این آیه، خلقت انسان را به‌سانانی هماهنگ نشان می‌دهد که جسم و روح در آن، چون دو بال پرنده‌ای، در پرواز به سوی کمال یار و یاورند. درس‌گفتار با مثال‌های عینی، مانند نظافت و مراقبت از جسم، نشان می‌دهد که انسان به‌طور ذاتی جسم و روح خود را در وحدت می‌بیند و این خدمت، بدون دوئیت یا اجبار انجام می‌شود.

نقد تناسخ و ناسازگاری جسم و روح

درس‌گفتار، اعتقاد به تناسخ، که روح را در جسمی غیرسازگار جا می‌دهد، را نادرست می‌داند. هر روح و جسم برای یکدیگر ساخته شده‌اند و این هماهنگی، بخشی از حکمت خلق است. این دیدگاه با آیات معاد جسمانی، مانند آیه ۴ سوره ق، هم‌خوانی دارد که بر بازگشت هر روح به جسم خاص خود تأکید می‌کند:

قَدْ نَعْلَمُ مَا تَنقُصُ الْأَرْضُ مِنْهُمْ ۖ وَعِندَنَا كِتَابٌ حَفِيظٌ (ترجمه: ما می‌دانیم زمین چه چیزی را از آن‌ها می‌کاهد و نزد ما کتابی نگهبان است.)

این آیه، بر اختصاص هر جسم به روحش دلالت دارد، گویی هر جسم چون لباسی است که تنها بر قامت روح خود برازنده است. تناسخ، مانند آن است که لباسی را بر تن دیگری بپوشانند و از آن توقع تناسب داشته باشند.

خدمت انسان به جسم و روح خود

انسان به‌طور طبیعی به جسم و روح خود خدمت می‌کند، بدون اینکه این خدمت را با منت همراه سازد. درس‌گفتار با مثال‌های روزمره، مانند نظافت، تغذیه و خواب، نشان می‌دهد که انسان جسم و روح خود را در وحدت می‌بیند. این خدمت، گویی چون آبیاری درختی است که ریشه در خاک وجود انسان دارد، بدون دوئیت و جدایی.

این دیدگاه، با رفتار طبیعی انسان هم‌خوان است. انسان، مانند باغبانی که به درخت خویش رسیدگی می‌کند، بدون منت و انتظار، به جسم و روح خود خدمت می‌دهد. این وحدت، بر حکمت خلقت دلالت دارد که جسم و روح را در تعاونی هماهنگ قرار داده است.

نقد جبرگرایی و تصور اجبار الهی

درس‌گفتار، تصور خداوند به‌عنوان موجودی که به زور موجودات را از طبیعتشان می‌گرداند، را با حکمت و اراده الهی ناسازگار می‌داند. جبرگرایی، که گویی بندگان را به معصفا یا طاعت مجبور می‌کند، به‌عنوان خرافه‌ای بشری رد می‌شود. خداوند، اقتداری به بندگان عطا کرده که در آن گزینش کنند، مانند باغبانی که بذر را می‌کارد و به آن توان رویش یا بخشکیده شدن می‌دهد.

این دیدگاه، با الهیات شیعی، که بر اقتضاء و اختیار تأکید دارد، هم‌سو است. خداوند، با عطای توانمندی، بندگان را در برابر انتخاب‌هایشان آزاد گذاشته و جبر را از ساحت کامل خود نفی می‌کند.

جمع‌بندی بخش پنجم

بخش پنجم، وحدت جسم و روح و نقد جبرگرایی را بررسی کرد. هماهنگی جسم و روح، نفی تناسخ، و خدمت طبیعی انسان به جسم و روح خود، بر حکمت و نظم الهی در خلقت دلالت دارد. نقد جبرگرایی، با تأکید بر اقتضاء و اختیار، تصویر خداوند را از زورمداری به حکیمیتی حکیمانه ارتقا می‌دهد. این تحلیل، زمینه را برای جمع‌بندی نهایی فراهم می‌کند.

جمع‌بندی و پیشنهادات

اسماء «جبار» و «قهار»، به‌عنوان دو صفت جلالی، دریچه‌ای به شناخت عظمت و اقتدار ذاتی خداوند گشوده‌اند. این مقاله، با تحلیل درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، تفسیری ذاتی، وحدت‌محور و ایجابی از این اسماء ارائه کرد و با نقد برداشت‌های سنتی، که به اجبار و زورمداری گرایش دارند، بر ضرورت بازنگری در معرفت‌شناسی اسماء الهی تأکید کرد.

کاربرد محدود «جبار» در قرآن کریم، هماهنگی خلقت با طبیعت، وحدت جسم و روح، و نفی جبرگرایی، از محورهای اصلی این تحلیل بودند. این نوشتار نشان داد که «جبار» و «قهار» نه به معنای اجبار، بلکه به معنای تجلی عظمت و حکمت الهی‌اند که در نظام خلقت و اختیار انسانی متجلی می‌شوند. پیشنهادات زیر برای ادامه پژوهش‌ها ارائه می‌شود:

1. بازنگری تفاسیر سنتی: حوزه‌های علمی باید با تأکید بر تفاسیر ذاتی و وحدت‌محور، از برداشت‌های ناسوتی و اجباریتی فاصله گیرند.
2. ترویج معرفت‌شناسی علمی: روش‌های تفسیری با بهره‌گیری از قرآن کریم و اصول عقلی بازآفرینی شوند.
3. توسعه تحقیقات بین‌رشته‌ای: تحلیل اسماء الهی در حوزه‌های الهیات، فلسفه، عرفان و علوم قرآنی پیگیری شود.

این مقاله، چونان سوزنی ظریف، کوشیده است تا کوه معرفت را بشکافد و راهی نو به سوی شناخت اسماء الهی هموار سازد. تحقق این پیشنهادات، نیازمند همکاری پژوهشگران و نهادهای آموزشی است تا معرفت‌شناسی اسماء الهی به جایگاهی شایسته در فضای علمی دست یابد.