متن درس

اسما و صفات الهی: تأملی در مفهوم ایمان و قوانین اهل ایمان

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه سیصد و بیست و شش)

دیباچه

ایمان، چونان گوهری درخشان در منظومه مفاهیم قرآنی، جایگاهی بی‌بدیل دارد و با بسامدی بیش از هشتصد و شصت و چهار مورد در قرآن کریم، از محوری‌ترین و عمیق‌ترین موضوعات الهیاتی و عملی به شمار می‌رود. این مفهوم، نه‌تنها ریشه در باور قلبی دارد، بلکه چونان درختی تناور، شاخه‌هایش در تمامی ابعاد زندگی مؤمنانه، از اخلاق و عمل صالح تا قانون‌مندی و نظام اجتماعی، گسترده شده است. ایمان در قرآن کریم، فراتر از یک اعتقاد صرف، نظامی جامع و پویاست که قوانین و خصوصیات ویژه‌ای را برای اهل ایمان تعریف می‌کند.

بخش یکم: جایگاه ایمان در نظام ارزشی قرآن کریم

ایمان به‌عنوان رکن دیانت

ایمان در قرآن کریم، چونان ستونی استوار در بنای دیانت، جایگاهی محوری دارد و علمی که به ایمان منتهی می‌شود، از مبادی اصلی آن به شمار می‌رود. بسامد بالای واژه‌های مرتبط با ایمان (ایمان، مؤمن، مؤمنون) با بیش از هشتصد و شصت و چهار مورد، گواهی بر اهمیت بی‌مانند این مفهوم در نظام ارزشی قرآن کریم است. این بسامد، نه‌تنها نشان‌دهنده اهتمام ویژه قرآن به ایمان است، بلکه آن را به‌عنوان محور هدایت و سعادت انسان معرفی می‌کند.

از منظر فلسفه دین، ایمان مفهومی چندوجهی است که باور قلبی، عمل صالح و پایبندی به قوانین الهی را در بر می‌گیرد. این مفهوم، چونان جویباری زلال، از چشمه حقیقت الهی سرچشمه گرفته و در تمامی شئون زندگی مؤمن جاری می‌شود. ایمان، نه‌تنها یک حالت درونی است، بلکه نظامی پویا و قانون‌مند را شکل می‌دهد که آثار و خصوصیات ویژه‌ای را برای اهل ایمان به ارمغان می‌آورد.

موقعیت ممتاز ایمان در میان واژگان قرآنی

کمتر واژه‌ای در قرآن کریم به اندازه ایمان از گستردگی و تنوع معنایی برخوردار است. با بسامدی بیش از هشتصد و شصت و چهار مورد، ایمان جایگاهی بی‌نظیر در میان واژگان قرآنی دارد و از منظر کمی و کیفی، مرتبه‌ای بلند و والا را به خود اختصاص داده است. این جایگاه ممتاز، ایمان را از سایر مفاهیم قرآنی متمایز ساخته و آن را به‌عنوان محور اصلی هدایت و سعادت معرفی می‌کند.

از منظر تحلیل متون دینی، این بسامد بالا دعوتی است به تأمل عمیق در معنای ایمان و ضرورت مطالعه علمی و دقیق آن. گویی ایمان، چونان ستاره‌ای در آسمان قرآن کریم، با نور خود راه هدایت را روشن می‌سازد و پژوهشگران را به کاوش در عمق و گستره آن فرا می‌خواند.

جمع‌بندی بخش

ایمان در قرآن کریم، به‌عنوان یکی از مصادیق بارز دیانت، جایگاهی بی‌مانند دارد و با بسامد بیش از هشتصد و شصت و چهار مورد، از محوری‌ترین مفاهیم قرآنی است. این مفهوم، نه‌تنها به باور قلبی، بلکه به عمل صالح و پایبندی به قوانین الهی اشاره دارد و از منظر کمی و کیفی، مرتبه‌ای والا را به خود اختصاص داده است. مطالعه دقیق و علمی ایمان، ضرورتی انکارناپذیر برای فهم نظام ارزشی قرآن کریم است.

