متن درس
تبیین تسبيح در قرآن کریم: سیر طبیعی و نظم سیستمی عالم
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۳۴۱)
دیباچه
مفهوم «تسبيح» در قرآن کریم، چونان نگینی درخشان در تار و پود آفرینش، نه‌تنها جلوه‌ای از نظم و کمال الهی را به نمایش می‌گذارد، بلکه به‌سان کلیدی است که رازهای وجودی عالم و حرکت سیستمی آن را می‌گشاید. این مفهوم، فراتر از برداشت‌های عامیانه و محدود به ذکر زبانی، سیر طبیعی و سالم موجودات را در مسیر قرب به حق‌تعالی نشان می‌دهد. درسگفتار آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره در جلسه سیصد و چهل و یکم، با نگاهی ژرف و علمی به تبیین این مفهوم پرداخته و عالم را چون دستگاهی خودکار و منظم معرفی کرده که هر جزء آن در مداری خاص، تسبيح‌گوی ذات اقدس الهی است.
بخش یکم: مفهوم تسبيح در قرآن کریم
تسبيح: سیر طبیعی و سالم موجودات
تسبيح در قرآن کریم، به معنای سیر طبیعی و سالم موجودات بدون کاستی، انحراف، افراط یا تفریط است. این مفهوم، در آیه شریفه يَسْبَحُ لِلَّهِ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الْأَرْضِ (سوره حشر، آیه ۱) به روشنی متجلی است.
: آنچه در آسمان‌ها و آنچه در زمین است، برای خدا تسبیح می‌کنند.
تسبيح، حرکتی است که موجودات را در مسیر کمال و قرب به سوی حق‌تعالی هدایت می‌کند. این سیر، به‌سان رودی زلال و بی‌تلاطم است که در بستر طبیعی خود به سوی دریا روان است. برخلاف تصور عامیانه که تسبيح را به ذکر زبانی یا استفاده از تسبیح دستی فرو می‌کاهد، تسبيح در قرآن کریم قانونی وجودی است که همه موجودات، از جمادات تا ملائکه و انسان، را در بر می‌گیرد. آیت‌الله نکونام قدس‌سره تأکید دارند که تسبيح، به معنای «أَسْبَحُ أَنَا لِلَّهِ»، یعنی حرکت سالم و طبیعی به سوی خداوند است. این حرکت، نه تنها در موجودات ارادی، بلکه در تمامی کائنات، از خورشید و ماه تا ابر و باد، جاری است.
نفی برداشت‌های عامیانه از تسبيح
تسبيح به معنای ذکر زبانی، مانند گفتن «سُبْحَانَ اللَّهِ» یا استفاده از تسبیح دستی، تنها زمانی ارزشمند است که با معرفت به معنای سیر طبیعی و سالم همراه باشد. بدون این معرفت، ذکر زبانی چونان سیمی بی‌برق است که نوری نمی‌افروزد. اگر شخصی با انحراف اخلاقی یا فساد عملی به ذکر زبانی بپردازد، نه تنها ثوابی نمی‌یابد، بلکه ممکن است گناه او ثبت شود، زیرا تسبيح واقعی مستلزم خلوص و سلامت است. این نکته، به‌سان هشداری است که از سطحی‌نگری در اعمال دینی برحذر می‌دارد و بر ضرورت فهم عمیق تأکید می‌ورزد.
تمایز تسبيح از مجاز و اراده
تسبيح موجودات، نه ارادی به معنای انسانی آن است و نه مجازی. برخی متکلمان، به دلیل ناتوانی در فهم این مفهوم، تسبيح موجودات غیرارادی مانند دیوار، آسمان یا رعد را به‌صورت مجازی تفسیر کرده‌اند. اما آیت‌الله نکونام قدس‌سره تأکید دارند که تسبيح، سیر طبیعی و موزون موجودات است که نیازی به اراده یا شعور انسانی ندارد. برای مثال، حرکت خورشید و ماه در مدارهای خود، تسبيحی است که نه ارادی است و نه مجازی، بلکه قانونی طبیعی و ذاتی در خلقت آنهاست.
تنوع تسبيحات بر اساس مراتب وجودی
تسبيحات موجودات، به دلیل تفاوت در مراتب وجودی، گوناگون است. این تنوع، چونان رنگ‌های گوناگون در تابلویی عظیم از خلقت، هر یک جلوه‌ای خاص از حکمت الهی را نمایان می‌سازد:
- تسبيح تنزیهی: مختص ملائکه است که خالص و عاری از ماده بوده و در نهایت خضوع و کرنش به سوی حق‌تعالی سیر می‌کنند.
