متن درس

کتاب اسما و صفات الهی: تحلیل اسم ولی در قرآن کریم

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۶۱۳)

مقدمه: تبیین جایگاه اسم «ولی» در نظام معنایی قرآن کریم

اسم «ولی» از جمله اسمای حسنای الهی است که در قرآن کریم به دلیل گستردگی معنایی و کاربردهای چندگانه‌اش، جایگاهی ممتاز دارد. این اسم، که از ماده «و-ل-ی» اشتقاق یافته، در بردارنده مفهوم «تلو» (دنباله‌روی و همجواری) است و در عین حال، مفاهیمی چون قرب (نزدیکی) و بعد (دوری) را به‌گونه‌ای پویا و ارتباطی متجلی می‌سازد. این مطالعه، برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره در جلسه ۶۱۳، به تحلیل دقیق و علمی این اسم در چارچوب قرآنی و لغوی می‌پردازد. هدف از این پژوهش، روشن ساختن وحدت معنایی ماده «ولی» و تبیین تمایز آن با مفاهیم مشابه نظیر ثانی، خلف و تلو است. رویکرد این اثر، جراحی لغوی و تحلیل قرآنی فارغ از هرگونه گرایش مذهبی یا سیاسی است تا با نگاهی آکادمیک، عمق معنای این اسم الهی را در نظام وحیانی قرآن کریم آشکار سازد.

همان‌گونه که سینی‌ای دایره‌گون، فارغ از جهت و زاویه، در هر چرخشی معنای واحدی از حرکت را منتقل می‌کند، اسم «ولی» نیز در قرآن کریم، فارغ از جهت‌گیری ظاهری به سوی قرب یا بعد، وحدتی معنایی را در مفهوم «تلو» به نمایش می‌گذارد. این وحدت، نه تنها در آیات، بلکه در ساختار لغوی و کاربردهای چندگانه این ماده، آشکار است.

بخش یکم: تبیین لغوی و اشتقاقی اسم «ولی»

ریشه‌شناسی و معنای بنیادین

ماده «ولی» از ریشه «و-ل-ی» به معنای «تلو» (دنباله‌روی و همجواری) است که در بطن خود، مفهومی پویا و ارتباطی را حمل می‌کند. این ماده، برخلاف تصور اولیه، قرب (نزدیکی) و بعد (دوری) را نه به‌صورت معانی متضاد، بلکه به‌عنوان لوازم یک معنای واحد متجلی می‌سازد. تلو، در اینجا، به‌سان پلی است که دو سوی ارتباط را به هم پیوند می‌دهد، گویی دو موجود که در سایه یکدیگر حرکت می‌کنند و هیچ‌گاه از هم جدا نمی‌مانند.

تمایز «ولی» با مفاهیم مشابه

برای فهم دقیق‌تر معنای «ولی»، لازم است آن را با مفاهیم مشابه نظیر «ثانی»، «خلف» و «تلو» مقایسه کنیم. «ثانی» به معنای دومین است و تنها به دنبال اول قرار می‌گیرد، بدون آنکه اول به سوی ثانی گرایشی داشته باشد. اما «ولی» ارتباطی دوسویه را نشان می‌دهد: هم اول به ثانی و هم ثانی به اول. این دوطرفی بودن، «ولی» را به مفهومی پویا و ارتباطی تبدیل می‌کند که در آن، نزدیکی و دوری هر دو در چارچوب یک رابطه متقابل معنا می‌یابند.

«خلف» نیز، که به معنای جانشینی یا دنباله‌روی یک‌طرفه است (مانند خلق به‌عنوان خلیفه خدا)، از «ولی» متمایز است، زیرا خدا خلیفه خلق نمی‌شود، اما در مفهوم «ولی»، خدا هم ولی خلق است و خلق نیز می‌تواند ولی خدا باشد. «تلو» نیز، اگرچه به معنای دنباله‌روی است، یک‌طرفه است و فاقد پویایی دوسویه‌ای است که در «ولی» دیده می‌شود.

شاخصه‌های سه‌گانه ماده «ولی»

ماده «ولی» در قرآن کریم با سه شاخصه بنیادین تعریف می‌شود:

1. ثانی بودن: «ولی» همواره در جایگاه ثانی (دنباله‌رو) قرار دارد و به اول وابسته است.
2. ارتباط با اول: این ماده، بدون وجود اول معنا نمی‌یابد و رابطه‌ای تنگاتنگ با آن دارد.
3. پویایی و حرکت: برخلاف مفاهیم ایستا، «ولی» دربرگیرنده حرکتی پویا و فعال است که در قالب قرب یا بعد ظهور می‌یابد.

این سه شاخصه، «ولی» را از مفاهیم مشابه متمایز کرده و آن را به مفهومی ارتباطی و پویا تبدیل می‌کند که در آیات قرآن کریم به‌گونه‌ای گسترده متجلی شده است.