بخش دوم: قوانین و خصوصیات اهل ایمان در قرآن کریم

تقسیم‌بندی آیات ایمان به عام و خاص

از مجموع هشتصد و شصت و چهار مورد ذکر ایمان در قرآن کریم، دویست و پنجاه و هشت مورد با خطاب عام «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا» (ای کسانی که ایمان آورده‌اید) بیان شده و سایر موارد به خصوصیات خاص مؤمنان اشاره دارند. این خطاب عام، شامل تمامی مراتب ایمان، اعم از دانی، متوسط و عالی، است و قوانین مشترکی را برای همه مؤمنان تعریف می‌کند.

از منظر کلام اسلامی، این خطاب عام نشان‌دهنده شمولیت قوانین ایمان برای همه مؤمنان، صرف‌نظر از درجه ایمانی آن‌هاست. گویی قرآن کریم با این خطاب، چونان مشعلی فروزان، راه سعادت را برای همه ایمان‌آورندگان روشن می‌سازد و معیارهای مشترکی را برای زندگی مؤمنانه ارائه می‌دهد.

خصوصیات و آثار ایمان

ایمان در قرآن کریم با خصوصیات و آثاری همراه است که به‌سادگی قابل دستیابی نیست و نیازمند تلاش و التزام عملی است. این خصوصیات، قوانین ویژه‌ای را برای اهل ایمان تعریف می‌کند که از قوانین عام حقوق بشر متمایز است. برخلاف حقوق بشر که بر اساس ویژگی‌های عام انسانی تعریف می‌شود، قوانین ایمان در قرآن کریم مختص مؤمنان است و شامل دستورات اخلاقی، اجتماعی و عبادی می‌شود که فراتر از حداقل‌های حقوق بشری است.

از منظر فلسفه اخلاق، این قوانین چونان نردبانی است که مؤمن را از سطح نیازهای اولیه انسانی به سوی قله‌های کمال و سعادت رهنمون می‌سازد. ایمان، نه‌تنها یک باور درونی، بلکه نظامی جامع و پویاست که زندگی مؤمن را در تمامی ابعاد سامان می‌دهد.

مثال‌هایی از آیات خطاب به مؤمنان

قرآن کریم در آیات متعددی با خطاب «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا» دستورات خاصی را به مؤمنان ارائه می‌دهد. به‌عنوان نمونه، آیه «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَقُولُوا رَاعِنَا وَقُولُوا انْظُرْنَا وَاسْمَعُوا ۗ وَلِلْكَافِرِينَ عَذَابٌ أَلِيمٌ» (بقره: ۱۰۴، : «ای کسانی که ایمان آورده‌اید، نگویید راعنا، بلکه بگویید انظرنا و گوش فرا دهید، و برای کافران عذابی دردناک است.») از مؤمنان می‌خواهد از گفتن واژه «راعنا» که ممکن است به تزلزل در ایمان منجر شود، اجتناب کنند و به جای آن «انظرنا» را به کار برند.

از منظر تحلیل زبانی، این آیه بر لزوم دقت در انتخاب واژگان و حفظ شأن ایمانی تأکید دارد. واژه «راعنا» به دلیل امکان سوءاستفاده و تحریف، برای مؤمنان ممنوع شده و «انظرنا» به‌عنوان واژه‌ای محترمانه و مناسب جایگزین آن شده است. این دستور، گویی چونان آیینه‌ای، دقت و ظرافت در رفتار و گفتار مؤمن را بازمی‌تاباند.

مصرف طیبات و پرهیز از حرام

آیه «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُلُوا مِنْ طَيِّبَاتِ مَا رَزَقْنَاكُمْ وَاشْكُرُوا لِلَّهِ إِنْ كُنْتُمْ إِيَّاهُ تَعْبُدُونَ» (بقره: ۱۷۲، : «ای کسانی که ایمان آورده‌اید، از چیزهای پاکیزه‌ای که روزی‌تان کرده‌ایم بخورید و اگر تنها خدا را می‌پرستید، شکر او را به جای آورید.») مؤمنان را به مصرف طیبات و پرهیز از حرام و ناپاکی دعوت می‌کند. طیبات، فراتر از مفهوم حلال، به غذاها و اموالی اشاره دارد که از نظر کیفیت و پاکیزگی در مرتبه‌ای والا قرار دارند.

