متن درس

کتاب اسما و صفات الهی: روان‌شناسی قرآنی قدرت الهی و انسانی در نظام خلقت

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۴۵۳)

دیباچه

اسم «اتی» (اتیان، مؤتی)، از اسمای حسنای الهی، چونان نوری فروزان در آسمان معرفت، تجلی‌گاه قدرت بی‌کران حق تعالی است که در قرآن کریم با گستردگی بی‌مانند، در حدود ۵۸۰ مورد، از خلقت عالم تا نصرت مؤمنان و عذاب کافران را در برگرفته است: وَلِلَّهِ الْأَسْمَاءُ الْحُسْنَىٰ فَادْعُوهُ بِهَا (سوره اعراف، آیه ۱۸۰؛ : و نیکوترین نام‌ها از آن خداست، پس او را به آن‌ها بخوانید). این اسم، که نمایانگر انجام امور با سهولت، نرمی و اقتدار است، نه‌تنها در ساحت الهی، بلکه در وجود انسانی نیز ظهور می‌یابد و از خیر تا غیرخیر، از ایمان تا کفر را شامل می‌شود. درس‌گفتار شماره ۴۵۳ آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، با رویکردی روان‌شناختی و قرآنی، به تبیین ماهیت این اسم قدرتی پرداخته و با نقدی ژرف بر دیانت عامیانه، که مسلمین را به ضعف و عقب‌ماندگی سوق داده، بر ضرورت تأسی مؤمن به قدرت الهی تأکید می‌ورزد.

بخش اول: ماهیت و ویژگی‌های اسم اتی در قرآن کریم

اتی: تجلی قدرت و سهولت در نظام خلقت

اسم اتی، چونان جریانی زلال که با نرمی و اقتدار در بستر خلقت جاری است، نمایانگر قدرت توأم با سهولت در انجام امور است: قُلْ أَرَأَيْتُمْ إِنْ أَتَاكُمْ عَذَابُ اللَّهِ (سوره یونس، آیه ۵۰؛ : بگو آیا اندیشیده‌اید که اگر عذاب خدا به شما برسد). این اسم، برخلاف امور دشوار و پرمکافات، نشان‌دهنده توانایی انجام کارها با آسانی و آرامش است. اتی، چونان کلیدی که قفل‌های عالم را با نرمی می‌گشاید، در تمامی شئون هستی، از خلقت آسمان‌ها تا نزول عذاب، ظهور می‌یابد. این ویژگی، اتی را به اسمی قدرتی تبدیل کرده که هم در ساحت الهی و هم در ساحت خلقی متجلی می‌شود.

گستردگی اتی در قرآن کریم

قرآن کریم، چونان گنجینه‌ای بی‌کران، اسم اتی را در حدود ۵۸۰ مورد به کار برده و آن را در زمینه‌های گوناگون، از خلقت انسان تا اخبار انبیا، از نصرت مؤمنان تا عذاب کافران، تبیین کرده است: هَلْ أَتَىٰ عَلَى الْإِنْسَانِ حِينٌ مِنَ الدَّهْرِ (سوره انسان، آیه ۱؛ : آیا بر انسان زمانی از روزگار گذشته است؟). این گستردگی، اتی را به اسمی عام و جامع تبدیل کرده که چونان «شئ» در فلسفه، هر موجودی را در برمی‌گیرد. از حدیث موسی هَلْ أَتَاكَ حَدِيثُ مُوسَىٰ (سوره طه، آیه ۹؛ : آیا داستان موسی به تو رسیده است؟) تا غاشیه هَلْ أَتَاكَ حَدِيثُ الْغَاشِيَةِ (سوره غاشیه، آیه ۱؛ : آیا خبر آن واقعه فراگیر به تو رسیده است؟)، همه با اقتدار و استحکام همراه‌اند.

اتی در ساحت حقی و خلقی

اتی، چونان آینه‌ای که نور الهی و خلقی را بازمی‌تاباند، هم در ساحت حق تعالی و هم در وجود انسانی ظهور می‌یابد. در ساحت الهی، اتی به نصرت مؤمنان و نزول عذاب اشاره دارد: فَأَتَاهُمُ اللَّهُ مِنْ حَيْثُ لَمْ يَحْتَسِبُوا (سوره زمر، آیه ۴۷؛ : پس خدا از جایی که گمان نمی‌بردند، به آنان رسید). در ساحت خلقی، اتی در اعمال انسانی، مانند تلاش فرعون برای غلبه بر موسی، متجلی است: فَجَمَعَ كَيْدَهُ ثُمَّ أَتَىٰ (سوره طه، آیه ۶۰؛ : پس نیرنگ خود را گرد آورد و سپس آمد). این دوگانگی، اتی را به اسمی تبدیل کرده که قدرت را در تمامی مراتب وجودی نمایان می‌سازد.

