متن درس

کتاب اسماء و صفات الهی: تبیین اسماء «بالِی»، «مُبلِی» و «مُبتَلَی» با تأکید بر روش آزمایشی قرآن کریم

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه پانصد و ده)

دیباچه

در گستره بی‌کران معرفت الهی، اسماء الحسنی چونان گوهرهایی درخشان، جلوه‌های ذات اقدس پروردگار را به نمایش می‌گذارند. این اسماء، نه‌تنها صفات الهی را متجلی می‌سازند، بلکه راهی به سوی فهم عمیق‌تر حقیقت خلقت و رابطه انسان با خالق می‌گشایند. اسماء «بالِی»، «مُبلِی» و «مُبتَلَی»، مشتق از ریشه «ب ل و»، به معنای آزمایش و امتحان، بر نقش پروردگار در آزمودن مخلوقات دلالت دارند. این نوشتار، برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره در جلسه پانصد و ده، به تبیین این اسماء در چارچوبی علمی می‌پردازد.

بخش نخست: ماهیت و جایگاه اسماء «بالِی»، «مُبلِی» و «مُبتَلَی»

ریشه‌شناسی و معنای لغوی

اسماء «بالِی»، «مُبلِی» و «مُبتَلَی» از ریشه «ب ل و» مشتق شده‌اند که در لغت به معنای آزمایش، امتحان و سنجش است. این ریشه، چونان کلیدی زرین، درهای معرفت الهی را می‌گشاید و بر نقش پروردگار در آزمودن مخلوقات دلالت دارد. «بالِی» به معنای آزماینده، «مُبلِی» به معنای کسی که آزمایش می‌کند، و «مُبتَلَی» به معنای آزموده‌شده است. این اسماء، چونان آینه‌هایی، روش الهی در خلقت را منعکس می‌کنند که مبتنی بر آزمون و سنجش است.

جایگاه الهیاتی ابتلاء

ابتلاء، به‌عنوان صفتی الهی، نشان‌دهنده حکمت و عدالت پروردگار در ارزیابی مخلوقات است. خداوند، با علم مطلق خویش، نیازی به آزمایش ندارد، اما ابتلاء را به‌منظور تثبیت سند و ایجاد مبنایی عادلانه برای قضاوت و تعیین مراتب کمال به‌کار می‌گیرد. این روش، چونان ترازویی دقیق، ارزش‌ها و مراتب را بر اساس عملکرد و صفات مخلوقات می‌سنجد.

وَإِذِ ابْتَلَىٰ إِبْرَاهِيمَ رَبُّهُ [مطلب حذف شد] : «و هنگامی که ابراهیم را پروردگارش با کلماتی آزمود، پس آنها را به انجام رساند…»

این آیه، چونان گواهی روشن، آزمایش حضرت ابراهیم علیه‌السلام را نشان می‌دهد که با موفقیت در آن، مرتبه‌ای والا یافت. اما فرزندان او، به دلیل عدم معصومیت، مستقیماً واجد مقام او نشدند، که این امر بر نسبیت در غیر خدا تأکید دارد.

جمع‌بندی بخش نخست

اسماء «بالِی»، «مُبلِی» و «مُبتَلَی» در منظومه الهیات قرآنی، نقشی بنیادین در تبیین روش آزمایشی پروردگار ایفا می‌کنند. این اسماء، با ریشه در مفهوم ابتلاء، بر حکمت الهی در سنجش مخلوقات دلالت دارند و مبنایی برای فهم عدالت و حکمت در خلقت فراهم می‌آورند. تأکید بر آزمایش حضرت ابراهیم علیه‌السلام، نشان‌دهنده جامعیت این روش در تعیین مراتب کمال است.

بخش دوم: روش آزمایشی قرآن کریم در خلقت

آزمون و خطا در نظام آفرینش

قرآن کریم، خلقت را چونان آزمایشگاهی عظیم توصیف می‌کند که در آن، همه موجودات با روش آزمون و خطا سنجیده می‌شوند. این روش، چونان جریانی زلال، نسبیت در غیر خدا را آشکار می‌سازد و نشان می‌دهد که مطلق‌گرایی تنها به ذات اقدس الهی اختصاص دارد.

