متن درس
کتاب اسماء و صفات الهی: تأملاتی در صفت مولف
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۴۶۷)
دیباچه
صفت «مولف» از جمله اسماء حسنی الهی است که در قرآن کریم با ظرافتی بی‌نظیر به کار رفته و جلوه‌ای از حکمت و قدرت خداوند در ایجاد پیوند، الفت، و وحدت در نظام خلقت و روابط انسانی را به نمایش می‌گذارد. این صفت، که از ریشه «ألف» به معنای انس، پیوند، و هم‌افزایی مشتق شده، نه‌تنها در حوزه الهیات اسلامی، بلکه در ابعاد علمی، اجتماعی، و حتی زیست‌محیطی نیز دارای اهمیت است. در این کتاب، با تکیه بر درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره در جلسه ۴۶۷، به تحلیل عمیق و علمی این صفت پرداخته شده است.
بخش یکم: مفهوم‌شناسی صفت مولف در قرآن کریم
تعریف و جایگاه صفت مولف
صفت «مولف» در قرآن کریم به معنای ایجاد الفت، انس، و پیوند میان موجودات به کار رفته است. این صفت، که از ریشه «ألف» مشتق شده، دلالت بر توانایی خداوند در ایجاد وحدت و هم‌افزایی در نظام خلقت دارد. در چهار آیه از سوره‌های آل‌عمران (آیه ۱۰۳)، انفال (آیه ۶۳)، توبه (آیه ۶۰)، و نور (آیه ۴۳)، این صفت به‌گونه‌ای برجسته شده که نشان‌دهنده اهمیت آن در الهیات قرآنی است.
مفهوم «الفت» در این صفت، تمایل دوسویه، رغبت متقابل، و پیوندی عمیق را نشان می‌دهد که در زبان فارسی با واژه «پیوند» به‌خوبی منتقل می‌شود. این پیوند، در ازدواج‌ها به‌عنوان نمونه‌ای بارز از انس دوجانبه نمود می‌یابد و در نظام طبیعی نیز در هماهنگی اجزای خلقت، مانند ابرها، باد، و باران، دیده می‌شود.
تحلیل ریشه‌شناختی و زبانی
واژه «مولف» از ریشه «ألف» به معنای انس گرفتن و پیوند ایجاد کردن است. این مفهوم در قرآن کریم نه‌تنها به روابط انسانی، بلکه به وحدت در نظام طبیعی نیز اشاره دارد. برای مثال، در سوره آل‌عمران، آیه ۱۰۳، خداوند می‌فرماید:
وَٱعْتَصِمُواْ بِحَبْلِ ٱللَّهِ جَمِيعًا وَلَا تَفَرَّقُواْ ۚ وَٱذْكُرُواْ نِعْمَتَ ٱللَّهِ عَلَيْكُمْ إِذْ كُنتُمْ أَعْدَآءً فَأَلَّفَ بَيْنَ قُلُوبِكُمْ فَأَصْبَحْتُم بِنِعْمَتِهِ إِخْوَٰنًا
«و همگی به ریسمان خدا چنگ زنید و پراکنده نشوید، و نعمت خدا را بر خود یاد کنید آنگاه که دشمنان [یکدیگر] بودید، پس میان دل‌هایتان الفت انداخت و به نعمت او برادر شدید» ().
این آیه نشان‌دهنده تبدیل دشمنی به اخوت از طریق الفت الهی است، که نمونه‌ای از قدرت خداوند در ایجاد پیوندهای عمیق اجتماعی است.
