متن درس

مؤثر در اسمای الهی: تبیین قرآنی گزینش و ماندگاری

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۴۵۸)

مقدمه: درآمدی بر اسم مؤثر و جلوه‌های گزینش الهی

اسم «مؤثر»، چونان گوهری درخشان در گنجینه اسمای الهی، جلوه‌ای از اقتدار حق‌تعالی در گزینش و ماندگاری است. این اسم فعلی و عام، که تنها یک‌بار در قرآن کریم به ذات الهی نسبت داده شده (لَقَدْ أَثَّرَكَ [مطلب حذف شد] : «به‌راستی که خداوند تو را بر ما برتری داد»)، به معنای چیزی است که باقی می‌ماند و بر وجود شیء دلالت می‌کند. «مؤثر» در ساحت عام، تمام عالم را با موثریت‌های خاص در بر می‌گیرد، و در ساحت خاص، گزینش الهی را، چون داستان یوسف، متجلی می‌سازد. ایثار، به‌عنوان جلوه‌ای از این اسم، ترجیح غیر بر خود را نشان می‌دهد و به ماندگاری در راه خدا می‌انجامد. درس‌گفتار حاضر، با نقد فرهنگ لغت عامیانه و مشکلات اجتماعی، بر ضرورت اصلاح ادبیات برای تمدن علمی اسلامی تأکید می‌کند.

بخش نخست: تبیین اسم مؤثر و ویژگی‌های آن

مؤثر: اسم فعلی و عام

اسم «مؤثر»، چونان شاخه‌ای از درخت اسمای فعلی الهی، از ریشه «أثر» به معنای باقی‌مانده شیء یا چیزی که بر وجود آن دلالت می‌کند، مشتق شده است. این اسم، هم به ذات الهی و هم به خلق نسبت داده می‌شود و در ابواب افعال (ایثار) و تفعیل (تأثیر) به گزینش و اثرگذاری اشاره دارد. در قرآن کریم، تنها یک‌بار در داستان یوسف به خدا نسبت داده شده: لَقَدْ أَثَّرَكَ اللَّهُ عَلَيْنَا (یوسف: ۹۱). «مؤثر» به‌عنوان اسم فاعل، جهت فاعلی فعل را نشان می‌دهد، در حالی که «تأثیر» وقوع اثر در مفعول را بیان می‌کند.

معنای واحد اثر

ریشه «أثر»، چونان جویباری زلال، تنها یک معنا دارد: آنچه باقی می‌ماند و بر وجود شیء دلالت می‌کند، مانند اثر انگشت یا ماثورات معصومان. برخلاف فرهنگ لغت عامیانه که به‌اشتباه برای یک لغت چند معنا قائل است، تمامی استعمالات «أثر» به این معنای واحد بازمی‌گردند. تعدد معنا برای یک لغت، از منظر فلسفی و علمی محال است، زیرا الفاظ محدودند و معانی فراوان، و هر لفظ تنها قالبی برای یک معنا می‌تواند باشد.

بخش دوم: نقد فرهنگ لغت عامیانه و ضرورت اصلاح ادبیات

نقد فرهنگ لغت عامیانه

فرهنگ لغت سنتی، چونان آینه‌ای غبارگرفته، با استناد به استعمالات، برای یک لغت چند معنا قائل شده که این رویکرد غیرعلمی است. قرآن کریم می‌فرماید: وَمَا قَدَرُوا اللَّهَ [مطلب حذف شد] : «و خدا را چنان‌که شایسته است، نشناختند»). این آیه، به نقد شناخت نادرست اشاره دارد. استعمالات، مانند نظرسنجی‌های اجتماعی، تنها تخمینی از معنا ارائه می‌دهند، نه حقیقت آن را. لغت‌شناسی عامیانه، با اتکا به استعمالات، مانع رشد علمی در فقه، فلسفه، و عرفان شده است.

ضرورت اصلاح ادبیات برای تمدن علمی اسلامی

ادبیات، چونان بنیانی برای بنای تمدن، باید علمی و دقیق باشد. ادبیات عامیانه، مانند کوزه‌ای که از آن جز آنچه در آن است تراوش نمی‌کند، تفکرات عامیانه تولید می‌کند. قرآن کریم می‌فرماید: إِنَّ هَذَا [مطلب حذف شد] : «این قرآن هدایت می‌کند»). اصلاح ادبیات، شرط لازم برای رشد فقه، فلسفه، و عرفان است. دانشگاه‌های کنونی، به دلیل فقدان ادبیات علمی بومی، به فرهنگ وارداتی وابسته‌اند. بازتعریف علمی لغات، گامی به سوی تمدن علمی اسلامی است.

بخش سوم: مؤثر عام و خاص در نظام الهی

مؤثر عام: موثریت عالم هستی

عالم هستی، چونان باغی پر از گل‌های متنوع، مملو از موثریت‌های الهی است. هر موجود، با صفتی خاص، اثرگذار است: آب با نرمی، سنگ با سختی، گل با زیبایی. قرآن کریم می‌فرماید: فَانْظُرْ إِلَىٰ آثَارِ [مطلب حذف شد] : «به آثار رحمت خدا بنگر»). خدا به هر شیء، خاصیتی عطا کرده که آن را متمایز می‌سازد. این موثریت عام، نشان‌دهنده اقتدار الهی در آفرینش است.