- تسبيح بسیط و جزئی: ویژه نباتات و گیاهان است که حرکتی ساده و محدود دارند.
- تسبيح ارادی و عقلانی: مختص انسان است که با عقل و اراده، در مسیر کمال حرکت می‌کند.
- تسبيح جمعی: ویژه انسان کامل است که تسبيح او با کل عالم هم‌نوا و هم‌وزن است.
این تنوع، نشان‌دهنده حکمت الهی در آفرینش است که هر موجود در مدار خاص خود (كُلٌّ فِي فَلَكٍ يَسْبَحُونَ، سوره انبیاء، آیه ۳۳) سیر می‌کند و تسبيحش به طبیعت وجودی‌اش وابسته است.
بخش دوم: تسبيح و نظم سیستمی عالم
عالم خل-starter: سیستم خودکار الهی
عالم خلقت، چونان دستگاهی عظیم و خودکار است که خداوند آن را با نظمی بی‌نقص آفریده است. آیه شریفه وَلِلَّهِ مُلْكُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ (سوره نور، آیه ۴۲) بر مالکیت و فرمانروایی مطلق خداوند بر این سیستم تأکید دارد.
: و از آنِ خداست فرمانروایی آسمان‌ها و زمین.
تسبيح، بخشی از این سیستم خودکار است که در آن هر موجودی با سیر طبیعی خود، گواهی بر کمال خالق می‌دهد. این سیستم، چونان ساعتی دقیق است که هر چرخ‌دنده‌اش، از کوچک‌ترین ذره تا عظیم‌ترین کهکشان، در هماهنگی کامل عمل می‌کند. خداوند، اولیاء و انسان‌ها می‌توانند با اتصال به این سیستم، در آن تصرف کنند، چنان‌که معجزات و کرامات اولیاء، جلوه‌ای از این اتصال است.
تسبيح رعد و ملائکه: جلوه‌ای از نظام خلقت
آیه شریفه وَيُسَبِّحُ الرَّعْدُ بِحَمْدِهِ وَالْمَلَائِكَةُ مِنْ خِيفَتِهِ (سوره رعد، آیه ۱۳) تسبيح رعد و ملائکه را به تصویر می‌کشد.
: و رعد با ستایش او تسبیح می‌کند و فرشتگان از بیم او.
تسبيح رعد، سیر طبیعی آن است که با صدا، حرکت و آثارش در سیستم خلقت همراه است و با حمد حق هم‌نوا می‌شود. تسبيح ملائکه، از روی خوف و کرنش در برابر حق‌تعالی است. خوف رعد، به معنای ترس انسانی نیست، بلکه نرمش و سیر طبیعی آن در دل سیستم خلقت است. این تفاوت، چونان دو نغمه متمایز در سمفونی عظیم آفرینش، تنوع تسبيحات را نشان می‌دهد.
تسبيح پرندگان و پیوند با صلوة
آیه شریفه أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ يُسَبِّحُ لَهُ مَنْ فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَالطَّيْرُ صَافَّاتٍ ۖ كُلٌّ قَدْ عَلِمَ صَلَاتَهُ وَتَسْبِيحَهُ (سوره نور، آیه ۴۱) تسبيح موجودات و پرندگان را با صلوة پیوند می‌دهد.
: آیا ندیده‌ای که هر که در آسمان‌ها و زمین است برای خدا تسبیح می‌کند و پرندگان در حالی که بال‌هایشان گشوده‌اند؟ هر یک نماز و تسبیح خود را می‌داند.
صلوة در این آیه، به معنای توجه و عطف است، نه صرفاً دعا یا نماز فقهی. تسبيح بدون توجه ممکن نیست، لذا صلوة مقدم بر تسبيح ذکر شده است. پرندگان با بال‌های گشوده (صافات)، تسبيح می‌کنند، یعنی سیر طبیعی و ارادی آنها تسبيح است. این آیه، چونان آیینه‌ای است که آگاهی هر موجود از جایگاه خود در سیستم خلقت را بازمی‌تاباند.
تسبيح و اقتدار اولیاء
آیه شریفه وَسَخَّرْنَا مَعَ دَاوُودَ الْجِبَالَ يُسَبِّحْنَ وَالطَّيْرَ (سوره انبیاء، آیه ۷۹) تسخیر کوه‌ها و پرندگان برای داود را بیان می‌کند.
: و کوه‌ها را با داود مسخر کردیم که تسبیح می‌کنند و پرندگان را نیز.
