متن درس
گستره رحمت الهی و نفی خشونت در قرآن کریم
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۴۲۴)
دیباچه
قرآن کریم، کتابی است که رحمت را چونان خورشیدی درخشان در مرکز منظومه صفات الهی قرار داده و خشونت را، که عارضه‌ای تاریخی و اجتماعی است، از ساحت دین مبین اسلام نفی کرده است. این نوشتار، برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، به بررسی گستردگی رحمت الهی در قرآن کریم و رد هرگونه ارتباط خشونت با تعالیم دینی می‌پردازد. رحمت، به‌عنوان جامع‌ترین صفت الهی با بیش از ۴۵۰ اشتقاق در قرآن کریم، نه‌تنها محور صفات کمال الهی است، بلکه با غفران، نجات و شادمانی همراهی دارد و از نقمت، سوء و کاستی‌ها جداست. خشونت، که ریشه در فرهنگ استبدادی سلاطین و خلفای جور دارد، در ساحت قرآن کریم و سیره پیامبر اکرم (ص) جایی ندارد.
بخش نخست: گستره رحمت الهی در قرآن کریم
۱. فراگیری رحمت در آیات قرآنی
رحمت الهی، چونان دریایی بی‌کران، در قرآن کریم با بیش از ۴۵۰ اشتقاق لفظی، گسترده‌ترین صفت الهی را نمایندگی می‌کند. این گستردگی، که در هیچ کتاب آسمانی دیگری به این وسعت و منطق یافت نمی‌شود، در مشتقات گوناگون مانند «رحم»، «رحمته»، «راحمین»، «رحمن» و «رحیم» متجلی است. به‌طور خاص، واژه «رحمن» ۵۷ بار (و با احتساب «بسم‌الله» ۱۷۰ بار)، «رحیم» ۹۵ بار، «رحمته» ۲۵ بار، «راحمین» ۶ بار و «رحمت» ۷۹ بار در قرآن کریم ذکر شده است. این فراوانی، گواهی است بر محوریت رحمت در نظام الهی. آیه‌ای از سوره اعراف، چونان مشعلی فروزان، این حقیقت را روشن می‌سازد:
وَرَحْمَتِي وَسِعَتْ كُلَّ [مطلب حذف شد] : «رحمتم همه چیز را فرا گرفته است»).
این آیه، رحمت را چونان جریانی فراگیر معرفی می‌کند که هیچ حد و مرزی نمی‌شناسد و همه موجودات را در بر می‌گیرد. این گستردگی، نه‌تنها در کمیت واژگان، بلکه در کیفیت حضور رحمت در کنار صفات کمال الهی نیز آشکار است.
| درنگ: رحمت الهی در قرآن کریم با بیش از ۴۵۰ اشتقاق، جامع‌ترین صفت الهی است که هیچ کتاب آسمانی دیگری به این وسعت و منطق از رحمت سخن نگفته است. |
۲. همراهی رحمت با صفات کمال
رحمت الهی، چونان گوهری درخشان، همواره با صفات ایجابی و کمال‌آفرین مانند غفران، نجات و صلاح همراه است. آیات متعدد قرآن کریم این همراهی را به تصویر می‌کشند. به‌عنوان نمونه:
وَأَدْخِلْنَا فِي [مطلب حذف شد] : «ما را در رحمتت داخل کن»)
این آیه، رحمت را در پیوند با غفران و آمرزش نشان می‌دهد. همچنین:
وَنَجِّنَا بِرَحْمَتِكَ مِنَ الْقَوْمِ [مطلب حذف شد] : «ما را به رحمتت از قوم کافر نجات ده»)
این آیه، رحمت را با نجات و رهایی از کفر پیوند می‌زند. همچنین، رحمت با هبه الهی و عطای خیر همراه است:
وَوَهَبْنَا لَهُ مِنْ رَحْمَتِنَا أَخَاهُ هَارُونَ [مطلب حذف شد] : «از رحمتمان برادرش هارون را به او عطا کردیم»).