اتی در خیر و غیرخیر

اتی، چونان ظرفی که هم آب زلال و هم زهر را در خود جای می‌دهد، خیر و غیرخیر را در برمی‌گیرد. در خیر، اتی به ایمان و قلب سلیم اشاره دارد: إِلَّا مَنْ أَتَى اللَّهَ بِقَلْبٍ سَلِيمٍ (سوره شعراء، آیه ۸۹؛ : مگر کسی که با دلی پاک به سوی خدا آید). در غیرخیر، اتی به عذاب و کفر تعلق می‌گیرد: فَأَتَاهُمُ الْعَذَابُ (سوره شعراء، آیه ۱۸۹؛ : پس عذاب به سویشان آمد). این جامعیت، اتی را به اسمی تبدیل کرده که صرفاً ظرف قدرت است، فارغ از ارزش خیر یا شر.

جمع‌بندی بخش اول

اسم اتی، اسمی قدرتی، عام و جامع است که با سهولت و اقتدار، در ساحت الهی و خلقی، خیر و غیرخیر را در برمی‌گیرد. گستردگی آن در قرآن کریم، با حدود ۵۸۰ مورد، نشان‌دهنده اهمیت این اسم در تبیین نظام خلقت است. اتی، چونان کلیدی است که درهای معرفت قدرت الهی و انسانی را می‌گشاید و مؤمن را به تأسی به این صفت الهی دعوت می‌کند.

بخش دوم: مؤمن و ضرورت تأسی به قدرت الهی

مؤمن: تجلی قدرت در ساحت انسانی

مؤمن، چونان درختی که ریشه در خاک قدرت الهی دارد، باید موجودی قدرتمند باشد، زیرا حق تعالی خود موجودی قدرتی است: وَلِلَّهِ الْعِزَّةُ جَمِيعًا (سوره یونس، آیه ۶۵؛ : و همه عزت از آن خداست). مؤمن ضعیف، ناتوان یا مفلوک، از تأسی به خدا بازمانده است. قدرت مؤمن، مانند رستم در اساطیر پارسی، باید نمادی از استحکام و اقتدار باشد، نه بزدلی یا فقر. قرآن کریم، با تأکید بر هدایت انسان به راه راست إِنَّا هَدَيْنَاهُ السَّبِيلَ (سوره انسان، آیه ۳؛ : ما راه را به او نشان دادیم)، مؤمن را به توانمندی و استقامت دعوت می‌کند.

نقد دیانت عامیانه و عقب‌ماندگی مسلمین

دیانت عامیانه، چونان علف هرزی که باغ معرفت را فراگرفته، مسلمین را به ضعف و عقب‌ماندگی سوق داده است: وَمَا قَدَرُوا اللَّهَ حَقَّ قَدْرِهِ (سوره انعام، آیه ۹۱؛ : و خدا را چنان‌که شایسته است، نشناختند). این دیانت، به جای بهره‌گیری از قرآن کریم و اسمای الهی مانند اتی، به مفلوک‌پروری و ترویج ضعف روی آورده و جامعه اسلامی را از توانمندی محروم ساخته است. مسلمینی که بیش از یک میلیارد جمعیت دارند، به دلیل عدم استفاده بهینه از معارف قرآنی، نتوانسته‌اند به اقتدار و سعادت دست یابند.

استفاده نادرست از زکات و صدقات

زکات و صدقات، چونان آبی که باید درخت توانمندی را سیراب کند، باید برای توانمندسازی جامعه به کار گرفته شوند: أَنْفِقُوا مِنْ طَيِّبَاتِ مَا كَسَبْتُمْ (سوره بقره، آیه ۲۶۷؛ : از پاکیزه‌های آنچه به دست آورده‌اید، انفاق کنید). در فقه اسلامی، زکات می‌تواند برای خرید خانه یا وسیله نقلیه به کار رود، نه صرفاً کمک به مفلوکان. این رویکرد عامیانه، که زکات را به توزیع ناچیز میان نیازمندان محدود کرده، برخلاف روح توانمندساز قرآن کریم است.

