متن درس

کتاب اسماء و صفات الهی: تبیین مفهوم جزاء

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۶۳۵)

دیباچه

مفهوم جزاء، چونان نگینی درخشان در تار و پود نظام الهی خلقت، جایگاهی محوری و بی‌بدیل دارد. این مفهوم، که در قرآن کریم با دقتی بی‌مانند و در گستره‌ای وسیع تبیین شده، نه‌تنها به پاداش و مجازات الهی اشاره دارد، بلکه چونان آیینه‌ای، بازتاب‌دهنده نظم قهری و حکیمانه عالم است که هر کنش انسانی را با واکنشی متناسب پاسخ می‌دهد. در این نوشتار، که برگرفته از درس‌گفتارهای عمیق و ژرف آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره در جلسه ۶۳۵ است، مفهوم جزاء با نگاهی تحلیلی و تفصیلی بررسی می‌شود.

بخش یکم: تبیین مفهوم جزاء در نظام الهی

چیستی جزاء و ابعاد آن

مفهوم جزاء، که در اسماء الحسنی با عنوان «المجزی» تجلی یافته، به معنای پاداش‌دهنده و مجازات‌کننده است. این مفهوم، چونان رودی جاری در بستر خلقت، تمام اعمال و کنش‌های انسانی را در بر گرفته و به هر عملی، پاسخی متناسب عطا می‌کند. آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، در درس‌گفتار خود، جزاء را به انحاء گوناگون تقسیم‌بندی می‌کنند: تقیدی و ارادی، داخلی و خارجی، دنیوی و اخروی، نفسی و غیری. هر یک از این ابعاد، چون شاخه‌های درختی تنومند، بخشی از نظام حکیمانه الهی را نمایان می‌سازد.

جزای تقیدی، همانند قانونی ناگزیر در طبیعت، به واکنش‌های قهری و خودکار اشاره دارد که بدون دخالت اراده مستقیم، از نظام خلقت نشأت می‌گیرد. برای نمونه، انسانی که در مسیری ناهموار گام برمی‌دارد، به ناگزیر با افتادن مواجه می‌شود؛ این، جزای طبیعی عمل اوست. جزای ارادی، اما، در قلمرو اراده الهی یا انسانی قرار دارد و به پاداش یا مجازاتی اشاره می‌کند که با اختیار و آگاهی رقم می‌خورد. جزای داخلی، تأثیرات روانی و معنوی اعمال بر نفس انسان را شامل می‌شود، در حالی که جزای خارجی، نتایج ملموس و مادی را در بر می‌گیرد. جزای دنیوی و اخروی، دو ساحت متفاوت اما به‌هم‌پیوسته‌اند که نشان‌دهنده تداوم نظام جزاء در این جهان و جهان دیگر است. در نهایت، جزای نفسی به تأثیرات مستقیم عمل بر خود فرد، و جزای غیری به نتایج آن بر دیگران اشاره دارد.

جزای طبیعی: آیینه خلقت

جزای طبیعی، چونان قانونی تغییرناپذیر در نظام هستی، بدون نیاز به دخالت اراده‌ای مستقیم، اعمال انسان را پاسخ می‌دهد. آیت‌الله نکونام قدس‌سره، این مفهوم را با تمثیلی روشن تبیین می‌کنند: همان‌گونه که گام نهادن در آب، خیس شدن را به دنبال دارد و قرار گرفتن در سرما، لرزیدن را، طبیعت نیز با هر کنش انسانی، واکنشی متناسب ایجاد می‌کند. این واکنش‌ها، نه از سر خشم یا مهر، بلکه از سر نظم ذاتی خلقت است که چون ساعتی دقیق، هر عملی را با نتیجه‌ای همسان پاسخ می‌دهد.

این اصل، با قانون علیت در فلسفه اسلامی همخوانی دارد. همان‌گونه که آتش، سوزاندن را در پی دارد و آب، طراوت را، هر عمل انسانی نیز در بستر طبیعت، نتیجه‌ای قهری به دنبال دارد. این نظام، انسان را به تأمل در اعمال خود دعوت می‌کند، چنان‌که هر گام نادرست، چون سنگی که به سوی آسمان پرتاب شود، سرانجام به زمین بازمی‌گردد و بر سر صاحبش فرود می‌آید.

جزای ارادی: تجلی اراده الهی

در کنار جزای طبیعی، جزای ارادی قرار دارد که در دو ساحت دنیوی و اخروی، و با دو جهت‌گیری خیر و شر، تجلی می‌یابد. این نوع جزاء، که مبتنی بر اراده الهی و انتخاب انسانی است، نشان‌دهنده عدالت بی‌نقص پروردگار است. آیت‌الله نکونام قدس‌سره تأکید می‌کنند که این جزاء، چه در قالب پاداش خیر برای نیکوکاران و چه مجازات شر برای بدکاران، در هر دو جهان جاری است و انسان را به مسئولیت‌پذیری در برابر انتخاب‌هایش فرا می‌خواند.

