت و پیشرفت رهنمون گردد. این تحلیل، با ارائه ساختاری علمی و زبانی فاخر، در پی آن است که برای پژوهشگران و مخاطبان آکادمیک، دریچه‌ای نو به سوی فهم عمیق‌تر این صفت الهی بگشاید.
| با نظارت صادق خادمی |