این آیات نشان می‌دهند که رحمت الهی، چونان جریانی زلال، تنها با صفات ایجابی و کمال‌آفرین مانند غفران، نجات، صلاح و هبه هم‌نشین است و از هرگونه نقص و کاستی به دور است.
۳. نفی همراهی رحمت با نقمت و سوء
رحمت الهی، چونان نوری پاک، با نقمت، سوء و کاستی‌ها هم‌جوار نمی‌شود. برخلاف برخی دیدگاه‌های عرفانی، مانند آنچه در فصوص‌الحکم ابن‌عربی آمده، رحمت شامل عذاب، جهنم یا خسران نیست. قرآن کریم این جدایی را به‌وضوح نشان می‌دهد:
وَلَوْلَا فَضْلُ اللَّهِ عَلَيْكُمْ وَرَحْمَتُهُ لَاتَّبَعْتُمُ الشَّيْطَانَ إِلَّا [مطلب حذف شد] : «اگر فضل و رحمت خدا نبود، جز اندکی از شیطان پیروی می‌کردید»).
این آیه نشان می‌دهد که اتباع شیطان در مقابل رحمت الهی قرار دارد. همچنین:
لَمَسَّكُمْ فِي مَا أَفَضْتُمْ فِيهِ عَذَابٌ [مطلب حذف شد] : «عذاب بزرگی به شما می‌رسید»).
این آیه تأکید می‌کند که عذاب و خسران، در تقابل با رحمت قرار دارند و رحمت الهی هرگز با کاستی‌ها و نقمت‌ها جمع نمی‌شود.
| درنگ: رحمت الهی در قرآن کریم با صفات کمال مانند غفران و نجات همراه است و از نقمت، سوء و کاستی‌ها به‌کلی جداست. |
۴. رحمن و رحیم در بسم‌الله‌الرحمن‌الرحیم
در عبارت مبارک «بسم‌الله‌الرحمن‌الرحیم»، خداوند خود را با دو صفت «رحمن» و «رحیم» معرفی کرده که هر دو از ماده رحمت‌اند. این انتخاب، چونان گوهری در تاج الهی، نشان‌دهنده محوریت رحمت در ذات خداوند است. رحمت، صفتی جامع و مانع است که تمام اسماء حسنی، از ودود تا کریم و لطیف، را در خود جای داده است. این که خداوند در آغاز هر سوره، خود را با رحمت تعریف می‌کند، نشان از آن دارد که رحمت، چونان کلیدی طلایی، دروازه ورود به فهم ذات الهی است.
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ
این عبارت، چونان سرآغازی نورانی، رحمت را به‌عنوان جوهره ذات الهی معرفی می‌کند و برتری آن را بر سایر صفات، حتی صفات جلال، نشان می‌دهد.
۵. نقد دیدگاه‌های عرفانی نادرست
برخی جریان‌های عرفانی، مانند عرفان قلندری و دیدگاه‌های ابن‌عربی در فصوص‌الحکم، به‌اشتباه رحمت را با نقمت، گناه و جهنم جمع کرده‌اند. این دیدگاه، چونان آینه‌ای شکسته، تصویری تحریف‌شده از رحمت الهی ارائه می‌دهد. قرآن کریم، در مقابل، رحمت را با صفات ایجابی مانند شادی و صفا پیوند می‌زند:
فَبِفَضْلِ اللَّهِ وَرَحْمَتِهِ فَبِذَلِكَ [مطلب حذف شد] : «به فضل و رحمت خدا شادمان شوند»).
این آیه، رحمت را با شادمانی و سرور هم‌نشین می‌داند و هرگونه ارتباط آن با غم، نقمت یا کاستی را نفی می‌کند. عرفان قرآنی، برخلاف عرفان قلندری، رحمت را از نقمت و سوء جدا می‌سازد و آن را صفتی وجودی و کمال‌آفرین معرفی می‌کند.