إِنِّي جَزَيْتُهُمُ الْيَوْمَ بِمَا صَبَرُوا أَنَّهُمْ هُمُ الْفَائِزُونَ [مطلب حذف شد] : «من امروز به [پاس] آنچه صبر کردند، به آنان پاداش دادم که آنان همان رستگارانند.»

این آیه، صبر را به‌عنوان عملی ارادی معرفی می‌کند که پاداشی اخروی و رستگاری را به دنبال دارد. صبر، چونان گوهری درخشان، انسان را در برابر سختی‌ها استوار می‌سازد و او را شایسته پاداش الهی می‌کند.

بخش دوم: جایگاه جزاء در قرآن کریم

جامعیت آیات قرآنی در تبیین جزاء

قرآن کریم، چونان کتابی آسمانی و هدایتگر، با حدود ۱۲۰ آیه، مفهوم جزاء را با دقتی بی‌نظیر و در ابعادی گسترده تبیین کرده است. این آیات، چون ستارگانی در آسمان معرفت، تمام انواع جزاء – از تقیدی تا ارادی، از دنیوی تا اخروی – را روشن می‌سازند. آیت‌الله نکونام قدس‌سره تأکید می‌کنند که این جامعیت، نشان‌دهنده اهمیت محوری جزاء در نظام معرفتی قرآن کریم است که انسان را به تأمل در نتایج اعمال خود دعوت می‌کند.

جَزَاهُمْ بِمَا صَبَرُوا جَنَّةً وَحَرِيرًا [مطلب حذف شد] : «به سبب آنکه صبر کردند، بهشت و حریر به آنان پاداش دادیم.»

این آیه، صبر را به‌عنوان عملی ارزشمند برجسته می‌سازد که پاداشی اخروی، چون بهشت و حریر، را به ارمغان می‌آورد. این پاداش، نه‌تنها نتیجه صبر، بلکه نشانه‌ای از عدالت الهی است که هر عمل نیک را بی‌پاسخ نمی‌گذارد.

المجزی: اسمی قرآنی و عام

اسم «المجزی»، چونان نوری که تمام موجودات را در بر می‌گیرد، اسمی قرآنی، بسیط و عام است که حساسیت تمام مخلوقات – انسان و غیرانسان – را نسبت به نظام پاداش و مجازات برمی‌انگیزد. این اسم، به دلیل بساطت و جامعیت، تمام ابعاد خلقت را در بر گرفته و نشان‌دهنده حضور فعال الهی در پاسخگویی به اعمال است.

آیت‌الله نکونام قدس‌سره تأکید می‌کنند که این اسم، نه‌تنها انسان‌ها، بلکه تمام موجودات را در بر می‌گیرد و هر کنشی را با پاسخی متناسب همراه می‌سازد. این جامعیت، چونان دریایی بی‌کران، تمام نظام هستی را در خود جای داده و انسان را به درک عمیق‌تر از نظم الهی دعوت می‌کند.

نقش اعتقاد به جزاء در رفتار انسانی

اعتقاد به جزاء، چونان مشعلی فروزان، راه انسان را در مسیر زندگی روشن می‌سازد. آیت‌الله نکونام قدس‌سره می‌فرمایند که اگر انسان به این اصل قهری ایمان آورد، به ناگزیر در اعمال خود دقت و احتیاط را پیشه می‌کند. این اعتقاد، انسان را از غفلت بازمی‌دارد و او را به خودآگاهی و مسئولیت‌پذیری هدایت می‌کند.

وَاتَّقُوا يَوْمًا لَا تَجْزِي نَفْسٌ عَنْ نَفْسٍ شَيْئًا [مطلب حذف شد] : «و از روزی بترسید که هیچ‌کس چیزی [از عذاب] را از کسی دفع نمی‌کند.»

این آیه، به مسئولیت فردی در روز قیامت تأکید دارد و انسان را به آگاهی از نتایج اعمال خود فرا می‌خواند. اعتقاد به این اصل، چونان سدی محکم، انسان را از افتادن در ورطه غفلت و بی‌توجهی بازمی‌دارد.

بخش سوم: غفلت از جزاء و پیامدهای آن

غفلت از نظام جزاء

غفلت از نظام جزاء، چونان سایه‌ای سنگین، انسان را در تاریکی مشکلات و پشیمانی فرو می‌برد. آیت‌الله نکونام قدس‌سره تأکید می‌کنند که بی‌توجهی به این نظام، انسان را در معرض گرفتاری‌ها، پریشانی‌ها و حسرت‌های بی‌شمار قرار می‌دهد. این غفلت، چونان قطع ارتباط با چشمه زلال حکمت الهی، انسان را از سعادت و رستگاری محروم می‌سازد.