از منظر اخلاق اسلامی، مفهوم طیبات نشان‌دهنده انتخاب بهترین و پاک‌ترین منابع در زندگی مؤمن است. برای مثال، کسب درآمد از راه‌هایی مانند کفن‌فروشی ممکن است حلال باشد، اما به دلیل ماهیت نامطلوب، طیب محسوب نمی‌شود. این آیه، گویی چونان مشعلی، راه انتخاب رزق پاک و شایسته را به مؤمن نشان می‌دهد.

ممنوعیت خودخوری و انحصارطلبی

قرآن کریم مؤمنان را از خودخوری و انحصارطلبی در مصرف طیبات بر حذر می‌دارد. طیبات باید به گونه‌ای مصرف شود که دیگران نیز از آن بهره‌مند شوند، نه اینکه به‌صورت خودخواهانه مورد استفاده قرار گیرد. این دستور، یکی از ویژگی‌های اخلاقی برجسته اهل ایمان است که در تضاد با خودخواهی و انحصارطلبی قرار دارد.

از منظر فلسفه اخلاق، این ویژگی نشان‌دهنده روحیه ایثار و همبستگی در میان مؤمنان است. گویی مؤمن، چونان باغبانی است که میوه‌های طیب را نه‌تنها برای خود، بلکه برای دیگران نیز به اشتراک می‌گذارد تا رزق پاک در جامعه جاری شود.

قصاص و روزه: ابزارهای تزکیه و تنزیه

آیاتی مانند «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَيْكُمُ الْقِصَاصُ فِي الْقَتْلَى ۖ الْحُرُّ بِالْحُرِّ وَالْعَبْدُ بِالْعَبْدِ وَالْأُنْثَىٰ بِالْأُنْثَىٰ» (بقره: ۱۷۸، : «ای کسانی که ایمان آورده‌اید، در مورد کشتگان، قصاص بر شما مقرر شده است: آزاد در برابر آزاد، و بنده در برابر بنده، و زن در برابر زن.») و «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيَامُ كَمَا كُتِبَ عَلَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ» (بقره: ۱۸۳، : «ای کسانی که ایمان آورده‌اید، روزه بر شما مقرر شده است، چنان‌که بر کسانی که پیش از شما بودند مقرر شده بود، باشد که پرهیزگاری کنید.») قصاص و روزه را به‌عنوان ابزارهایی برای تزکیه و تنزیه مؤمنان معرفی می‌کنند.

از منظر کلام اسلامی، قصاص به‌عنوان یک اصل عدالت‌محور، نظم اجتماعی را تضمین می‌کند و مانع هرج‌ومرج می‌شود، در حالی که روزه، چونان آتشی پاک‌کننده، نفس مؤمن را از آلودگی‌ها تهذیب کرده و به تقرب الهی رهنمون می‌سازد. این دو قانون، گویی دو بال‌اند که مؤمن را در مسیر سعادت اجتماعی و فردی به پرواز درمی‌آورند.

وحدت و همبستگی اهل ایمان

آیه «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا ادْخُلُوا فِي السِّلْمِ كَافَّةً وَلَا تَتَّبِعُوا خُطُوَاتِ الشَّيْطَانِ ۚ إِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُبِينٌ» (بقره: ۲۰۸، : «ای کسانی که ایمان آورده‌اید، همگی به صلح و آشتی درآیید و از گام‌های شیطان پیروی نکنید، که او دشمن آشکار شماست.») مؤمنان را به وحدت و همبستگی جمعی دعوت می‌کند.

برخلاف دستور حضرت یعقوب علیه‌السلام به فرزندانش برای ورود از درهای مختلف به دلیل شرایط خاص، این آیه بر وحدت جمعی به‌عنوان یک اصل ایمانی تأکید دارد. از منظر جامعه‌شناسی دینی، این وحدت، چونان رشته‌ای محکم، جامعه مؤمنان را به هم پیوند می‌دهد و از تفرقه و پراکندگی جلوگیری می‌کند.