بخش دوم: صفت مولف در نظام طبیعی
آیه ۴۳ سوره نور: الفت در خلقت
یکی از بارزترین جلوه‌های صفت مولف در قرآن کریم، در آیه ۴۳ سوره نور دیده می‌شود، که فرآیند تشکیل ابرها و نزول باران را توصیف می‌کند:
أَلَمْ تَرَ أَنَّ ٱللَّهَ يُزْجِى سَحَابًا ثُمَّ يُؤَلِّفُ بَيْنَهُ ثُمَّ يَجْعَلُهُ رُكَامًا فَتَرَى ٱلْوَدْقَ يَخْرُجُ مِنْ خِلَٰلِهِ ۖ وَيُنَزِّلُ مِنَ ٱلسَّمَآءِ مِن جِبَالٍ فِيهَا مِنۢ بَرَدٍ فَيُصِيبُ بِهِ مَن يَشَآءُ وَيَصْرِفُهُ عَن مَّن يَشَآءُ ۖ يَكَادُ سَنَا بَرْقِهِ يَذْهَبُ بِٱلْأَبْصَٰرِ
«آیا ندیده‌ای که خدا ابرها را به‌آرامی می‌راند، سپس میان آنها پیوند می‌دهد، آنگاه آنها را متراکم می‌سازد، پس می‌بینی که باران از لابه‌لای آنها بیرون می‌آید، و از آسمان از کوه‌هایی که در آن است تگرگ فرو می‌ریزد، پس آن را به هر که بخواهد می‌رساند و از هر که بخواهد بازمی‌دارد، نزدیک است که درخشندگی برقش دیده‌ها را ببرد» ().
این آیه با استفاده از واژه «یؤلف»، نشان‌دهنده پیوند الهی میان ابرهای پراکنده است که به تراکم و نزول باران منجر می‌شود. فرآیند توصیف‌شده در این آیه با یافته‌های مدرن هواشناسی هم‌خوانی دارد، که تبخیر، تراکم، و نزول باران را به‌عنوان مراحل چرخه آب تأیید می‌کند.
تحلیل واژه «سحاب» و ظرافت زبانی قرآن کریم
واژه «سحاب» در این آیه به‌عنوان اسم جمع جمعی به کار رفته و در مقایسه با واژگان مشابه مانند «سحابه» و «سحائب» نرم‌تر و روان‌تر است. این انتخاب زبانی، نشان‌دهنده لطافت و زیبایی کلام الهی است که با هدف انتقال بیشترین معنا با روان‌ترین بیان صورت گرفته است.
«سحاب» به معنای ابرهای متراکم و مرطوب، نمادی از الفت و وحدت در نظام طبیعی است. این انتخاب، برخلاف واژگان سنگین‌تر مانند «سحائب»، بر هماهنگی و لطافت در خلقت تأکید دارد، گویی قرآن کریم با این انتخاب، انسان را به تأمل در زیبایی و هماهنگی نظام خلقت فرا می‌خواند.
نقش باد و حرکت در الفت طبیعی
بادها در این آیه نقش کلیدی در انتقال ابرها از مناطق مرطوب به خشک دارند. این حرکت، که با اراده الهی (یزجی) صورت می‌گیرد، زمینه‌ساز الفت و پیوند ابرها و نزول باران است. بدون باد، باران‌ها به همان مناطق مرطوب بازمی‌گشتند و مناطق خشک از نعمت باران محروم می‌ماندند.
بخش سوم: صفت مولف و مسائل اجتماعی
الفت و رفع فقر و خوف
صفت مولف در سوره قریش نیز به‌گونه‌ای برجسته شده است:
لِإِيلَٰفِ قُرَيْشٍ ۞ إِيلَٰفِهِمْ رِحْلَةَ ٱلشِّتَآءِ وَٱلصَّيْفِ ۞ فَلْيَعْبُدُواْ رَبَّ هَٰذَا ٱلْبَيْتِ ۞ ٱلَّذِىٓ أَطْعَمَهُم مِّن جُوعٍ وَءَامَنَهُم مِّنْ خَوْفٍ
«به سبب الفت قریش، الفتشان در سفر زمستان و تابستان، پس باید پروردگار این خانه را بپرستند، آن که ایشان را از گرسنگی رهانید و از ترس ایمن ساخت» ().
این سوره نشان می‌دهد که الفت میان طوایف قریش، از طریق سفرهای تجاری زمستانی و تابستانی، به رفع گرسنگی و ناامنی منجر شد. این الفت، که با اراده الهی ایجاد شده، نمونه‌ای از نقش صفت مولف در حل مشکلات اجتماعی است.
ازدواج‌های پیامبر و الفت اجتماعی
ازدواج‌های پیامبر اکرم (ص) با هدف ایجاد وحدت و الفت میان طوایف قریش انجام شد. این استراتژی، که مبتنی بر پیوندهای فامیلی بود، به تقویت مصونیت و قدرت جامعه اسلامی کمک کرد و نمونه‌ای عملی از صفت مولف در حوزه اجتماعی است.