انسانی که از نتایج اعمال خود غافل است، چونان مسافری است که در بیابانی بی‌انتها، بدون نقشه و راهنما، سرگردان شده و هر گامش او را به پرتگاهی نزدیک‌تر می‌کند. این غفلت، نه‌تنها به مشکلات دنیوی، بلکه به پشیمانی‌های اخروی نیز منجر می‌شود.

کمبود اعتقاد عملی به جزاء

یکی از چالش‌های اساسی در مسیر معنوی انسان، تمایز بین اعتقاد لفظی و عملی به جزاء است. آیت‌الله نکونام قدس‌سره می‌فرمایند که گرچه انسان ممکن است به زبان، نظام جزاء را بپذیرد، اما اعتقاد عملی، که در رفتار و کردار تجلی می‌یابد، کمتر مشاهده می‌شود. این کمبود، چونان شکافی عمیق، انسان را از بهره‌مندی کامل از نظام الهی بازمی‌دارد.

اعتقاد عملی، چونان پلی است که ایمان را به عمل صالح متصل می‌کند. بدون این پل، ایمان چون گوهری بدون جلاست که درخشش خود را از دست می‌دهد. انسان مؤمن باید در هر لحظه، با آگاهی از نتایج اعمال خود، در مسیر خیر و صلاح گام بردارد.

غفلت از اسماء الهی و اهمیت ذکر

اسماء الهی، چونان چشمه‌های فیض الهی، در وجود انسان جاری‌اند و ذکر آن‌ها، راهی است برای اتصال به این فیض بی‌کران. آیت‌الله نکونام قدس‌سره تأکید می‌کنند که غفلت از این اسماء، به‌ویژه «المجزی»، انسان را از ظرفیت‌های معنوی و تعالی‌بخش آن محروم می‌سازد. ذکر اسماء الهی، فراتر از اذکار رایج مانند «سبحان‌الله» یا «استغفرالله»، شامل تمام اسامی الهی است که به‌صورت نفسی و طبیعی در وجود انسان جریان دارند.

ذکر این اسماء، چونان نسیمی است که روح انسان را تازه می‌کند و او را به سوی کمال هدایت می‌نماید. انسانی که از این ذکر غافل است، چونان درختی است که از آب حیات محروم مانده و به تدریج پژمرده می‌شود.

بخش چهارم: عدالت الهی در نظام جزاء

پاداش خیر و مجازات شر

نظام جزاء الهی، چونان ترازویی دقیق، هر عملی را با پاسخی متناسب وزن می‌کند. آیت‌الله نکونام قدس‌سره تأکید می‌کنند که خداوند، چه در برابر کارهای نیک و چه در برابر اعمال ناشایست، جزایی عادلانه مقرر فرموده است. این عدالت، نه‌تنها در آخرت، بلکه در دنیا نیز جاری است و هیچ عملی بدون پاسخ باقی نمی‌ماند.

ذَلِكَ جَزَيْنَاهُمْ بِمَا كَفَرُوا وَهَلْ نُجَازِي إِلَّا الْكَفُورَ [مطلب حذف شد] : «این‌گونه آنان را به سزای کفرشان کیفر دادیم، و آیا جز ناسپاس را کیفر می‌دهیم؟»

این آیه، به عدالت الهی در مجازات کفر اشاره دارد و تأکید می‌کند که تنها ناسپاسان، که از نعمت‌های الهی غافل شده‌اند، مشمول کیفر می‌شوند. این عدالت، چونان نوری است که تاریکی ظلم را از میان می‌برد و نظم الهی را در خلقت نمایان می‌سازد.

اهمیت پاداش به نیکی‌ها

یکی از نکات برجسته درس‌گفتار آیت‌الله نکونام قدس‌سره، تأکید بر لزوم پاداش به نیکی‌هاست. ایشان می‌فرمایند که در جوامع انسانی، اغلب به بدی‌ها توجه شده و مجازات می‌شوند، اما نیکی‌ها کمتر مورد تقدیر قرار می‌گیرند. این بی‌توجهی، چونان بذری مسموم، جامعه را به سوی تباهی می‌کشاند.

انسانی که سال‌ها در مسیر خیر و صلاح گام برمی‌دارد، شایسته تقدیر است، اما اگر تنها به خطای او توجه شود، انگیزه نیکوکاری در جامعه فرو می‌ریزد. این بی‌عدالتی، چونان آتشی است که بنیان جامعه را می‌سوزاند و آن را به سوی هرج‌ومرج می‌کشاند.