ولایت خاص الهی برای مؤمنان

آیه «اللَّهُ وَلِيُّ الَّذِينَ آمَنُوا يُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ» (بقره: ۲۵۷، : «خداوند سرور کسانی است که ایمان آورده‌اند. آنان را از تاریکی‌ها به سوی روشنایی بیرون می‌برد.») ولایت خاص الهی را برای مؤمنان توصیف می‌کند که آن‌ها را از ظلمات به سوی نور هدایت می‌کند.

این ولایت خاص، در مقابل ولایت عام الهی («أَقْرَبُ مِنْ حَبْلِ الْوَرِيدِ») قرار دارد که شامل همه انسان‌ها می‌شود. ولایت خاص، هدایتی فعال و پویاست که مؤمن را از تاریکی‌های جهل و گمراهی به سوی نور حقیقت رهنمون می‌سازد. گویی این ولایت، چونان دستی الهی، مؤمن را از گرداب ظلمات به ساحل نور می‌رساند.

ممنوعیت ابطال صدقات با منت و آزار

آیه «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تُبْطِلُوا صَدَقَاتِكُمْ بِالْمَنِّ وَالْأَذَىٰ» (بقره: ۲۶۴، : «ای کسانی که ایمان آورده‌اید، صدقات خود را با منت و آزار باطل نکنید.») مؤمنان را از ابطال صدقات با منت و آزار بر حذر می‌دارد.

صدقه، که از ریشه «صدق» گرفته شده، عملی است که تنها از مؤمنان سر می‌زند و غیرمؤمن قادر به انجام آن نیست. منت و آزار، صدقه را از صدق و راستی تهی کرده و آن را باطل می‌کند. از منظر عرفان اسلامی، این آیه بر لزوم اخلاص در اعمال خیر تأکید دارد. گویی صدقه، چونان گلی است که اگر با منت و آزار آلوده شود، عطر و زیبایی خود را از دست می‌دهد.

انفاق از طیبات

آیه «أَنْفِقُوا مِنْ طَيِّبَاتِ مَا كَسَبْتُمْ» (بقره: ۲۶۷، : «از چیزهای پاکیزه‌ای که به دست آورده‌اید انفاق کنید.») مؤمنان را به انفاق از اموال پاک و طیب دعوت می‌کند.

انفاق باید از اموالی باشد که به‌صورت مشروع و پاک کسب شده‌اند. اموال غیرطیب، حتی اگر به ظاهر حلال باشند، در روز قیامت مورد پذیرش قرار نمی‌گیرند و ممکن است به مجازات منجر شوند. از منظر فلسفه اخلاق، این آیه بر اهمیت پاکیزگی در کسب و انفاق تأکید دارد. گویی انفاق از طیبات، چونان آبی زلال است که از چشمه‌ای پاک جاری می‌شود و جامعه را سیراب می‌سازد.

لزوم ثبت اسناد در معاملات

آیه «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا تَدَايَنْتُمْ بِدَيْنٍ إِلَىٰ أَجَلٍ مُسَمَّىٰ فَاكْتُبُوهُ» (بقره: ۲۸۲، : «ای کسانی که ایمان آورده‌اید، هرگاه به وامی تا سررسید معین معامله کردید، آن را بنویسید.») مؤمنان را به ثبت اسناد در معاملات دعوت می‌کند.

این آیه بر لزوم شفافیت و نظم در امور مالی و اجتماعی تأکید دارد. ثبت اسناد، از اختلافات و نزاع‌ها جلوگیری کرده و یکی از قوانین اساسی اهل ایمان است. از منظر فلسفه سیاسی، این دستور نشان‌دهنده تعهد مؤمنان به نظم و قانون‌مندی است. گویی ثبت اسناد، چونان کلیدی است که درهای اعتماد و عدالت را در جامعه می‌گشاید.