تسخیر کوه‌ها و پرندگان تحت اقتدار داود، نشان‌دهنده اتصال اولیاء به سیستم عالم است. این تسخیر، چونان کلیدی است که درهای تصرف در خلقت را به روی اولیاء می‌گشاید و آنها را قادر به هماهنگی با نظم طبیعی عالم می‌سازد.
بخش سوم: نقد فهم عامیانه و ضرورت رویکرد علمی
نقد علوم دینی و برداشت‌های عامیانه
فهم عامیانه از تسبيح، که آن را به بند تسبیح یا ذکر زبانی محدود می‌کند، معارف قرآنی را به سطحی نازل تنزل داده است. قرآن کریم، کتابی علمی و سیستمیک است که فراتر از برداشت‌های مذهبی صرف، فرمول‌های وجودی عالم را ارائه می‌دهد. آیه شریفه يُزْجِي سَحَابًا ثُمَّ يُؤَلِّفُ بَيْنَهُ ثُمَّ يَجْعَلُهُ رُكَامًا (سوره نور، آیه ۴۳) نمونه‌ای از این فرمول‌هاست که فرآیند تشکیل ابر و باران را با دقتی علمی توصیف می‌کند.
: اوست که ابرها را می‌راند، سپس میان آنها پیوند می‌دهد، آن‌گاه آنها را توده‌ای می‌سازد.
حوزه‌های علمیه، به دلیل فقدان زبان علمی،енту
ضرورت فهم علمی قرآن کریم
قرآن کریم، چونان گنجی بی‌پایان است که برای میلیون‌ها سال آینده نیز کفایت می‌کند. فهم آن نیازمند زبانی علمی و دوری از معانی عامیانه است. آیات تسبيح، چونان فرمول‌هایی دقیق، نظم سیستمی عالم را نشان می‌دهند و اگر با رویکرد علمی تحلیل شوند، می‌توانند علوم طبیعی، اجتماعی و معنوی را متحول کنند. حوزه‌های علمیه باید زبان علمی را آموزش دهند تا قرآن کریم از سطح روضه‌خوانی به سطحی جهانی ارتقا یابد.
نقد فرهنگ زهد عامیانه
تصور زهد به‌عنوان بی‌اعتنایی به دنیا، با آیات قرآنی مانند وَلِلَّهِ مُلْكُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ (سوره نور، آیه ۴۲) ناسازگار است. خداوند به مالکیت خود بر عالم تأکید دارد و انسان باید با اقتدار در این سیستم مشارکت کند. اقتدار اولیاء، مانند سلیمان که فرمانده باد بود، نشان‌دهنده ضرورت علم و حکمت در اداره عالم است. عالم بی‌عرضه، عالم نیست.
بخش چهارم: نقش انسان در سیستم خلقت
انسان به‌سان خلیفه‌الله
انسان، به‌عنوان خلیفه‌الله، توانایی تصرف در سیستم خلقت را دارد. این توانایی، چونان بذری است که در خاک حاصلخیز عالم کاشته شده و با اتصال به سیستم الهی، به باروری می‌رسد. تسبيح انسان، زمانی ارزشمند است که به این سیستم متصل شود. انزوا و انحراف از این سیستم، انسان را بی‌اثر می‌کند.
تصرف در خلقت: از معجزه تا علم مدرن
معجزات و کرامات اولیاء، جلوه‌ای از اتصال به سیستم خلقت است. انسان مدرن نیز می‌تواند با علم و فناوری، مانند تولید باران مصنوعی یا خلق موجودات، در این سیستم تصرف کند. این توانایی، چونان آینه‌ای است که عظمت خلیفه‌الله بودن انسان را بازمی‌تاباند.
جمع‌بندی
تسبيح در قرآن کریم، سیر طبیعی و سالم موجودات است که در مداری موزون به سوی کمال الهی جریان دارد. این مفهوم، قانونی وجودی است که نظم سیستمی عالم را بازمی‌نمایاند. تنوع تسبيحات، از تنزیهی ملائکه تا ارادی انسان، حکمت الهی را در خلقت نشان می‌دهد. صلوة، به معنای توجه، مقدم بر تسبيح است و بدون آن، تسبيح بی‌معنا می‌گردد. عالم خلقت، سیستمی خودکار است که خداوند، اولیاء و انسان‌ها می‌توانند با اتصال به آن، در آن تصرف کنند. فهم علمی قرآن کریم، ضرورتی است که می‌تواند معارف آن را به سطحی جهانی ارتقا دهد و انسان را به‌عنوان خلیفه‌الله به قرب الهی هدایت کند.