خَلَقَكُمْ مِنْ نَفْسٍ وَاحِدَةٍ ثُمَّ جَعَلَ [مطلب حذف شد] : «شما را از یک نفس آفرید، سپس از آن همسرش را پدید آورد…»

این آیه، با اشاره به خلقت انسان از یک نفس، بر نسبیت در مراتب مخلوقات تأکید دارد. تفضیل برخی بر برخی دیگر (فَضَّلْنَا بَعْضَهُمْ عَلَىٰ بَعْضٍ، بقره: 253)، چونان شاخه‌های درختی تنومند، مراتب کمال را بر اساس عملکرد و صفات نشان می‌دهد.

نسبیت در غیر خدا

مطلق‌گرایی، چونان قله‌ای دست‌نیافتنی، تنها به ذات الهی اختصاص دارد که کمال مطلق و عصمت ذاتی را در بر دارد. غیر خدا، حتی انبیا و ائمه علیهم‌السلام، نسبی‌اند و مراتبشان با آزمایش تعیین می‌شود. این دیدگاه، چونان کلیدی برای گشودن قفل‌های اطلاق‌گرایی، از توهم معصومیت در علوم دینی انتقاد کرده و بر ضرورت ارزیابی تجربی تأکید دارد.

جامعیت ابتلاء الهی

ابتلاء الهی، چونان دریایی بی‌کران، همه مخلوقات را در بر می‌گیرد و با خیر، شر، نعمت، نقمت، گشایش و تنگنا آزموده می‌شوند. این تنوع، جامعیت روش آزمایشی پروردگار را نشان می‌دهد.

فَأَمَّا الْإِنْسَانُ إِذَا مَا ابْتَلَاهُ رَبُّهُ فَأَكْرَمَهُ وَنَعَّمَهُ فَيَقُولُ رَبِّي أَكْرَمَنِ ۝ وَأَمَّا إِذَا مَا ابْتَلَاهُ فَقَدَرَ عَلَيْهِ رِزْقَهُ فَيَقُولُ [مطلب حذف شد] : «اما انسان، هنگامی که پروردگارش او را بیازماید و گرامی‌اش دارد و نعمتش دهد، می‌گوید: پروردگارم مرا گرامی داشت. و اما چون او را بیازماید و روزی‌اش را بر او تنگ کند، می‌گوید: پروردگارم مرا خوار کرد.»

این آیات، چونان آینه‌هایی، نشان می‌دهند که آزمایش الهی شامل گشایش و تنگنا، اکرام و اهانت است و انسان را در هر حال می‌سنجد.

جمع‌بندی بخش دوم

روش آزمایشی قرآن کریم، چونان نظامی دقیق و حکیمانه، خلقت را بر پایه آزمون و خطا سامان داده و نسبیت در غیر خدا را آشکار می‌سازد. ابتلاء الهی، با جامعیت خویش، همه مخلوقات را در بوته آزمایش قرار داده و مراتب کمال را بر اساس عملکرد و صفات تعیین می‌کند. این روش، مبنایی برای نقد اطلاق‌گرایی و تأکید بر ضرورت ارزیابی تجربی در علوم دینی فراهم می‌آورد.

بخش سوم: صدر و قلب در فرآیند ابتلاء

تمایز صدر و قلب در قرآن کریم

قرآن کریم، در تبیین فرآیند ابتلاء، به تمایز میان «صدر» (سینه) و «قلب» (دل) اشاره دارد که هر یک ظرفی برای آزمایشی خاص‌اند. صدر، چونان دروازه‌ای گشوده، ظرف ظاهر و گشایش است، در حالی که قلب، چونان گنجینه‌ای پنهان، ظرف باطن و پیچیدگی‌هاست.

يَبْلُو مَا فِي صُدُورِكُمْ وَلِيُمَحِّصَ مَا [مطلب حذف شد] : «تا آنچه در سینه‌های شماست بیازماید و آنچه در دل‌های شماست خالص کند…»

این آیه، چونان نوری هدایتگر، نشان می‌دهد که ابتلاء صدر و تمحیص قلب، دو مرحله متمایز در فرآیند آزمایشی‌اند. صدر، به‌عنوان ظرف گشایش، به ظاهر اعمال و نیات اشاره دارد، در حالی که قلب، به‌عنوان ظرف محصّت، باطن و عمق باورها را می‌سنجد. این تمایز، نیازمند کاوشی عمیق در آزمایشگاه‌های قرآنی است تا معانی دقیق آن آشکار شود.