جمع‌بندی بخش

قوانین و خصوصیات اهل ایمان در قرآن کریم، نظامی جامع و پویا را تشکیل می‌دهند که شامل ابعاد اخلاقی، اجتماعی، اقتصادی و عبادی است. آیاتی مانند «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا» با دویست و پنجاه و هشت مورد، قوانین مشترکی را برای همه مؤمنان تعریف می‌کنند. این قوانین، از مصرف طیبات و پرهیز از منت و آزار گرفته تا قصاص، روزه، وحدت و ثبت اسناد، نشان‌دهنده جامعیت و نظام‌مندی ایمان در قرآن کریم است.

بخش سوم: نقد وضعیت کنونی و ضرورت تدوین قوانین ایمان

نقد فقدان استخراج علمی قوانین ایمان

با وجود تأکید قرآن کریم بر قوانین ایمان، این قوانین به‌صورت علمی و کاربردی در جوامع اسلامی استخراج و تدوین نشده‌اند. این فقدان، باعث شده است که جوامع اسلامی از بهره‌مندی کامل از این قوانین محروم بمانند. گویی جوامع اسلامی، چونان باغی پرثمر اما رها شده، از میوه‌های ارزشمند قوانین ایمان بی‌بهره مانده‌اند.

از منظر جامعه‌شناسی دینی، این نقص نشان‌دهنده نیاز به تلاش‌های آکادمیک و کاربردی برای استخراج و دسته‌بندی قوانین ایمان است. بدون این تلاش، جوامع اسلامی در مسیر انحطاط و دوری از آرمان‌های قرآنی باقی خواهند ماند.

نقد حوزه‌های علمیه و اولویت‌های نادرست

حوزه‌های علمیه، به جای تمرکز بر استخراج قوانین ایمان، به موضوعات حاشیه‌ای مانند لا حرج و اضطرار پرداخته‌اند که از عمق و جامعیت لازم برخوردار نیستند. این رویکرد، مانع از تحقق ظرفیت‌های علمی و عملی قرآن کریم شده است.

از منظر فلسفه علم، این نقد نشان‌دهنده نیاز به بازنگری در اولویت‌های علمی حوزه‌هاست. استخراج قوانین ایمان، به‌عنوان یک پروژه علمی و دکتری، می‌تواند تحول‌آفرین باشد و حوزه‌ها را به سوی تولید دانش کاربردی هدایت کند.

نقد مداحی‌های غیراصیل و تحریف فرهنگ دینی

بسیاری از مداحی‌های کنونی، که تا هفتاد درصد از اصالت دینی فاصله گرفته‌اند، به نمایش و فیلم تبدیل شده‌اند و به تحریف فرهنگ دینی منجر شده‌اند. این امر، نشان‌دهنده انحراف از صدق و اخلاص در فرهنگ دینی است.

از منظر فرهنگ‌شناسی دینی، این تحریفات نیازمند اصلاح و بازگشت به اصالت دینی است. مداحی باید مبتنی بر صدق و اخلاص باشد، نه نمایش و تحریف. گویی مداحی‌های غیراصیل، چونان آینه‌ای شکسته، تصویری مخدوش از فرهنگ دینی ارائه می‌دهند.

ضرورت تدوین علمی و کاربردی قوانین ایمان

برای رفع کاستی‌های موجود، لازم است قوانین ایمان به‌صورت علمی و کاربردی تدوین شده و در قالب کتب و نظام‌های آموزشی ارائه شوند. این تدوین، مشابه نسخه‌ای پزشکی، نیازمند تشخیص دقیق نیازهای جامعه و ارائه راهکارهای عملی است.

از منظر فلسفه اجتماعی، این پروژه می‌تواند به بازسازی هویت دینی، کاهش آسیب‌های اجتماعی و تحقق اقتدار اخلاقی و سیاسی جوامع اسلامی منجر شود. گویی تدوین قوانین ایمان، چونان بارانی بهاری، زمین خشکیده جوامع اسلامی را سیراب خواهد کرد.