بخش چهارم: چالش‌های فرهنگی و مهجوریت صفت مولف
غلبه خشونت و مهجوریت الفت
صفت مولف در فرهنگ اسلامی، در مقایسه با اسمایی چون «الله»، «رحمن»، و «رحیم»، کمتر مورد توجه قرار گرفته و مهجور مانده است. این مهجوریت نتیجه غلبه فرهنگ خشونت و ناهنجاری در جوامع اسلامی است، که مانع از بهره‌گیری از اسمای الفتی مانند مولف شده است.
خشونت‌های اجتماعی، که از عوامل تاریخی مانند استعمار و سلطه ناشی شده‌اند، با ترویج الفت و ذکر اسمایی چون «مولف» قابل‌کنترل‌اند. این اسما می‌توانند به کاهش ناهنجاری‌ها و تقویت وحدت کمک کنند.
نقد قرائت‌های خشن قرآن
قرائت‌های خشن و ناهنجار قرآن، که با فریاد و فشار همراه است، مانع از انتقال زیبایی و لطافت کلام الهی می‌شود. این نوع قرائت، که گاهی به بیماری‌هایی چون سرطان حنجره منجر می‌شود، با روح قرآن کریم ناسازگار است و به جای الفت، خشونت را ترویج می‌کند.
بخش پنجم: اعجاز علمی و فرازمانی قرآن کریم
ابعاد علمی آیه ۴۳ سوره نور
آیه ۴۳ سوره نور، با توصیف دقیق فرآیندهای طبیعی مانند تشکیل ابر، نزول باران، و تأثیرات نور برق بر چشم، نشان‌دهنده اعجاز علمی قرآن کریم است. این آیه، که با یافته‌های مدرن هواشناسی و زیست‌شناسی هم‌خوانی دارد، می‌تواند در محافل آکادمیک به‌عنوان سندی از اعجاز علمی مطرح شود.
جلال و جمال الهی
آیه ۴۳ سوره نور، با توصیف نزول باران (جمال) و تگرگ (جلال)، توازن میان اقتدار و مهربانی الهی را نشان می‌دهد. این توازن، انسان را از غرور و ناامیدی بازمی‌دارد و به سوی تأمل در حکمت الهی هدایت می‌کند.
بخش ششم: پیشنهادات و راهکارها
ترویج الفت در قوانین و سیاست‌ها
برای رفع مشکلات اجتماعی مانند فقر و ناامنی، لازم است الفت در قوانین، سیاست‌گذاری‌ها، و فرهنگ عمومی جوامع اسلامی ترویج شود. این امر می‌تواند از طریق کاهش تبعیض، توزیع عادلانه منابع، و آموزش مفاهیم الفتی محقق گردد.
نقد رفتارهای ناهنجار در تبلیغات
رفتارهای ناهنجار مانند هدر دادن منابع و آلودگی محیط در تبلیغات انتخاباتی، نشانه‌ای از فقدان الفت و غلبه خشونت است. ترویج فرهنگ الفت و همکاری می‌تواند این ناهنجاری‌ها را اصلاح کند.
جمع‌بندی
صفت «مولف»، به‌عنوان یکی از اسماء حسنی الهی، نقش محوری در ایجاد الفت و پیوند در نظام خلقت و جوامع انسانی دارد. این صفت، که در آیاتی چون آیه ۴۳ سوره نور و سوره قریش برجسته شده، نشان‌دهنده حکمت و قدرت خداوند در ایجاد وحدت و هماهنگی است. تحلیل علمی این صفت نشان می‌دهد که الفت نه‌تنها در نظام طبیعی، بلکه در رفع مشکلات بشری مانند فقر و خوف نیز نقش کلیدی دارد. مهجوریت این صفت در فرهنگ اسلامی، نتیجه غلبه خشونت و ناهنجاری است، و ترویج آن از طریق ذکر، آموزش، و سیاست‌گذاری می‌تواند به اصلاح روان‌شناسی اجتماعی و ایجاد وحدت کمک کند. قرآن کریم، با توصیف دقیق فرآیندهای طبیعی و تأکید بر الفت، به‌عنوان کتابی فرازمانی، راهنمای جوامع مدرن در مسیر صلح و هماهنگی است.