جمع‌بندی بخش نخست
رحمت الهی در قرآن کریم، چونان جریانی زلال و فراگیر، با بیش از ۴۵۰ اشتقاق لفظی، محور صفات الهی است. این صفت، با غفران، نجات، شادی و هبه همراه است و از نقمت، سوء و کاستی‌ها به‌کلی جداست. تأکید قرآن کریم بر «رحمن» و «رحیم» در «بسم‌الله» و آیات متعدد، نشان‌دهنده جایگاه بی‌بدیل رحمت در نظام الهی است. نقد دیدگاه‌های عرفانی نادرست نیز نشان می‌دهد که رحمت قرآنی، صفتی ایجابی و کمال‌آفرین است که هرگز با عذاب یا نقمت جمع نمی‌شود.
بخش دوم: تمایز رحمت و عذاب در قرآن کریم
۱. عذاب مقید و رحمت عام
قرآن کریم، رحمت را چونان جریانی خودکار و فراگیر و عذاب را مقید و موردی معرفی می‌کند. آیه‌ای کلیدی در این زمینه:
عَذَابِي أُصِيبُ بِهِ مَنْ أَشَاءُ وَرَحْمَتِي وَسِعَتْ كُلَّ [مطلب حذف شد] : «عذابم را به هر که بخواهم می‌رسانم و رحمتم همه چیز را فرا گرفته است»).
در این آیه، عذاب با «أُصِيبُ بِهِ مَنْ أَشَاءُ» مقید به اراده خاص الهی است، درحالی‌که رحمت با «وَسِعَتْ كُلَّ شَيْءٍ» به‌صورت خودکار و فراگیر عمل می‌کند. این تمایز، چونان خطی روشن میان نور و ظلمت، رحمت را ذاتی و عذاب را موردی نشان می‌دهد.
| درنگ: رحمت الهی در قرآن کریم، صفتی عام و فراگیر است که خودکار عمل می‌کند، درحالی‌که عذاب مقید، موردی و تحت اراده خاص الهی است. |
۲. رحمت و اولیای کمل
قرآن کریم گروهی قلیل از اولیای کمل را معرفی می‌کند که حتی بدون رحمت الهی، از اتباع شیطان به دورند. این گروه، چونان ستارگانی درخشان در آسمان هدایت، در ظرف ذات حق قرار دارند:
وَلَوْلَا فَضْلُ اللَّهِ عَلَيْكُمْ وَرَحْمَتُهُ لَاتَّبَعْتُمُ الشَّيْطَانَ إِلَّا [مطلب حذف شد] : «اگر فضل و رحمت خدا نبود، جز اندکی از شیطان پیروی می‌کردید»).
این «قلیل» به اولیای کمل اشاره دارد که ذاتاً از اتباع شیطان به دورند. در مقابل، آیه‌ای دیگر خطاب به مخاطبان عام می‌فرماید:
مَا زَكَى مِنْكُمْ مِنْ أَحَدٍ [مطلب حذف شد] : «هیچ‌یک از شما هرگز پاک نمی‌شد»).
این آیه نشان می‌دهد که تزکیه عمومی بدون رحمت الهی ممکن نیست، اما اولیای کمل، که فراتر از ظرف تخاطب‌اند، ذاتاً در مسیر حق‌اند.
جمع‌بندی بخش دوم
قرآن کریم، رحمت را صفتی ذاتی و فراگیر و عذاب را مقید و موردی معرفی می‌کند. اولیای کمل، به‌عنوان گروهی قلیل، حتی بدون تکیه بر رحمت عام، در مسیر حق‌اند و از اتباع شیطان به دورند. این تمایز، نشان‌دهنده عمق و دقت قرآن کریم در تبیین رابطه رحمت و عذاب است.