مقایسه قوانین ایمان با حقوق بشر

قوانین ایمان در قرآن کریم، برخلاف حقوق بشر که بر اساس ویژگی‌های عام انسانی تعریف می‌شود، مختص مؤمنان بوده و دارای ابعاد اخلاقی و معنوی عمیق‌تری است. حقوق بشر به حداقل‌های زندگی انسانی پرداخته، در حالی که قوانین ایمان، استانداردهای والایی را برای زندگی مؤمنانه ارائه می‌دهند.

از منظر فلسفه سیاسی، این تفاوت نشان‌دهنده برتری نظام ایمانی بر نظام‌های سکولار است. قوانین ایمان، با تأکید بر اخلاص، وحدت و شفافیت، می‌توانند به‌عنوان الگویی برای اصلاح نظام‌های اجتماعی و سیاسی مطرح شوند.

نقد جایگاه علمای گذشته و ضرورت پیشرفت علمی

علمایی مانند شیخ طوسی، کلینی و مفید، با وجود تلاش‌های ارزشمند، در مقایسه با نیازهای امروز، نیازمند بازنگری و تکمیل هستند. علم امروز باید فراتر از دستاوردهای گذشته حرکت کند و به نیازهای روز پاسخ دهد.

از منظر فلسفه علم، این دیدگاه بر لزوم اجتهاد پویا و پیشرفت علمی تأکید دارد. علمای گذشته، چونان پایه‌های استواری بودند که بنای علم دینی را برافراشتند، اما نیازهای امروز نیازمند رویکردهای نوین و خلاقانه است.

جمع‌بندی بخش

فقدان استخراج علمی قوانین ایمان، تمرکز حوزه‌های علمیه بر موضوعات حاشیه‌ای، تحریف در فرهنگ دینی و نیاز به تدوین علمی و کاربردی قوانین ایمان، از چالش‌های اصلی جوامع اسلامی است. این کاستی‌ها، نیازمند تلاش‌های آکادمیک و کاربردی برای بازسازی هویت دینی و تحقق آرمان‌های قرآنی است. قوانین ایمان، با جامعیت و عمق خود، می‌توانند به‌عنوان الگویی برای اصلاح نظام‌های اجتماعی و سیاسی مطرح شوند.

جمع‌بندی نهایی

ایمان در قرآن کریم، چونان گوهری نایاب، از محوری‌ترین مفاهیم الهیاتی و عملی است که با بسامد بیش از هشتصد و شصت و چهار مورد، جایگاهی بی‌نظیر در نظام ارزشی قرآن دارد. این مفهوم، نه‌تنها باور قلبی، بلکه نظامی جامع از عمل صالح، قوانین اخلاقی، اجتماعی و عبادی را در بر می‌گیرد. آیاتی مانند «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا» با دویست و پنجاه و هشت مورد، قوانین مشترکی را برای همه مؤمنان تعریف می‌کنند که از مصرف طیبات، پرهیز از منت و آزار، قصاص، روزه، وحدت و ثبت اسناد تا ولایت خاص الهی را شامل می‌شود.

با این حال، فقدان استخراج و تدوین علمی این قوانین در جوامع اسلامی، یکی از چالش‌های اصلی است که به انحطاط اخلاقی و اجتماعی منجر شده است. حوزه‌های علمیه باید به جای تمرکز بر موضوعات حاشیه‌ای، به استخراج و دسته‌بندی قوانین ایمان بپردازند. تحریف در فرهنگ دینی، مانند مداحی‌های غیراصیل، نیز نیازمند اصلاح و بازگشت به اصالت قرآنی است. تدوین علمی و کاربردی قوانین ایمان، می‌تواند چونان نسیمی روح‌بخش، جوامع اسلامی را از انحطاط به سوی سعادت رهنمون سازد.

قرآن کریم، به‌عنوان یک کتاب قانون، ظرفیت آن را دارد که با کار علمی و کاربردی، به منبعی برای حل مشکلات امروزی و هدایت بشریت تبدیل شود. این اثر، با تأمل در درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، تلاشی است برای بازنمایی این حقیقت والا و دعوتی است به پژوهشگران و اندیشمندان برای بازسازی این مفهوم در راستای تحقق آرمان‌های قرآنی.