جمع‌بندی بخش دوم

مؤمن، به تأسی از صفت اتی الهی، باید موجودی قدرتمند و استوار باشد. دیانت عامیانه، با ترویج ضعف و مفلوک‌پروری، مسلمین را از اقتدار محروم ساخته است. استفاده نادرست از زکات و صدقات، نمونه‌ای از این انحراف است که با روح قرآن کریم سازگار نیست. مؤمن باید با بهره‌گیری از معارف قرآنی، به توانمندی و عزت دست یابد.

بخش سوم: اتی در عبادت و رفع مشکلات

نقش اتی در عبادت و قرب الهی

ذکر «یا اتی»، چونان کلیدی که درهای قرب الهی را می‌گشاید، به دلیل مجانست با قدرت الهی، در عبادت و رفع مشکلات نفسانی و مادی مؤثر است: وَادْعُوهُ بِهَا (سوره اعراف، آیه ۱۸۰؛ : و او را به آن‌ها بخوانید). این ذکر، مؤمن را به توانمندی و اقتدار سوق داده و در رفع وسوسه، بیماری و سحر کارآمد است. برخلاف ذکرهای متداول مانند «یا الله» یا «یا کریم»، که گاه با حالتی از ضعف همراه‌اند، «یا اتی» مؤمن را به مشارکت در قدرت الهی دعوت می‌کند.

اتی و طلسم‌شکنی مشکلات

اسم اتی، چونان شمشیری بران که طلسم مشکلات را می‌شکافد، در مواجهه با گرفتاری‌های پیچیده، از ضعف اعصاب تا بطلان سحر، کارآمد است. این اسم، با حدود ۵۸۰ مورد در قرآن کریم، نردبان رشد و سعادت مؤمن است. مؤمن با توسل به اتی، نه‌تنها مشکلات را رفع می‌کند، بلکه به مراتب بالای قدرت و معرفت دست می‌یابد. این رویکرد، برخلاف دیانت عامیانه که به تکرار ذکرهای محدود بسنده کرده، روح توانمندی قرآنی را احیا می‌کند.

جمع‌بندی بخش سوم

اسم اتی، با مجانست با قدرت الهی، در عبادت و رفع مشکلات نفسانی و مادی نقش بی‌بدیلی دارد. ذکر «یا اتی»، مؤمن را به توانمندی و قرب الهی سوق داده و طلسم مشکلات را می‌شکند. این رویکرد، گامی در جهت احیای دیانت قرآنی و دوری از عامیانگی است.

بخش چهارم: صدق و قدرت در پرتو اتی

پیوند صدق و قدرت

قدرت، چونان درختی که میوه صدق می‌دهد، با راستگویی همراه است: وَآتَيْنَاكَ الْحَقَّ وَإِنَّا لَصَادِقُونَ (سوره انعام، آیه ۱۴۶؛ : و ما به تو حق را دادیم و ما راستگویانیم). انسان قدرتمند، راستگوست و از دروغ، غیبت و تهمت به دور است. در مقابل، ضعف با صفات ناپسند اخلاقی، مانند دروغگویی و غیبت، همراه است. قرآن کریم، با تأکید بر صدق، مؤمن را به تأسی به قدرت و راستگویی دعوت می‌کند.

نقد صفات ناپسند در دیانت عامیانه

دیانت عامیانه، چونان خاکی که علف‌های هرز دروغ و غیبت در آن می‌روید، مؤمنان را از صدق و قدرت محروم ساخته است. انسان ضعیف، به دلیل عدم تأسی به اتی، به صفاتی چون دروغگویی و تهمت‌زنی گرفتار می‌شود. بزرگان دین، با رد غیبت و سعایت، بر ضرورت پرورش صفات پسندیده تأکید داشته‌اند. این نقد، ضرورت بازسازی دیانت بر پایه صدق و قدرت را آشکار می‌سازد.

جمع‌بندی بخش چهارم

قدرت و صدق، چونان دو بال مؤمن، در پرتو اسم اتی به هم پیوند خورده‌اند. انسان قدرتمند، راستگوست و از صفات ناپسند به دور است. دیانت عامیانه، با ترویج ضعف و صفات ناپسند، نیازمند بازسازی بر پایه صدق و قدرت قرآنی است.

بخش پنجم: ضرورت استفاده بهینه از قرآن کریم

قرآن کریم: نردبان قدرت و سعادت

قرآن کریم، چونان کتابی که نردبان قدرت و سعادت را پیش روی مؤمن قرار می‌دهد، با تبیین اسم اتی، انسان را به توانمندی دعوت می‌کند: إِنَّ هَٰذَا الْقُرْآنَ يَهْدِي لِلَّتِي هِيَ أَقْوَمُ (سوره اسراء، آیه ۹؛ : این قرآن به راهی که استوارتر است، هدایت می‌کند). عدم استفاده بهینه از این گنجینه الهی، مسلمین را به ضعف و عقب‌ماندگی سوق داده است. اتی، چونان طلسم‌شکن مشکلات، مؤمن را به سوی اقتدار و عزت رهنمون می‌سازد.