بخش سوم: نفی خشونت در قرآن کریم و سیره نبوی
۱. خشونت، عارضه‌ای تاریخی و غیر دینی
خشونت، چونان زخمی عمیق بر پیکر جامعه، نه از دین و قرآن کریم، بلکه از فرهنگ استبدادی سلاطین و خلفای جور نشأت گرفته است. این عارضه، که در رفتارهایی چون ضرب‌وجرح، تندی و نزاع بر سر مسائل جزئی نمود می‌یابد، ریشه در تاریخ و فرهنگ سلطه دارد. قرآن کریم، در مقابل، رحمت را چونان دارویی شفابخش برای این بیماری اجتماعی معرفی می‌کند:
وَتَوَاصَوْا [مطلب حذف شد] : «به رحمت سفارش کردند»).
این آیه، رحمت را به‌جای خشونت توصیه می‌کند و نشان می‌دهد که دین اسلام، دین مرحمت و آرامش است.
۲. سیره پیامبر اکرم (ص) و نفی خشونت
سیره پیامبر اکرم (ص)، چونان آیینه‌ای زلال، نفی خشونت را به تصویر می‌کشد. آن حضرت، حتی در برابر رفتارهای ناشایست برخی همسرانشان، مانند عایشه که به امیرالمؤمنین (ع) توهین کرد، با متانت و آرامش پاسخ داد. این سیره با آیه‌ای از قرآن کریم هم‌خوانی دارد:
لَوْ كُنْتَ فَظًّا غَلِيظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّوا مِنْ [مطلب حذف شد] : «اگر تندخو و سخت‌دل بودی، از اطراف تو پراکنده می‌شدند»).
این آیه، متانت و رحمت پیامبر (ص) را الگویی برای نفی خشونت معرفی می‌کند.
۳. درمان خشونت با رحمت و متانت
خشونت، چونان اعتیادی ویرانگر، نیازمند درمانی ریشه‌ای است. قرآن کریم و سیره نبوی، رحمت و متانت را به‌عنوان کلید این درمان معرفی می‌کنند. انسان‌ها باید از تندی، داد زدن و نزاع پرهیز کنند و آرامش و مرحمت را در رفتار خود نهادینه سازند. این رویکرد، چونان نسیمی خنک، روح جامعه را از التهاب خشونت می‌رهاند.
| درنگ: خشونت، عارضه‌ای تاریخی و غیر دینی است که از فرهنگ استبدادی نشأت گرفته و قرآن کریم و سیره نبوی با تأکید بر رحمت و متانت، آن را نفی و درمان می‌کنند. |
جمع‌بندی بخش سوم
خشونت، عارضه‌ای اجتماعی و تاریخی است که ریشه در فرهنگ استبدادی دارد و هیچ ارتباطی با تعالیم قرآن کریم یا سیره پیامبر اکرم (ص) ندارد. قرآن کریم با تأکید بر رحمت و سیره نبوی با الگوی متانت، خشونت را نفی کرده و راه اصلاح جامعه را با آرامش و مرحمت نشان می‌دهند.
نتیجه‌گیری نهایی
قرآن کریم، چونان کتابی نورانی، رحمت الهی را به‌عنوان جامع‌ترین صفت الهی با بیش از ۴۵۰ اشتقاق معرفی می‌کند که با صفات کمال مانند غفران، نجات و شادمانی همراه است و از نقمت، سوء و کاستی‌ها به‌کلی جداست. این رحمت، در «بسم‌الله‌الرحمن‌الرحیم» و آیات متعدد، چونان مشعلی فروزان، محوریت خود را در نظام الهی نشان می‌دهد. در مقابل، خشونت، که عارضه‌ای تاریخی و ناشی از فرهنگ استبدادی است، در ساحت قرآن کریم و سیره پیامبر اکرم (ص) جایی ندارد. این نوشتار، نشان داد که رحمت الهی، چونان جریانی زلال، جامعه را از بیماری خشونت می‌رهاند و متانت و آرامش را به‌عنوان کلید اصلاح اجتماعی معرفی می‌کند.
| با نظارت صادق خادمی |