نیاز به آزمایشگاه قرآنی

فهم دقیق تمایز میان صدر و قلب، چونان گوهری نایاب، نیازمند آزمایشگاهی است که مفاهیم قرآنی را با روش علمی و تجربی تحلیل کند. بدون آزمایشگاه، این معانی در حد حدس و گمان باقی مانده و از عمق و تأثیرگذاری محروم می‌شوند. ایجاد آزمایشگاه‌های قرآنی، راهکاری برای کشف این معانی و تبدیل وحی به دانشی قابل ارائه به جهانیان است.

جمع‌بندی بخش سوم

تمایز میان صدر و قلب در فرآیند ابتلاء، نشان‌دهنده عمق و دقت روش آزمایشی قرآن کریم است. این تمایز، که صدر را ظرف ظاهر و قلب را ظرف باطن می‌داند، نیازمند کاوش‌های علمی در آزمایشگاه‌های قرآنی است. چنین رویکردی، نه‌تنها به فهم عمیق‌تر مفاهیم قرآنی کمک می‌کند، بلکه راه را برای ارائه جهانی معارف دینی هموار می‌سازد.

بخش چهارم: ابتلاء یتیمان و گستردگی آزمایش الهی

آزمایش یتیمان در قرآن کریم

قرآن کریم، حتی یتیمان را از دایره ابتلاء مستثنی نمی‌داند و بر لزوم آزمودن آن‌ها پیش از واگذاری اموال تأکید دارد. این امر، چونان نشانه‌ای از عدالت الهی، بر ضرورت ارزیابی در همه امور، حتی اجتماعی، دلالت می‌کند.

وَابْتَلُوا الْيَتَامَىٰ حَتَّىٰ إِذَا [مطلب حذف شد] : «و یتیمان را بیازمایید تا هنگامی که به سن ازدواج برسند…»

این آیه، چونان حکمی حکیمانه، نشان می‌دهد که یتیمان باید پیش از دریافت اموال، در بوته آزمایش قرار گیرند تا شایستگی و توانایی آن‌ها سنجیده شود. این تأکید، گستردگی روش آزمایشی الهی را حتی در امور اجتماعی نشان می‌دهد.

یتیمی به‌عنوان آزمایشی الهی

یتیمی، چونان بستری برای آزمایش، عظمتی والا دارد. قرآن کریم و روایات، یتیمی را آزمایشی الهی می‌دانند که انسان را در برابر سختی‌ها و مسئولیت‌ها می‌سنجد. در روایتی آمده است که خداوند، پیش از یتیم کردن فرد، او را آزمایش می‌کند تا توانایی‌اش در تحمل این وضعیت سنجیده شود. این امر، چونان گواهی بر حکمت الهی، نشان می‌دهد که حتی سختی‌ها در نظام خلقت، هدفمند و آزمایشی‌اند.

جمع‌بندی بخش چهارم

آزمایش یتیمان، به‌عنوان یکی از مصادیق ابتلاء الهی، بر گستردگی و جامعیت روش آزمایشی پروردگار تأکید دارد. این روش، که حتی در امور اجتماعی مانند واگذاری اموال به یتیمان اعمال می‌شود، عدالت و حکمت الهی را آشکار می‌سازد. یتیمی، به‌عنوان آزمایشی الهی، عظمتی والا دارد که انسان را در برابر سختی‌ها و مسئولیت‌ها می‌سنجد.

بخش پنجم: چالش‌های حوزه‌های علمیه و ضرورت آزمایشی شدن

مشکلات تاریخی و ساختاری حوزه‌ها

حوزه‌های علمیه، چونان نهادی که وارث علوم انبیا و ائمه علیهم‌السلام است، با دو چالش بنیادین روبه‌رو بوده‌اند: نخست، فقدان امکانات و محدودیت‌های تاریخی که توسط سلاطین و خلفا تحمیل شده و تأثیرگذاری اجتماعی آن‌ها را کاهش داده است؛ و دوم، توهم معصومیت یا شباهت به انبیا، که حوزه‌ها را از روش علمی و تجربی دور کرده است. عباراتی چون «وَالتَّحْقِیقُ عِنْدِی کَذَا» یا «مَنْ لَمْ یَقُلْ بِمَا قُلْتُ خَرَجَ مِنْ رِبْقَةِ الْمُسْلِمِین» در کتب اصولی، چونان آینه‌ای، خودبینی و دوری از روش آزمایشی را نشان می‌دهند. این مشکلات، چونان غباری بر آینه حقیقت، حوزه‌ها را از تولید علم تجربی و تأثیرگذاری جهانی بازداشته‌اند.