نقد مجازات ضعفا و غفلت از قدرتمندان

آیت‌الله نکونام قدس‌سره با نگاهی نقادانه، به یکی از بزرگ‌ترین ناهنجاری‌های اجتماعی اشاره می‌کنند: مجازات ضعفا و چشم‌پوشی از خطاهای قدرتمندان. این بی‌عدالتی، چونان زخمی عمیق بر پیکر جامعه، زمینه‌ساز فساد و تباهی است. ایشان می‌فرمایند که جامعه‌ای که تنها ضعفا را مجازات می‌کند و از قدرتمندان غافل می‌ماند، به سوی جنگل‌مانندی پیش می‌رود که در آن، قانون تنها بر ناتوانان اعمال می‌شود.

این نقد، چونان آینه‌ای است که نابرابری‌های اجتماعی را نمایان می‌سازد. انسانی که قدرت دارد، اغلب از پاسخگویی به اعمال خود مصون می‌ماند، در حالی که ضعفا، حتی برای خطاهای کوچک، مورد سخت‌گیری قرار می‌گیرند. این نابرابری، نه‌تنها عدالت را خدشه‌دار می‌کند، بلکه بذر کینه و تفرقه را در جامعه می‌کارد.

بخش پنجم: اسراف و احسان در نظام جزاء

اسراف: هدر دادن عمر و فرصت

آیت‌الله نکونام قدس‌سره، اسراف را نه‌تنها در مصرف مادی، بلکه در هدر دادن عمر و فرصت‌های معنوی تعریف می‌کنند. انسانی که از ایمان به آیات الهی و عمل صالح غافل می‌ماند، عمر خود را به بطالت می‌گذراند و این، بزرگ‌ترین نوع اسراف است.

كَذَلِكَ نَجْزِي مَنْ أَسْرَفَ وَلَمْ يُؤْمِنْ بِآيَاتِ رَبِّهِ [مطلب حذف شد] : «این‌گونه کسی را که اسراف کرده و به آیات پروردگارش ایمان نیاورده، کیفر می‌دهیم.»

این آیه، اسراف را به‌عنوان عملی معرفی می‌کند که با عدم ایمان به آیات الهی همراه است و نتیجه‌ای جز کیفر ندارد. اسراف در عمر، چونان ریختن آب حیات در بیابانی خشک است که هیچ ثمری به بار نمی‌آورد.

احسان: راهی به سوی کمال

در مقابل اسراف، احسان قرار دارد که آیت‌الله نکونام قدس‌سره آن را فراتر از کمک مادی به دیگران تعریف می‌کنند. احسان، چونان گوهری درخشان، شامل ایمان، عبادت، اطاعت، تواضع، گذشت و رفتار نیک با مخلوقات است. انسانی که محسن است، در هر لحظه، با نظم و سلامت، در مسیر کمال گام برمی‌دارد.

سَلَامٌ عَلَى نُوحٍ فِي الْعَالَمِينَ * إِنَّا كَذَلِكَ نَجْزِي الْمُحْسِنِينَ [مطلب حذف شد] : «درود بر نوح در میان جهانیان. * این‌گونه نیکوکاران را پاداش می‌دهیم.»

این آیه، احسان را به‌عنوان راهی به سوی پاداش الهی معرفی می‌کند و نشان می‌دهد که نیکوکاری، انسان را به سوی سعادت و رستگاری هدایت می‌کند.

بخش ششم: جمع‌بندی و نتیجه‌گیری

مفهوم جزاء، چونان نخی تسبیح‌مانند، تمام اعمال انسانی را به نظمی الهی متصل می‌سازد. این مفهوم، که در اسم «المجزی» تجلی یافته، نه‌تنها به پاداش و مجازات الهی اشاره دارد، بلکه نظام قهری و حکیمانه خلقت را نمایان می‌سازد. آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، در درس‌گفتار خود، با تبیینی عمیق و دقیق، این مفهوم را در ابعاد گوناگون بررسی کرده و انسان را به تأمل در نتایج اعمال خود دعوت می‌کنند.

این نوشتار، با تجمیع محتوای درس‌گفتار و تحلیل‌های تفصیلی، تلاش کرد تا این مفهوم را با زبانی فاخر و آکادمیک، در قالبی علمی و منسجم ارائه نماید. از تقسیم‌بندی انواع جزاء تا تأکید بر نقش اعتقاد عملی، از نقد ناهنجاری‌های اجتماعی تا تبیین اهمیت احسان و پرهیز از اسراف، تمام نکات با دقتی بی‌نظیر در این متن گنجانده شده‌اند. این اثر، نه‌تنها برای پژوهشگران الهیات و معارف اسلامی، بلکه برای هر جوینده حقیقت که در پی درک نظم الهی است، منبعی ارزشمند خواهد بود.

باشد که این تأملات، چونان مشعلی فروزان، راه انسان را در مسیر سعادت روشن سازد و او را به سوی ارتباطی عمیق‌تر با اسماء الهی و نظام حکیمانه خلقت هدایت کند.