مؤثر خاص: گزینش یوسف

مؤثر خاص، چونان نوری متمرکز بر یک نقطه، گزینش الهی یوسف را نشان می‌دهد: لَقَدْ أَثَّرَكَ اللَّهُ عَلَيْنَا (یوسف: ۹۱). این گزینش، نه به دلیل خطای برادران یا بی‌خطایی یوسف، بلکه به اراده الهی بود. یوسف، خطا را مذمت نکرد و گفت: لَا [مطلب حذف شد] : «امروز بر شما سرزنشی نیست»). این گزینش، ماندگاری یوسف و وابستگانش (یعقوب، زلیخا، مصر) را تضمین کرد.

بخش چهارم: ایثار و ماندگاری در راه خدا

ایثار: ترجیح غیر بر خود

ایثار، چونان قربانی کردن خویشتن برای دیگری، ترجیح غیر بر خود است که به ماندگاری در راه خدا می‌انجامد. قرآن کریم می‌فرماید: وَيُؤْثِرُونَ [مطلب حذف شد] : «و دیگران را بر خود مقدم می‌دارند»). آنچه مصرف می‌شود، نفله است، اما آنچه ایثار می‌شود، نزد خدا باقی می‌ماند: وَمَا عِنْدَ [مطلب حذف شد] : «و آنچه نزد خداست، پایدار است»).

بخش پنجم: نقد مشکلات اجتماعی و کشف موثریت انسانی

نقد ازدواج‌های نادرست

ازدواج‌های کنونی، چونان قفس‌هایی از قباله‌های محدودکننده، فاقد آزادی‌اند. قرآن کریم می‌فرماید: وَمَا جَعَلَ [مطلب حذف شد] : «و همسرانتان را که طلاق می‌دهید، قرار نداد»). طلاق، به معنای رهایی است، اما قباله‌ها بندگی ایجاد می‌کنند. اکثر ازدواج‌ها، به دلیل فقدان عشق و آزادی، نادرست‌اند و اصلاح آن‌ها، پس از اصلاح ادبیات، ضروری است.

کشف موثریت انسانی

هر موجود، چونان گلی با عطر خاص، موثریت ویژه خود را دارد. قرآن کریم می‌فرماید: سِيمَاهُمْ [مطلب حذف شد] : «نشانه‌شان در چهره‌هایشان است»). انسان باید موثریت خود را کشف کند تا از ناکامی رها شود. ناکامی‌ها، از عدم شناخت این موثریت ناشی می‌شوند. خدا به هر کس، خاصیتی عطا کرده که او را متمایز می‌سازد.

بخش ششم: عظمت آیه مؤثر

عظمت آیه لَقَدْ أَثَّرَكَ اللَّهُ عَلَيْنَا

آیه لَقَدْ أَثَّرَكَ اللَّهُ عَلَيْنَا (یوسف: ۹۱)، چونان ستاره‌ای در آسمان قرآن کریم، عظمت بی‌نظیری دارد، زیرا گزینش الهی یوسف را نشان می‌دهد که ماندگاری او، یعقوب، زلیخا، و مصر را تضمین کرد. این گزینش، نه به خطای برادران و نه به بی‌خطایی یوسف، بلکه به اراده الهی وابسته بود. یوسف، با تأیید سخن برادران و دوری از مذمت، عظمت این گزینش را متجلی ساخت.

جمع‌بندی: مؤثر در نظام قرآنی

اسم «مؤثر»، چونان کلیدی زرین در گنجینه اسمای الهی، به معنای ماندگاری و گزینش است که در قرآن کریم تنها یک‌بار به ذات الهی نسبت داده شده (لَقَدْ أَثَّرَكَ اللَّهُ عَلَيْنَا). این اسم، در ساحت عام، موثریت عالم هستی را با خواص ویژه هر موجود نشان می‌دهد، و در ساحت خاص، گزینش الهی یوسف را متجلی می‌سازد. ایثار، به‌عنوان جلوه‌ای از مؤثر، ماندگاری در راه خدا را تضمین می‌کند. نقد فرهنگ لغت عامیانه و مشکلات اجتماعی، مانند ازدواج‌های نادرست، بر ضرورت اصلاح ادبیات و کشف موثریت انسانی تأکید دارد. انسان باید، چونان کاوشگری در معدن وجود خویش، موثریت خاص خود را کشف کند تا از ناکامی رها شود. قرآن کریم، با آیاتی چون فَانْظُرْ إِلَىٰ آثَارِ رَحْمَةِ اللَّهِ و وَمَا عِنْدَ اللَّهِ بَاقٍ، راه را برای فهم این اسم روشن می‌سازد. این درس‌گفتار، دریچه‌ای به سوی فهم عمیق‌تر اقتدار الهی و نقش انسان در تحقق موثریت خویش می‌گشاید.