بخش دوم: کاربردهای قرآنی اسم «ولی»

آمار و گستردگی استعمال

ماده «ولی» در قرآن کریم ۲۲۶ بار به کار رفته است و مشتقات گوناگونی نظیر «ولی»، «مولى»، «وال»، «اولی»، «اوليا» و «تولى» را دربرمی‌گیرد. این فراوانی، نشان‌دهنده اهمیت و گستردگی این ماده در نظام معنایی قرآن کریم است. هر یک از این مشتقات، در زمینه‌های گوناگون، جلوه‌ای از مفهوم «تلو» را به نمایش می‌گذارند.

کاربرد «تولى» به معنای ادبار (پشت کردن)

یکی از کاربردهای برجسته مشتق «تولى» در قرآن کریم، به معنای ادبار یا پشت کردن است، چنان‌که در آیه‌ای از سوره نمل آمده است:

فَلَمَّا رَآهَا تَهْتَزُّ كَأَنَّهَا جَانٌّ وَلَّى مُدْبِرًا

: هنگامی که آن را دید که می‌جنبد، گویی ماری است، به عقب بازگشت.

در این آیه، «تولى» به معنای دوری و پشت کردن از چیزی است که ثانی (موسی) را از اول (عصای متحرک) جدا می‌کند. این ادبار، گرایش ثانی به دوری از اول را نشان می‌دهد و در چارچوب معنای واحد «تلو» قرار دارد.

کاربرد «تولى» به معنای اقبال (رو کردن)

در مقابل، «تولى» در برخی آیات به معنای اقبال و رو کردن به سوی چیزی است، مانند:

فَلَمَّا قَضَوْا وَلَّوْا إِلَى قَوْمِهِمْ مُنْذِرِينَ

: پس چون کارشان را به پایان بردند، به سوی قوم خود بازگشتند و بیم‌دادن آغاز کردند.

این کاربرد، گرایش ثانی به سوی اول را در زمینه‌ای مثبت و سازنده نشان می‌دهد، گویی «تولى» در اینجا به معنای پیوند و نزدیکی است.

تحلیل آیه «فَأَيْنَمَا تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللَّهِ»

یکی از آیات کلیدی در فهم وحدت معنایی «ولی»، آیه زیر است:

فَأَيْنَمَا تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللَّهِ

: پس به هر سو که رو کنید، آنجا وجه خداست.

این آیه نشان می‌دهد که «تولى»، چه به سوی قرب باشد و چه به سوی بعد، در نهایت به سوی وجه‌الله است. این وحدت معنایی، مانند سینی‌ای که هر چرخشی در آن به یک مقصد می‌رسد، بیانگر آن است که همه جهت‌گیری‌های «ولی» در نظام الهی به سوی خدا بازمی‌گردد.

تحلیل آیه «مَا وَلَّاهُمْ عَنْ قِبْلَتِهِمُ الَّتِي كَانُوا عَلَيْهَا»

در آیه‌ای دیگر، «ولی» به معنای دوری از قبله آمده است:

مَا وَلَّاهُمْ عَنْ قِبْلَتِهِمُ الَّتِي كَانُوا عَلَيْهَا

: چه چیز آنان را از قبله‌ای که بر آن بودند بازگرداند؟

این آیه، حرکت ثانی (انسان) به سوی دوری از اول (قبله) را نشان می‌دهد، اما این دوری نیز در چارچوب مفهوم «تلو» و ارتباط پویا با اول معنا می‌یابد.

تحلیل «ولی» به معنای همراهی الهی

در آیاتی نظیر آیه زیر، «ولی» به معنای همراهی و سرپرستی الهی است:

اللَّهُ وَلِيُّ الَّذِينَ آمَنُوا يُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ

: خدا ولی کسانی است که ایمان آورده‌اند؛ آنان را از تاریکی‌ها به سوی نور بیرون می‌برد.

این همراهی، به‌سان اسکورتی الهی است که مؤمنان را در مسیر نور هدایت می‌کند، گویی خداوند سایه به سایه با مؤمن حرکت می‌کند و او را از ظلمت به سوی نور می‌برد.

تحلیل «اوليا» و خطر کثرت

صیغه جمع «اوليا» در قرآن کریم ۳۴ بار به کار رفته و در دو معنای متضاد ظاهر شده است:

عَلَى أَنْ أَوْلِيَاءَ اللَّهِ لَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ

: آگاه باشید که بر اولیای خدا نه بیمی است و نه اندوهگین می‌شوند.

در اینجا، «اوليا» به معنای نزدیکان خدا و در مفهومی مثبت به کار رفته است. اما در مواردی دیگر، مانند «أَوْلِيَاءَ الشَّيْطَانِ»، معنای منفی دارد و به نزدیکان شیطان اشاره می‌کند. این کثرت، گاه به انحراف منجر می‌شود، در حالی که مفرد «ولی» همواره ترفیع‌آمیز است.