ضرورت آزمایشی شدن علوم دینی

برای احیای علوم دینی، حوزه‌ها باید روش علمی و آزمایشی را در پیش گیرند. فتاوا، نظرات و تفاسیر باید در آزمایشگاه‌های تخصصی تست شوند تا ارزش و اعتبار جهانی یابند. پیشنهاد ایجاد «شهر قرآنی» با آزمایشگاه‌های تخصصی برای قرآن کریم، فقه، اصول و فلسفه، چونان طرحی نوین، راهکاری عملی برای بازسازی علوم دینی ارائه می‌دهد. این شهر، چونان آزمایشگاهی عظیم، می‌تواند علوم دینی را با روش قرآنی همسو کرده و به جهانیان عرضه کند.

ارزش‌ها مرهون سنجش‌ها

ارزش هر چیز، چونان گوهری در دل سنگ، به سنجش آن وابسته است. علوم تجربی، به دلیل بهره‌مندی از آزمایشگاه، رشد چشمگیری یافته‌اند، اما علوم دینی، به دلیل فقدان آزمایشگاه، راکد مانده‌اند. این اصل فلسفی، چونان نوری هدایتگر، بر ضرورت ایجاد معیارهای سنجش در علوم دینی تأکید دارد.

جمع‌بندی بخش پنجم

حوزه‌های علمیه، به دلیل چالش‌های تاریخی و توهم معصومیت، از تولید علم تجربی و تأثیرگذاری جهانی بازمانده‌اند. آزمایشی شدن علوم دینی، با ایجاد آزمایشگاه‌های تخصصی و شهر قرآنی، راهکاری برای احیای این علوم است. ارزش علوم دینی، مانند هر دانش دیگر، به سنجش و آزمایش وابسته است، و بدون آن، اعتبار جهانی نخواهد یافت.

بخش ششم: نقد فرهنگ دینی و مقایسه با علوم تجربی

نقد فرهنگ دینی بدون آزمایش

فرهنگ دینی کنونی، به دلیل فقدان آزمایشگاه، به توهم و ادعاهای بی‌اساس منجر شده است. برای نمونه، طلبه‌ای که درس را تکراری یافت، به جای تحقیق، به دنبال منافع مادی رفت. این انحراف، چونان شاخه‌ای خشکیده، نتیجه نبود انگیزه‌های علمی و آزمایشگاه است. فقدان آزمایش، انگیزه‌های علمی را کاهش داده و به انحرافات فرهنگی و اجتماعی دامن زده است.

مقایسه با علوم تجربی

علوم تجربی، چونان درختی پربار، به دلیل بهره‌مندی از آزمایشگاه، رشد چشمگیری یافته‌اند. برای نمونه، جوانی که با مار کبرا آزمایش کرد، به دلیل تسلط تجربی موفق شد. این مقایسه، چونان آینه‌ای روشن، نشان می‌دهد که علوم دینی نیز نیازمند رویکرد تجربی و آزمایشگاهی‌اند تا به رشد و تأثیرگذاری مشابه دست یابند.

نقد ترجمه‌های قرآنی

ترجمه‌های موجود قرآن کریم، به دلیل فقدان آزمایش، ناقص‌اند و نمی‌توانند ماهیت اصلی وحی را منتقل کنند. ترجمه، چونان گوشت چرخ‌کرده، باید ماهیت اصلی را حفظ کند، نه اینکه تکه‌تکه و ناقص باشد. این نقد، بر ضرورت آزمایشگاه قرآنی برای تولید ترجمه‌های دقیق و علمی تأکید دارد.

جمع‌بندی بخش ششم

فرهنگ دینی کنونی، به دلیل فقدان آزمایشگاه، از توهم و انحرافات رنج می‌برد. مقایسه با علوم تجربی، که با آزمایشگاه به رشد رسیده‌اند، بر ضرورت رویکرد تجربی در علوم دینی تأکید دارد. ترجمه‌های قرآنی نیز، بدون آزمایش، ناقص‌اند و نیازمند بازنگری در آزمایشگاه‌های تخصصی‌اند.

بخش هفتم: تبدیل وحی به علم و ضرورت شهر قرآنی

تبدیل وحی به علم

وحی، چونان گنجی آسمانی، باید به علم تبدیل شود تا برای جهانیان قابل ارائه باشد. این تبدیل، نیازمند آزمایشگاه‌هایی است که وحی را با روش علمی تحلیل کرده و به دانشی قابل عرضه به دنیا تبدیل کنند. این پیشنهاد، چونان طرحی نوین، چارچوبی برای جهانی‌سازی معارف قرآنی ارائه می‌دهد.