نقد عدم بهره‌گیری از اسمای الهی

مسلمین، به دلیل غفلت از اسمای الهی مانند اتی، چونان مسافرانی که گنجینه‌ای گران‌بها را نادیده گرفته‌اند، از اقتدار و سعادت محروم مانده‌اند. دیانت عامیانه، با محدود شدن به ذکرهای متداول و غفلت از اسمای قدرتی، نتوانسته روح توانمندساز قرآن کریم را احیا کند. این نقد، ضرورت بازنگری در رویکردهای دینی و بهره‌گیری علمی از اسمای الهی را آشکار می‌سازد.

جمع‌بندی بخش پنجم

قرآن کریم، با تبیین اسم اتی، نردبان قدرت و سعادت را پیش روی مؤمن قرار داده است. عدم استفاده بهینه از این گنجینه، مسلمین را به ضعف سوق داده است. بهره‌گیری علمی و معرفتی از اسمای الهی، راهکار احیای دیانت قرآنی و توانمندسازی جامعه اسلامی است.

بخش ششم: اتی و احیای جامعه اسلامی

اتی: کلید توانمندسازی جامعه

اسم اتی، چونان کلیدی که درهای اقتدار جامعه اسلامی را می‌گشاید، با تبیین قدرت الهی و انسانی، راهکار توانمندسازی مسلمین را ارائه می‌دهد. جامعه‌ای که به اتی تأسی کند، مانند درختی تناور، در برابر طوفان‌های ضعف و عقب‌ماندگی استوار می‌ماند. قرآن کریم، با تأکید بر قدرت الهی وَلِلَّهِ الْعِزَّةُ جَمِيعًا (سوره یونس، آیه ۶۵)، جامعه اسلامی را به توانمندی دعوت می‌کند.

نقش حوزه‌های علمیه در تبیین اتی

حوزه‌های علمیه، چونان کانون‌های معرفت که باید نور اتی را به جامعه بتابانند، موظف‌اند با تبیین علمی این اسم، دیانت را از عامیانگی به توانمندی سوق دهند. این تبیین، مانند کاشت بذری در خاک حاصلخیز، زمینه‌ساز احیای جامعه‌ای قدرتمند و سعادتمند است. غفلت از این وظیفه، دیانت را در چنبره ضعف و عقب‌ماندگی گرفتار ساخته است.

جمع‌بندی بخش ششم

اسم اتی، با تبیین قدرت الهی و انسانی، راهکار احیای جامعه اسلامی را ارائه می‌دهد. حوزه‌های علمیه، با تبیین علمی این اسم، می‌توانند دیانت را از عامیانگی رهایی بخشیده و جامعه‌ای قدرتمند و سعادتمند بنا کنند. این رویکرد، گامی در جهت تحقق عزت و اقتدار مسلمین است.

نتیجه‌گیری نهایی

اسم اتی، چونان گوهری در گنجینه اسمای حسنای الهی، تجلی‌گاه قدرت بی‌کران حق تعالی است که با حدود ۵۸۰ مورد در قرآن کریم، از خلقت تا عذاب، از خیر تا غیرخیر را در برمی‌گیرد. این اسم، با سهولت و اقتدار، در ساحت الهی و خلقی ظهور یافته و مؤمن را به تأسی به قدرت الهی دعوت می‌کند. دیانت عامیانه، با ترویج ضعف و مفلوک‌پروری، مسلمین را از اقتدار محروم ساخته و ضرورت بازسازی دیانت بر پایه معارف قرآنی را آشکار می‌سازد. ذکر «یا اتی»، با مجانست با قدرت الهی، در عبادت و رفع مشکلات مؤثر است و نردبان رشد مؤمن محسوب می‌شود. صدق و قدرت، در پرتو اتی، مؤمن را به راستگویی و استواری رهنمون می‌سازند. قرآن کریم، با تبیین اتی، راهکار توانمندسازی جامعه اسلامی را ارائه داده و حوزه‌های علمیه را به تبیین علمی این اسم فرا می‌خواند. این اثر، با تبیین جامع اتی، گامی در جهت احیای دیانت قرآنی و تحقق جامعه‌ای قدرتمند و سعادتمند است.