بخش سوم: نقد و تحلیل‌های تکمیلی

نقد نظریه تضاد المعانی

تصور دوگانگی معنا (قرب و بعد) در ماده «ولی» نتیجه ناتوانی در تحلیل دقیق لغوی است. نظریه «تضاد المعانی» که قرب و بعد را دو معنای متضاد می‌داند، نادرست است. همان‌گونه که سینی دایره‌گون در هر چرخشی یک معنای واحد را منتقل می‌کند، «ولی» نیز در همه کاربردهایش حول مفهوم «تلو» وحدت معنایی دارد. این وحدت، با تحلیل آیات قرآنی و توجه به پویایی این ماده تأیید می‌شود.

نقد روش‌های آموزشی زبان عربی

روش‌های نادرست آموزش زبان عربی در حوزه‌ها و دانشگاه‌ها مانع فهم عمیق قرآن کریم و لغت عربی شده است. این نقد، بر ضرورت اصلاح روش‌های آموزشی و توجه به فصاحت زبان عربی تأکید دارد. زبان عربی قرآنی، به دلیل فصاحت و مدرن‌سازی توسط قرآن کریم، از سایر زبان‌ها متمایز است و برای حمل بار وحی مناسب‌سازی شده است.

دفاع از برتری زبان عربی بدون مقایسه علمی با دیگر زبان‌ها، خودخواهی است و به معلومات محدود وابسته است. ضرورت تحقیقات تطبیقی و علمی در زبان‌شناسی، راه را برای فهم عمیق‌تر این زبان و قرآن کریم هموار می‌سازد.

تحلیل آیه «وَلِيِّيَ اللَّهُ الَّذِي نَزَّلَ الْكِتَابَ وَهُوَ يَتَوَلَّى الصَّالِحِينَ»

در آیه زیر، «ولی» به معنای همراهی خاص الهی با صالحان است:

وَلِيِّيَ اللَّهُ الَّذِي نَزَّلَ الْكِتَابَ وَهُوَ يَتَوَلَّى الصَّالِحِينَ

: ولی من خدایی است که کتاب را نازل کرده و او صالحان را سرپرستی می‌کند.

این آیه، ولایت خاص الهی را نشان می‌دهد که صالحان را در بر می‌گیرد و به‌سان سایه‌ای است که پیوسته در کنار مؤمن حرکت می‌کند.

تحلیل داستان موسی و کاربرد «تولى»

در داستان موسی علیه‌السلام، «تولى» به معنای کناره‌گیری و دوری آمده است:

فَسَقَى لَهُمَا ثُمَّ تَوَلَّى إِلَى الظِّلِّ فَقَالَ رَبِّ إِنِّي لِمَا أَنْزَلْتَ إِلَيَّ مِنْ خَيْرٍ فَقِيرٌ

: پس برای آن دو آب کشید، سپس به سوی سایه رفت و گفت: پروردگارا، من به هر خیری که بر من نازل کنی نیازمندم.

در اینجا، «تولى» حرکت ثانی (موسی) از اول (چاه) را نشان می‌دهد که در عین دوری، همچنان در چارچوب ارتباط پویا با اول قرار دارد.

جمع‌بندی و نتیجه‌گیری

اسم «ولی» در قرآن کریم، با ۲۲۶ مورد استعمال، به معنای «تلو» (دنباله‌روی و همجواری) است که با سه شاخصه ثانی بودن، ارتباط با اول، و پویایی تعریف می‌شود. برخلاف تصور قدما، قرب و بعد در این ماده دو معنای متضاد نیستند، بلکه لوازم یک معنای واحدند که در زمینه‌های مختلف ظهور می‌یابند. آیاتی نظیر «فَأَيْنَمَا تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللَّهِ» وحدت معنایی این ماده را تأیید می‌کنند، گویی سینی‌ای دایره‌گون که هر چرخشی در آن به یک مقصد واحد می‌رسد. تمایز «ولی» با مفاهیم مشابه مانند «ثانی»، «خلف» و «تلو» در دوطرفی بودن و پویایی آن است.

نقد روش‌های آموزشی زبان عربی و تأکید بر فصاحت قرآنی، ضرورت بازنگری در رویکردهای علمی را نشان می‌دهد. این تحلیل، با جراحی لغوی و تمرکز بر قرآن کریم، راه را برای فهم عمیق‌تر اسم «ولی» و دوری از گرایش‌های غیرعلمی هموار می‌سازد. همان‌گونه که خداوند سایه به سایه با مؤمنان حرکت می‌کند، اسم «ولی» نیز در نظام قرآنی، همراهی پویا و دوسویه الهی را به نمایش می‌گذارد.