شهر قرآنی: راهکاری عملی

ایجاد «شهر قرآنی» با آزمایشگاه‌های تخصصی برای قرآن کریم، فقه، اصول و فلسفه، چونان آرمانی بلند، راهکاری عملی برای آزمایشی کردن علوم دینی است. این شهر، می‌تواند علوم دینی را با روش قرآنی همسو کرده و به منبعی برای تولید دانش جهانی تبدیل کند. چنین طرحی، نیازمند بودجه و حمایت ویژه است، اما نتایج آن، چونان درختی پربار، پس از سال‌ها به ثمر خواهد نشست.

نقد ساخت مساجد غیرضروری

ساخت مساجد و حسینیه‌های غیرضروری در شهرهای بزرگ، چونان هدر دادن منابع، به جای سرمایه‌گذاری در آزمایشگاه‌های علمی، زیان‌بار است. اولویت، باید با تحقیق و آزمایش باشد، نه فعالیت‌های غیرمولد که تأثیرگذاری محدودی دارند.

جمع‌بندی بخش هفتم

تبدیل وحی به علم، چارچوبی برای جهانی‌سازی معارف قرآنی است که نیازمند آزمایشگاه‌های تخصصی و ایجاد شهر قرآنی است. این طرح، با اولویت‌بندی تحقیق و آزمایش، می‌تواند علوم دینی را احیا کرده و به منبعی برای تولید دانش جهانی تبدیل کند. نقد ساخت مساجد غیرضروری، بر لزوم تمرکز بر فعالیت‌های علمی تأکید دارد.

بخش هشتم: تأثیر آزمایش بر انگیزه و اعتقاد

نقش آزمایش در تقویت انگیزه

آزمایش، چونان نسیمی روح‌بخش، انگیزه علمی و اعتقاد به خود را تقویت می‌کند. بدون آزمایش، انسان در توهم و تهدید زندگی می‌کند و از رشد علمی و معنوی محروم می‌ماند. این اصل روان‌شناختی، چونان نوری هدایتگر، بر نقش آزمایش در رشد فردی و اجتماعی تأکید دارد.

مقایسه شهادت و علم

تولید علم و ترجمه قرآن کریم، چونان کوهی سترگ، دشوارتر از شهادت است. روایتی می‌فرماید: «مِدَادُ الْعُلَمَاءِ أَفْضَلُ مِنْ دِمَاءِ الشُّهَدَاء» (مداد علما برتر از خون شهداست). این مقایسه، چونان گواهی روشن، بر ارزش والای تحقیق علمی در برابر شهادت تأکید دارد. در انقلاب ۵۷، شهدای والامقامی چونان ستارگان درخشیدند، اما فقدان ترجمه‌ای دقیق از قرآن کریم، نشان‌دهنده دشواری تولید علم است.

جمع‌بندی بخش هشتم

آزمایش، با تقویت انگیزه و اعتقاد، انسان را به سوی رشد علمی و معنوی هدایت می‌کند. مقایسه شهادت و علم، بر ارزش والای تحقیق علمی تأکید دارد که دشوارتر از شهادت است. این دیدگاه، انگیزه‌ای برای تلاش در مسیر تولید علم و احیای علوم دینی فراهم می‌آورد.

فرجام‌سخن

اسماء «بالِی»، «مُبلِی» و «مُبتَلَی»، چونان چشمه‌هایی زلال، روش آزمایشی پروردگار در خلقت را آشکار می‌سازند. قرآن کریم، به‌عنوان کتابی آزمایشگاهی، خلقت را بر پایه آزمون و خطا توصیف کرده و نسبیت در غیر خدا را نشان می‌دهد. حوزه‌های علمیه، به دلیل فقدان آزمایشگاه و توهم معصومیت، از تأثیرگذاری جهانی بازمانده‌اند. ایجاد شهر قرآنی با آزمایشگاه‌های تخصصی، تبدیل وحی به علم، و بازنگری ترجمه‌های قرآنی، راهکارهایی برای احیای علوم دینی‌اند. آزمایش، نه‌تنها ارزش علوم دینی را تضمین می‌کند، بلکه انگیزه و اعتقاد را تقویت کرده و انسان را به سوی کمال هدایت می‌کند. این نوشتار، با کاوش در معانی و کاربردهای این اسماء، کوشیده است گامی در راستای فهم عمیق‌تر الهیات قرآنی و اصلاح علوم دینی بردارد.